|
2000
|
|
|
Gizakien egoera zibila bermatzen duten frogak finkatu ondoren, familiaren gobernua eta horren xehetasunak garatu ditugu. Senarra da gobernu horren
|
burua
.
|
|
|
Noraezekoa da diruak salneurria izatea, salneurri hori munta txikikoa gertatzea premiazkoa den ber. Diruaren korritu zentzuzkoak enpresa jarduera guztiak bultzatzen ditu; ematen die —laborantza berrietan euren
|
burua
sartu nahi izanez gero—, salneurri arrazoizko baten barruan, xede horretarako laguntzak eskuratzeko itxaropen oinarriduna; merkatari eta ekoizleak antolatzen ditu, arrakasta osoz, atzerriko industriarekin lehian ibiltzeko.
|
|
|
Erakunde horietan, ñabardurak baztertu eta ez ditzagun ugaritu aurreko arreta pisuegiak; batera ditzagun ogasunaren eta legeriaren asmoak. Orain artekoak ongi azaltzen digu gai honetan eskubideen desmasiak zerga kopurua urritu egiten duela eta ogasunak berak ezin duela herritarra kaltetu, bere
|
burua
ere kaltetu gabe.
|
|
|
Alderantziz, lur goldaketak sustatu eta jabe handiak bultzatu dituzte, eurak eurenez landu ezineko lurrak saltzera. Bi biok ere baliabide errazak eman dizkiete baserritar nekazaleei, hain zuzen ere, besoak aberastasun sortzaile dituztenei, euren
|
buruak
lurren jabe egiteko. Hori gorabehera, ezin izan ditugu ezkutatu legeria sailkatu eta korapilatsu bati loturik egon daitezkeen makur handiak.
|
|
|
Gizakiak premiak ditu jaiotzatik; elikatu eta jantzi behar du; badu, ezbairik gabe, bizitzeko eta bere
|
burua
artatzeko beharrezko diren gauzetarako eskubidea. Horra hor jabetza eskubidearen iturria.
|
|
|
Ez gaitezen nahas; eskubide hori ez da eta ezin izan daiteke ere, oinordetza eskubidea; administrazio eta gobernurako eskubide hutsa da hori. Aberastasun pribatuetan oinordetza eskubidea ez da sekula ere izan botere publikoaren ahalmenik; bada, Tazito idazle aipatuak ondutako Agrikola izenekoaren bizitzan ikus daiteke nola, betidanik tiranotzat hartuak izan ziren Erromako enperadore haiek, hain zuzen, ezinbestekotzat agindu zuten euren
|
buruak
oinordekoak izendatzea zati batean, oinordetzaren beste zatiaren usurpatzaileak ez izatekotan. Horren bitartez, Estatua ez da oinordeko, ez dauka beste zereginik oinordetza horien ordena ezartzea baino.
|
|
|
Halperin ek artoski adierazi dizkigu orduko ahaleginen nondik norakoak, eta horiek Kodearen edukian izan zuten eragina3 Zernahi gisaz ere, Frantziako Iraultzak ondu zuen hamalau urte luzez() halako zerrenda osotua, lege zibilen ikuspegitik aurreko legeria ezabatu eta arloz arlo bestelako legeen hariak bilbatu zituena. Aldikada horren azken bi urteotan() onetsitako hogeita hamasei lege bildu ziren,
|
buruen
buruenik, Kode Zibil berrira4.
|
|
|
...onak kolokan jartzen dituztela senar emazte horiek, euren arteko konpondu ezak eta hautsi ezinak direla eta; era berean senarrak, betiko emazteaz aspertuta, andre lardasketan diharduela eta horrek, ezkontzaren objektua bete gabe, ez dio besterik erakartzen plazerra baino; seme alabek ere ez dutela zertan gehiago sufritu dibortzioarekin, ezkontza urratu bati dagozkion desadostasunekin baino; ororen
|
buruan
ere, hautsezintasunik erabatekoena familiaren zinezko onuraren kontrakoa dela, Estatuaren onuraren aurkakoa adina, gutxienez ere.
|
|
|
Bat gatoz ondoko honetan, alegia, inork ez du eskubide natural eta berezko baten bidez, hil osteko halako aginpiderik; modu batean esateko, testamentu baten bidez, heriotzaren ondoan bere
|
burua
biziarazteko. Ados gaude, berebat, legeek oinordeko izateko aukera edo modua ezar dezaketen horretan.
|
|
|
Era berean, gure
|
burua
gorde eta zaindu dugu, den arazorik ñimiñoena ere arautu eta aurreikusteko asmo handinahi eta arriskutsu horretatik babesteko. Nork igarriko, berriz, edozein koderi zabalera larregiko deritzoten horiek direla, betiere, legegileari egundoko zama ezartzen diotenak, deus ere utz ez dezan epailearen erabakipean?
|
|
|
Gizaki mota oso bat dago zientzia horretara emana. Gizaki mota horrek legeak gogoz aztertu eta aholkuak ematen dizkie herritarrei; bide beretik, euren
|
buruak
eurenez zuzendu eta jagoteko adina ez diren herritarrak eurak ere babestu egiten ditu horrek. Horixe da magistraturaren haztegia.
|
|
|
Gaietan trebe direlako; jakituriak eta argiak dituzte eta etengabe ari dira besteei aholku eskatzen. Horretara behartzen dute euren
|
burua
. Zaila da ulertzen zientzia eta arrazoimen ohitura horrek zenbatean leundu eta arautzen duen boterea.
|
|
|
Arriskutsua litzateke hori. Edozein modutan ere, norberak bere
|
burua
aska al dezake kontzertu berezko eta ezinikusizko ahalmen horren eragin eta onuragarritasunetik. Horren bitartez, hain zuzen ere, asaldurarik eta iraulirik gabe, herriek lege makurren justizia egiten diote euren buruari, eta halaber, gizartea bera babesten dute, legegileari emandako ustekabekoetatik eta legegilea bera ere bere buruaren hutsetatik.
|
|
|
Edozein modutan ere, norberak bere burua aska al dezake kontzertu berezko eta ezinikusizko ahalmen horren eragin eta onuragarritasunetik? Horren bitartez, hain zuzen ere, asaldurarik eta iraulirik gabe, herriek lege makurren justizia egiten diote euren
|
buruari
, eta halaber, gizartea bera babesten dute, legegileari emandako ustekabekoetatik eta legegilea bera ere bere buruaren hutsetatik.
|
|
|
Edozein modutan ere, norberak bere burua aska al dezake kontzertu berezko eta ezinikusizko ahalmen horren eragin eta onuragarritasunetik? Horren bitartez, hain zuzen ere, asaldurarik eta iraulirik gabe, herriek lege makurren justizia egiten diote euren buruari, eta halaber, gizartea bera babesten dute, legegileari emandako ustekabekoetatik eta legegilea bera ere bere
|
buruaren
hutsetatik.
|
|
|
Edonondik begira dakiola ere, herri guztietan suertatzen da hori bateraezina konpromiso baten oinarriekin, konpromiso horretan ematen direlako zer guztiak, gorputz eta arima. Horrexegatik ezarri diogu gure
|
buruari
halako goiburua, ezkontza bi gizabanakoen arteko konpromisoa dela baieztatzeko. Horrenbestez, lehen ezkontzak diraueino, bigarrena ezina da.
|
|
|
Entziklopedia batzuen artean aukeratzen dugu historian, batzuk besteak baino arrakastatsuagoak, beren arteko lehian etengabe aldatzen doazen entziklopediak. Honela, bere alde borrokatzen dugun zientzia bateratua, eraikitzen darraien zerbait da(...), geure
|
buruari
zientzia bateratuaren ‘entziklopedistak’ dei geniezaioke; guretzat entziklopedia ez da espediente eklektiko bat(...) sintesi zientifikoaren modurik perfektuena baizik.131
|
|
|
Fina eta kritikoa bada, nola ez, enuntziatu eta hitzen esanahia eta ezagutzazko edukia identifika ditzake, emozio osagaiak beste horietatik bereiziz eta diskurtso batekin zer nolako animo egoerak sortu nahi diren ikuskatuz. Hortaz, behatzaile fina eta kritikoa ez zen erraz eroriko diskurtso hutsal batean, are gutxiago nazien hitz handinahi, absurdu eta faltsuetan, behatzaile horren jarrera kutsadura semantikoaren aurkako hesia bailitzateke, gezurraren errefusapenaren bermea, azken
|
buruan
.
|
|
|
Beren galdera gakoa," zer nahi duzu esan horrekin?", ez zen batere tribiala: ikusmolde askok —totalitaristek lehenik— ezin diote beren
|
buruari
hori galdetu, beren partaideek ezin dute ezta planteatu ere egin. " Zer nahi duzu esan ‘garbiketa etnikoa’ eta ‘argitze kontzeptuala’ gauza bera direla adierazterakoan?", galdetuko genioke Horkheimerri, 1937an Vienako Zirkuluaren kontrako halako analogia ilunak ezarri zituenean.
|
|
|
Schlickek, adibidez, errealismo/ antierrealismoaren eztabaida gutxietsi zuen, ‘Kanpoko mundua existitzen al da? ’ edota ‘Mundua nire sentsazio hutsa ote da? ’ bezalako galderei zentzugabekeriak izatea leporatuz. Bere ustez, idealismoa versus errealismoa eztabaida ere hutsala zen, ezereza; metafisika hutsak planteatzen zuen sasiarazo hutsa, azken
|
buruan
.
|
|
|
oinarrizko enuntziatu —protokolo enuntziatu ere deituriko— baten baliozkotasuna, emandakoarekin bat etortzearen ala ez etortzearen arabera ikusten da. Ondorioz, ziur egonez gero enuntziatu onargarri oro errealitatearen objektu batekin erlazionatzen dela, ziur baita ere ezagutzak bere
|
burua
eraikitzeko enuntziatu mota bat aurkitu duela.
|
|
|
Horrelako ‘garbiketa kontzeptualaren’ helburua, izan ere, metafisika ezagutzaren diskurtsotik ezabatzea besterik ez zen izan, ezagutza esperientziaren gainetik eta haratago kokatu nahi duen metafisikaren enuntziatuen ezabatzea, azken
|
buruan
. Hala, ‘Absolutu’, ‘esentzia’, ‘ego’, ‘berbaitango gauza’, ‘Beeltzebub’ eta beste hainbat gauza predikatzen dituzten enuntziatuak esanahigabeak lirateke zalantzarik gabe.
|
|
|
Beren
|
burua
hain lausoki adierazten duten filosofoak daudenez, edozein eskola filosofikok bere ikusmolde propioen arabera interpreta ditzake haiek. Beren ideien pisuaz baino, filosofo askok beren diskurtsoaren iluntasunaz baliatuz lortzen dute izena; uste dut modu zehatzago eta koherenteagoan adierazita egongo balira, ideia horiek beren botere limurtzailea galdu egingo luketela.62
|
|
|
Aipatu legez, filosofiak ez zuen nahi bere
|
burua
egia helburu gisa hartzen zuen enuntziatuen corpus bihurtu, zientziaren kontzeptu eta enuntziatuen argitze metodo baizik. Erakutsi beharra zeukan zeintzuk enuntziatuek zuten zentzua eta zeintzuk ez, esanahi horien —esanahirik izanez gero— esperientziarekiko lotura zein eta nolakoa zen erakutsiz.
|
|
|
Psikologiak ere behartuta ikusi zuen bere
|
burua
postulatu positibistak onartzera, Vienako Zirkuluak hasiera emandako erreketan erori nahi ez bazuen behintzat. Ikerketa eta ezagutzaren benetako formatzat onartua izateko, baldintza bat kontuan izan behar zuen psikologiak, alegia:
|
|
|
Etika zuzena denari edo ez denari buruzko ezagutzaren gorputz legez ulertuz gero, eta ez horrenbeste giza ekintzen jatorriari buruzko ikerketa enpirikoa bailitzan, orduan etikak ez luke inolako zentzurik Zirkuluko partaideentzat, ezagutza mota hori ez zelako posible. Horren aurrean, enpirista logikoek, beren printzipioak asetuko zituen eta beraiekin koherente izango zen ‘balio judizioen’ deskribapena eskaintzera behartuta ikusi zuten beren
|
burua
. Asmoa ez zen erakustea balio adierazpenak, esanahia baldin badute, orduan adierazpen ‘zientifiko’ arruntak direnik; ezta ere, zientifikoak ez diren neurrian, ez direla, hitzez hitzeko zentzuan, esanahidunak; baizik eta, soilki, ez egiazkoak ez faltsuak izan ezin diren sentimen adierazpenak direla.
|
|
|
Izan ere, Hume gogoratuz, esperientzian ez zegoen ezer nahitaezko loturari zegokionik, are gutxiago zergatiari. Schlicken aburuz, esate baterako," argumentu kausal batek ez dauka inola ere baieztapen edo asertzio baten jiterik, berezko baieztapen batek, azken
|
buruan
, egiaztagarritasuna baimendu behar baitu" 83 Guk olio tantekin ditugu esperientziak eta saiakuntzak, baina ez beren zergatiekin. Eta ez dago nahitaez zerbaitekin —elektroien portaerarekin— lotzen gaituen eta horren zergatia den ezer.
|
|
|
Lewisena, alde batetik —diskurtsoaren esanahia gradazio edo mailen arabera finkatzen dela zioena—, eta, bestetik, Schlickena —ezagutza dena eta ez dena garbi bereizten zuena: egiaztagarritasuna
|
buruan
izanik, soilik zientzia da ezagutza esanahiduna—.
|
|
|
Vienako Zirkuluaren egitasmo filosofikoaren akabera, alabaina, bere tesiak bere
|
buruari
aplikatzearen eskutik etorri zen. Wittgensteinekin batera, egiaztagarritasun printzipioaren estatusa benetan zein zen galdetu behar zen:
|
|
|
Carnapek, erantzun gisa, hizkuntza batzuk beste batzuk baino hobeak direla mantendu zuen, baina aurresuposaketa pragmatikoen arabera, jakina85 Hau da, hizkuntza bat beste bat baino komenigarriagoa edo probetxugarriagoa izan zitekeen. Jadanik ideia filosofikoak ez ziren aztertzen beren egiaztapen gaitasunaren arabera, beren ondorioen arabera baizik, beren onura pragmatikoaren arabera, azken
|
buruan
. Jakina, hau Zirkuluko ideien kopuru handi baten aurka zihoan, baina ez zituen denak deusezten.
|
|
|
Popperrek 1934an kritikatu bezala87, egiaztagarritasunak test kopuru infinitu bat burutzea eskatzen du, eta hau logikoki ezinezkoa da. Beha daitekeenez, arazoak Hume dakarkigu
|
burura
, ‘A oro B da’ motako enuntziatuak behaturikotik haratago baitoaz.
|
|
|
Carnapen ibilbide politikoak ere Neurathenarekin zerikusi gehiago zeukan Schlickenarekin baino, batez ere ezaugarri teorikoetan, eta ez horrenbeste praktikoetan. Carnapek bere
|
burua
sozialistatzat zeukan, baina bere joera zehaztuz:
|
|
|
Halere, Zirkuluko ezker alderdiaren partaideak elkarren artean ongi moldatzen ziren: joera sozialistaz gain, antimilitarista, bakezale eta kosmopolita lez ikusten zuten beren
|
burua
. Eta Wittgensteinen gogoz bestera —hau izan baitzen, Frege eta Russellekin batera, eragin handiena izan zuena Carnapengan—, Carnap nazioarteko hizkuntza batekin interesatuta egon zen, esperantoarekin alegia, eta horri esker aipaturiko C.K.
|
|
|
Vienako Zirkuluan inferentzia induktibo hauek legezkotzat hartzeko modurik onartu ez zutenek, legeen ikusmolde erabat artifizial eta batere ez erakargarri baten menpe ikusi zuten beren
|
burua
. Carnapek, bere hasieratan, Aufbau ean esate baterako, ‘Gizaki oro hilkorra da’ motako orokorpen batek hilda daudela dakigun gizakiei buruz soilik ari direla zioen; gauza bera esan genezakeen ‘Eguzkia egunero ateratzen da’ enuntziatuaren inguruan.
|
|
|
Reichenbachek ere, hasiera batean Humeren arazoa onartzeko uzkur —sasiarazoak zirela zioen—, auzi eta arazo zientifikoak aztertzen hasi bezain pronto, indukzioa aldarrikatzera behartua ikusi zuen bere
|
burua
. Aufbau ean Carnapek ez bezala, zientzia ez zuen ikusten indukzio noziorik gabe aurrera egiteko moduan; Reichenbachen aburuz, legeek iraganeko esperientziak batu baino zerbait gehiago egiten zutela oinarrizko zalantzarik gabeko printzipioa zen.
|
|
|
Eraso horien helburuek askotan espezializazio filosofikoaren muga guztiak nahi izan dituzte igaro, zio eta ondorio politiko eta soziologikoak ukitu nahian. Vienako Zirkuluaren kasuan, kritikariek esleitzen zizkioten ideia politiko maltzurrak kritikatu nahian, azken
|
buruan
.
|
|
|
Humeren ideien teoriarekiko erlazioa, adibidez, ez da zirkulukideen idazlanetan inon agertzen; bere lema —eta teoria— enpirista soilik izan zen garrantzizkoa, bere maxima esperientzialista, alegia: ustea, justifikatu behar bada, esperientziako datuekin justifikatuko dela esaten zuena4 Vienako Zirkuluaren Manifestuan —Hans Hahn, Rudolf Carnap eta Otto Neurathek 1929an argitaratua— aurrekari filosofiko ‘ofizialak’ agertzen ziren, egileek
|
buruan
eduki eta errespetatzen zituztenak —horiek bakarrak ote ziren, beste gauza bat da— Izendatuak Mach, Boltzmann, Helmholtz, Poincare, Riemann eta Duhem ziren zientzialarien eta epistemologoen artean; enpirista aipatuena, Mach; eta positibisten izenak Stuart Mill eta Comte ziren. Matematikarien aldetik, Frege, Peano, Leibniz eta Hilbert agertu zituzten.
|
|
|
Horretarako, zientzia ezberdinak oinarrizko zientzia baten gainean eratzen direla erakutsiko digu, giza izatearen zientziaren gainean alegia. Matematika, filosofia naturala eta erlijio naturala, zientzia guztiak azken
|
buruan
, giza izatearekin daude harremanetan, gizakiaren ulermenaren azpitik kokatzen direlako eta gizakiak eurak juzgatzen baititu. Zientzia berriaren eginkizuna, beraz, giza ulermenaren indarra, boterea eta hedaduraren azterketan datza, baita argudioen ideien izatea azaltzean ere.
|
|
|
B) Zergatikotasuna ez da arrazoimenari esker ezagutzen, esperientziari esker baizik. Hemen Humek bere
|
burua
guztiz newtondartzat hartu zuen, naturaren legeei buruzko edozein aurkikuntza esperimentalki lortu behar dugula azpimarratuz, ez a priori. Zergatikotasunaren kasuan, ondorioa ezin da zergatian aurkitu.
|
|
|
nola dira posible judizio a priori sintetikoak? Kantentzat, judizio horiek oinarrizko lege fisikoak ziren —mekanika newtondarrarenak eta masaren kontserbazioaren legea—, dakigunez geroago Einsteinen erlatibitatearen teoriak higatu zituen legeak, azken
|
buruan
. Ordezkapen honek —Newtonengandik Einsteinengana—, azken batez, teoria fisikoen jite ez apodiktikoa azaleratu zuen, eta judizio a priori sintetikoen existentzia kontuan ez hartzera eraman zuen filosofia.
|
|
|
Lehenengo eta behin, fisika klasikoak higidura absolutuaren nozioa erabiltzen zuen —gorputzen higidura espazio absolutuari dagokionez—, higidura erlatiboa —gorputzen higidura beste gorputzei dagokienez— behagarri gisa bakarrik onartu ahal izan arren. Einsteinen hasiera bateko jarrera positibistak edozein aztarna metafisiko ezabatzera behartzen zuen bere
|
burua
, edozein arrasto behaezin, kasu honetan, teoria fisikoan higidura absolutuari eginiko edozein aipamen.
|
|
|
Proposizio hauetan erabiltzen diren zeinuen esanahia argitu behar da, hau da, hizkuntzarekin adierazten denak zer esanahi duen ikusi behar da. Lehendabiziko helburua, orduan, zeinuaren eta gauzaren arteko erlazioa finkatzea izango da, irudiaren eta irudikatuaren artekoa, errepresentazioaren eta errepresentatuaren artekoa, azken
|
buruan
. Eta horretarako alde biak ezagutu behar dira:
|
|
|
Izan ere, azken
|
buruan
, filosofia ‘hizkuntzaren kritika’ da (Tractatus, 4.0031), pentsamenduaren eluzidazioa soilik. Bere helburua proposizioak argitzea da, beste modu batean ilunak eta nahasiak liratekeen pentsamenduak argitzea:
|
|
|
Varsoviako logika eskola indartsua —Ajdukiewicz eta Tarski ziren
|
buru
ezagunenak— vienarren tesiez oso interesatuta agertu zen. Estatu Batuetan ere, bertako filosofia pragmatista gorabehera, gauza bera gertatu zen, batez ere Charles W.
|
|
|
Alabaina, ikuspegi frankotan, batez ere teoriko eta politikoan, islatutako bipolarizazio horren
|
buruak
Schlick eta Neurath ziren. Geldi gaitezen pixka bat hemen eta ikus ditzagun korronte filosofiko honen ikuspuntu pertsonalen aniztasuna.
|
|
|
Vienako gizarte kulturalki elitistan ongi barneratua, goi mailako musikariekin zuen tratua, burgesia finaren bileretan izaten zen eta hipika praktikaren bikaintasunen laguna zen. Dama amerikar aberats eta ohoragarri batekin ezkondu zen, eta entzute horretaz bere
|
burua
harro erakusten zuen nonahi. Ayerren ustez42, harrotasun horrek ziur asko zerikusi handia izango zuen bere hilketarekin 1936an.
|
|
|
Vienako Zirkuluaren filosofiak filosofia osoaren biraketa erabakigarria markatzen du —hauxe da zirkuluaren
|
buruak
, Moritz Schlickek, defendatzen zuen tesia, orduantxe sorturiko Erkenntnis [Ezagutza] aldizkariaren lehendabiziko bolumenaren hitzaurrean filosofia" berriaren" asmoak honako hitz hauekin aurkeztu zituenean—:
|
|
|
Zirkulukideen interes filosofikoek zientziaren filosofia —bere zentzu arruntean— baino gehiago besarkatzen zuten. Eginkizun filosofikoaren helburua ‘munduaren ikusmolde zientifiko’ zabal baten osaketa zen (‘wissenschaftliche Weltauffassung’), ordena politiko eta soziala eraikitzeko ekarpen razional eta gizatiarra, azken
|
buruan
. Ezin da inola ere Zirkuluaren filosofia muga hertsi eta zientifistaz beteriko doktrina lez ulertu, logika eta zientziaren hizkuntzaren inguruko arazo funtsean teknikoez bakarrik interesatua balego bezala.
|
|
|
Labur beharrez, munduaren ikusmolde zientifikoak bere
|
burua
programa modernista baten parte eta esparru ikusten zuela esan dezakegu; programa modernista aglutinatzailea, ilustrazio sozial eta politikoaren, zientziaren eta teknologiaren zereginean sinesten zuen konstruktibismoarekin bateratu nahi zuena, hain zuzen ere. Tesi honek Neurathek, Hahnek eta Carnapek batera sinaturiko Vienako Zirkuluaren Manifestua ospetsuan aurkitu zuen bere adierazpen argien eta erradikalena.
|
|
|
alde batetik, formak —ezagutza kontzeptuala, intelektuala— eta, bestetik, edukiak —esperientziak emandako ezagutza— Enpirismo tradizionalaren aurrean, osagai formalen beharra eta garrantzia onartzen zuten naturaren izaera ezagutzeko unean —Kantengandik urrundu arren—, Vienako Zirkuluarentzat osagai horiek berraztergarriak baitziren. Azken
|
buruan
, Vienako Zirkulua bera osatu baino lehenagoko etapa honetan, bertako partaide batzuentzat formala konbentzioz edo hautazko definizio baten bitartez ezaugarritu zitekeena zen.
|
|
|
Handik irten bezain pronto, gainera, mehatxuka hasi zitzaion berriro ere, nahiz eta behin eta berriroko abagune hauetan irakasleak jaramonik ez egin. Azkenean, ikasle ohiak agindutakoa bete eta Vienako Zirkuluaren
|
burua
hil zuen.
|
|
|
Jarrera enpirista hartu zuen, baina Russellen logika eta Duhem eta Poincareren konbentzionalismoa ere kontuan izanik. Heziketa oso ona zeukan matematikan eta fisikan —1904an fisikan doktoratu zen Max Planck fisikari ospetsuaren babespean—; hala ere, bere
|
burua
beti filosofotzat hartu zuen, zentzu zabalean baina: etika eta estetika gustatzen zitzaizkion, baita matematikaren oinarriak —fundamentuak— ere.
|
|
|
Oso altua, ia bi metroko luzera zuen, ez zen apainduren laguna jokamoldetan, are gutxiago burges konbentzionalismoena. Aitzitik, langile klasearekin identifikatzen zuen bere
|
burua
, fintasun bereizleetatik urrun. Hiru aldiz ezkondu zen, bigarrenean Hans Hahnen alaba zen Olga Hahnekin.
|
|
|
Esan nahi dudana da liburu honek ez lukeela judizio etiko deitzen dugun ezer edukiko, ezta halako judiziorik inplikatzen duen ezertxo ere. Noski, balio judizio erlatibo guztiak eta zientzi proposizio egiazko guztiak edukiko lituzke, eta azken
|
buruan
egin daitezkeen egiazko proposizio guztiak. Baina deskribatutako gertakari guztiak, honela esan, maila berean izango lirateke, eta, halaber, proposizio guztiak maila berean izango lirateke.
|
|
|
Uste dut errepidea ikusitakoan edozeinek, beharrezkotasun logikoaz, jarraitu liokeela, edo ez jarraitzeagatik lotsatuta geratu. Eta halaber, erabateko ongia, deskriba daitekeen gauzen egoera izanez gero, edozeinek —bere gustuak eta joerak alde batera utzirik— halabeharrez egingo luke edo ez egiteagatik bere
|
burua
erruduntzat joko luke. Gauzen egoera hori fantasia bat dela defendatu nahi dut.
|
|
|
Orduan, zer pentsatzen dugu eta zer esan nahi dugu," erabateko ongia"," erabateko balioa" eta halako beste adierazpen batzuk erabiltzeko joera sentitzen dugunok, nik barne? Beraz, neure
|
buruari
hau argitzen diodan bakoitzean, naturala da funtsean adierazpen hauek erabiliko nituzkeen kasuak gogoratzea, eta plazerraren psikologiari buruzko hitzaldi bat emango banizue egongo zinateketen egoera berean nago ni orain. Une horretan zuek beti plazerra sentiarazten dizuen egoera berezi bat gogoratzen saiatuko zinatekete.
|
|
|
Uste dut halako esperientzia deskribatzeko modurik hoberena, esperientzia hori dudanean munduaren existentziak harritzen nauela esatea dela. Kasu horretan neure
|
burua
behartuta sentitzen dut" zer ezohizkoa den zerbait existitzea!" edo" zer ezohizkoa den mundua existitzea!" bezalako esaldiak erabiltzera. Jarraian, agian zuetako batzuentzat ohizkoa den eta nik ere ezagutzen dudan beste esperientzia bat aipatuko dut:
|
|
|
" Salbu" hitzaren beste erabilpen txarra dugu, beste adibidea" existentzia" edo" hunkitzea" hitzaren erabilpen txarra den bezala. Orain zuen
|
buruan
sartu nahi dut adierazpen etiko eta erlijiozko guztietan gure hizkuntzaren erabilpen txar berezia dagoela. Adierazpen hauek guztiak, hasiera batean, badirudi konparazioak besterik ez direla.
|
|
|
Esan zuen" Kontrabaxu hori gehiegi mugitzen da" bezalako enuntziatu bat ez dela inolaz ere gizakiei buruzko enuntziatua, baizik eta Matematikaren zati bat ematen duela; eta, marrazten dudan aurpegi batez esaten badut" Barre gehiegi egiten du", esaten dela oraindik" ideal" batera gehiago hurbildu litekeela, baina ez oraindik behar bezain atsegina ez denik, eta halako" idealera" hurbiltzeak" buruketa matematiko bat ebaztearen" antza duenik. Era beretsuan, esan zuen, margolari bat koadro bat hobetzen saiatzen denean, ez da bere
|
buruari buruzko
saiakuntza psikologikorik egiten ari, eta ate bati buruz" Gaizki orekatuta dago" esatea, atean gaizki dagoena esatea dela, baina ez zein hunkipen utzi duen. Estetikaren auzia, esan zuen, ez zen" Hau zure gustukoa da?"," Zergatik da hau zure gustukoa?" baizik.
|
|
|
Norbaiten
|
buruan
egia sartzeko ez da aski hura baieztatzea, baizik eta hutsegitetik egiaraino doan bidea aurkitu behar da.
|
|
|
Ezbairik gabe, gizakiaren aurrean, besterik gabe, ikusgarri bilakatzeko arrisku guztiak oso forma bakunetara bildu dituen printzipio baten arabera. Beraz, gure artean jende ezjakinak gaixotasuna
|
burutik
bularrera mugitzen dela esaten duen printzipio beraren arabera, besteak beste. Jakina, irudi bakun hauetan pertsonifikazioak eginkizun handia du, guztiek baitakite gizakientzat gizakiak (hots, espirituak) arriskutsu izan daitezkeela.
|
|
|
Alizia herrialde miresgarrian liburuan magia: bere
|
burua
lehortzea dagoen gauzarik lehorrena irakurriz5.
|
|
|
(Jakina, basatiek etsai bat hil ondoren
|
buruak
erortzen zaizkiela imajinatzen dutela deskribatzearen oso bestelakoa da hau, adibidez. Hemen gure deskribapenak ez du berez ezer superstiziozkorik, ezta magiazkorik ere.)
|
|
|
Goian aipatutako liburuan sakonduz, frantziar filosofoak bere
|
buruari
galdetu zion ea Wittgenstein Freuden dizipulua zen. Erantzuna baiezkoa da, Freuden azalpen zientifikoa, ametsez hitz egiterakoan, erantzun estetikoa bihurtzen baldin bada, lege kausalak albo batera utziz.
|
|
|
Logisch philosophische Abhandlung en eskuizkribua bukatua. Urrian, Wittgensteinen anaiak, Kurtek, bere
|
burua
hil zuen. Azaroan italiarrek preso egin zuten.
|
|
|
Agian egoitza eder baten bitxikeria ezatsegina iruditzen zaiolako. Jakina, horretarako halako espirituak bere
|
buruaz
erabat seguru izan luke.
|
|
|
Bada, biktima salbatzen duenak irabaziko duela prestatuta egon arren, hala eta guztiz ere, antzezpen dramatiko batek ez duen izaeraren gehigarri bat dauka gertatutakoak beti. —Baina, oso antzezpen hotza izan arren, kezka handiz geure
|
buruari
hurrengoa galdetuko genioke: zer gertatzen da antzezpen honetan?; zein da bere zentzua?!
|
|
|
Urrezko abarra, II bol., 365 orr.27 Horrek adieraziko luke hemen, funtsean, egia bat dagoela eta ez superstizio bat. (Egia esan, zientzialari ergelaren aurrean erraza da kontraesanaren espirituan erortzea.) Baina arazorik gabe gerta daiteke erabat depilatutako gorputzak geure
|
buruarekiko
begirunea galtzera eramatea. (Karamazov anaiak.) Dudarik gabe, gure begien aurrean duintasunik gabe eta lotsagarri uzten gaituen gorputz ebaketak geure burua defendatzeko gogoa ken diezaguke erabat.
|
|
|
(Egia esan, zientzialari ergelaren aurrean erraza da kontraesanaren espirituan erortzea.) Baina arazorik gabe gerta daiteke erabat depilatutako gorputzak geure buruarekiko begirunea galtzera eramatea. (Karamazov anaiak.) Dudarik gabe, gure begien aurrean duintasunik gabe eta lotsagarri uzten gaituen gorputz ebaketak geure
|
burua
defendatzeko gogoa ken diezaguke erabat. Zein harrituta uzten gaituen batzuetan —gizon batzuk (ni neu) bederen— gure gutxiagotasun fisiko eta estetikoak.
|
|
|
gizonak eta emakumeak etxola bananduetan edo aire zabalean bizitzera, sexuzko harremanak baztertzera, bestek erabilitako ontziak ez erabiltzera eta abarretara behartzen dituzten arauen bidez. Eta gerrariak garaile datozenean ere, bereziki etsaien odola isurrarazi badute, ondorio berdina eragiten da antzeko bideetatik. Timor irlan, gerrari talde bat etsaien
|
buruekin
irabazle itzuli denean, erlijioak eta ohiturak debekatu egiten diote taldeburuari berehala etxeratzea. Etxola berezia prestatzen diote, eta han bizi behar izaten du bi hilabetez, bere gorputz espirituen garbikundea jasanez.
|
|
|
14 Frazerrek hurrengoa dio: " Antzina, [erregea] behartuta zegoen goizero zenbait orduz tronuan eserita egotera, koroa inperiala
|
buru
gainean zuela, estatua baten gisa, eskuak edo oinak, burua edo begiak, edo gorputzeko ezein parte mugitu gabe, zeren eta, hartara, inperioan bakea eta lasaitasuna izango zirela uste baitzen".
|
|
|
14 Frazerrek hurrengoa dio: " Antzina, [erregea] behartuta zegoen goizero zenbait orduz tronuan eserita egotera, koroa inperiala buru gainean zuela, estatua baten gisa, eskuak edo oinak,
|
burua
edo begiak, edo gorputzeko ezein parte mugitu gabe, zeren eta, hartara, inperioan bakea eta lasaitasuna izango zirela uste baitzen".
|
|
|
" Eta jaten amaitu bezain laster, atsegin pixka bat hartzen zuten kantuan eta suaren inguruan dantzan. Atseginaldia amaitzerakoan, jaiaren
|
buru
egiten zuen pertsonak arrautzopil handia egiten zuen, ertzetan txigortua, am bonnach bela tine zeritzana —hots, Beltaneko opila— Puska asko egiten ziren, eta handikiro banatzen bildutako guztien artean. Puska jakin bat hartzen zuenari cailleach bela tine deitzen zioten, hots, Beltaneko carline a, lotsabide handiko izena.
|
|
|
Baina demagun halako gertakaria agertu dela: imajina ezazue zuetako bati bat batean lehoi baten
|
burua
sortu eta orroka hasten dela. Dudarik gabe imajina dezakedan gauzarik arraroena izango litzateke hau.
|
|
|
Etikari buruzko liburu bat idaztearen arazoa aztertzeko, Wittgensteinek 1931tik aurrera The Golden Bough (Urrezko abarra) aukeratu zuen zehazki. Frazerrek beste kultura eta gizarteak aztertzen dituenean, beti atzerapen bat bailiran miatuz, Europako zientzia eta heziera/ heziketa, Ingalaterrakoa hain zuzen, zibilizazioaren
|
burutzat
jotzen ditu. Munduko basatien magia, berriz, atzerapen hutsa eta iruzurra da.
|
|
|
Ideologia positibistak harturik,
|
burua
natur fenomenoez eta natur legeez beterik, materialismo zientifikoa baino ezin du pentsatu Frazerrek, baina konturatu gabe magiaren kentzeak berak magikoaren izaera duela: metafisikaren aurka jotzea ere beste metafisika bat da.
|
|
|
• 1902 Wittgensteinen anaia nagusiak, Hansek, bere
|
burua
hil zuen Amerikan.
|
|
|
• 1904 Beste anaia batek, Rudolfek, bere
|
burua
hil zuen Vienan.
|
|
2001
|
|
|
Baina legitimazio ororen beste alderdi garrantzitsu bat bere
|
burua
justifikatzeko erabiltzen duen diskurtsoaren forma dugu. Batzuek antzinako kondairetara, jainko sortzaileengana, nekez sinets daitezkeen mitoetara jotzen dute.
|
|
|
Platonentzat olerkigintza ez da besteen arteko jakintza bat, bere helburua gainerako jakintza moten
|
buru
bihurtzea baita. Bere xedea ez da ezagutzaren osotasun zabalean bere lekutxoa lortzera mugatzen, gizartearen erreferentzi puntu izatera iritsi nahi baitu.
|
|
|
Jainkotasunak gidatzeak ez du hutsune hau zertan ezabatzen. Jakintsu eta zuhurra kulturaz jabetu dena da; bere baitatik at dagoena, ordea, bere
|
buruaren
jabe ez dena, gune sozialetik at dagoena ere bada. Eta Platonek hiritar autonomoa bilatzen du, bere baitan erabakiak hartzen dituena, baina era berean ordena sozialean guztiz integratuta bizi dena, hau da, bere izateko era egitura sozialaren aurka ulertzen ez duena.
|
|
|
Lehenik, eztabaida baten baitan eta eztabaidaren baitatik sortzen da: pentsalaria ez da bere
|
buruarekin
duen bakarrizketa bati esker munduaz jabetzen, teoria alternatiboekin duen eztabaida bati esker baizik; filosofia elkarrizketa bat da. Eta lorpen hori eskuratzeko baldintza batzuk bete behar dira, eztabaida orok ez baitu ezagutzara bideratzen.
|
|
|
Mendebaldeko kulturan egon den fundamentalismo modu agian famatuena, baina ez bakarra, kristautasuna izan da, bizi dugun mundu hau deskribatzen duena: ezerk kontra egin ezin dielarik aro batek besteari jarraitzen diola erakusten digu; edo nolatan gizakiak nahi ez arren hilkorrak diren halabeharrez, eta bizitzaren jabe direla bere
|
buruari
bizitza eman ez badiote ere; abisatzen digu munduak ere ezin izan duela bere burua sortu. Munduaren ezintasun honek eta bestelako ahuldadeek mundua hauskor eta kontingente bihurtzen dute kristauaren begietan, eta kontingentzia horren azalpen bat bilatzen du, eta ahuldade eta ezintasunen gainetik munduak dituen existentzia, erregulartasuna eta nolabaiteko indarraren zergatia ere bilatzen ditu.
|
|
|
Mendebaldeko kulturan egon den fundamentalismo modu agian famatuena, baina ez bakarra, kristautasuna izan da, bizi dugun mundu hau deskribatzen duena: ezerk kontra egin ezin dielarik aro batek besteari jarraitzen diola erakusten digu; edo nolatan gizakiak nahi ez arren hilkorrak diren halabeharrez, eta bizitzaren jabe direla bere buruari bizitza eman ez badiote ere; abisatzen digu munduak ere ezin izan duela bere
|
burua
sortu. Munduaren ezintasun honek eta bestelako ahuldadeek mundua hauskor eta kontingente bihurtzen dute kristauaren begietan, eta kontingentzia horren azalpen bat bilatzen du, eta ahuldade eta ezintasunen gainetik munduak dituen existentzia, erregulartasuna eta nolabaiteko indarraren zergatia ere bilatzen ditu.
|
|
|
Baina inperialismoa bere
|
burua
suntsitzen duen sistema da, zabalkuntza jarraiak beharrezko baitu bizimodu zorrotz eta latzean oinarritu behar den trebezia militarra. Baina aberastasunak alferkeria dakar berarekin; eta inolako altematibarik eskaini gabe bizimodu tradizionala deuseztatzen du, gainera.
|
|
|
Izan ere, olerkari epiko on guztiak ez dira on arte bati esker, inspiraturik eta jainkoren batek harturik esaten baitituzte olerki eder hauek guztiak; antzeratsu gertatzen zaie olerkari liriko horiei. Beraien
|
buruaren
jabe izan gabe, koribanteek dantza egiten duten gisara, olerkari lirikoek beraien kantu ederrak konposatzerakoan ez dira beraien buruaren jabe; baina, behin harmonian eta erritmoan sartzen direnean, bakanteak bezala aritzen dira eta jainko batek hartuak dira. Jainkoren batek hartutako bakanteei gertatzen zaien moduan gertatzen zaie olerkari lirikoen arimei, beraien buruaren jabe ez direnean ibaietatik eztia eta esnea ateratzen dutela, baina beraien buruaren jabe direnean, ez.
|
|
|
Izan ere, olerkari epiko on guztiak ez dira on arte bati esker, inspiraturik eta jainkoren batek harturik esaten baitituzte olerki eder hauek guztiak; antzeratsu gertatzen zaie olerkari liriko horiei. Beraien buruaren jabe izan gabe, koribanteek dantza egiten duten gisara, olerkari lirikoek beraien kantu ederrak konposatzerakoan ez dira beraien
|
buruaren
jabe; baina, behin harmonian eta erritmoan sartzen direnean, bakanteak bezala aritzen dira eta jainko batek hartuak dira. Jainkoren batek hartutako bakanteei gertatzen zaien moduan gertatzen zaie olerkari lirikoen arimei, beraien buruaren jabe ez direnean ibaietatik eztia eta esnea ateratzen dutela, baina beraien buruaren jabe direnean, ez.
|
|
|
Beraien buruaren jabe izan gabe, koribanteek dantza egiten duten gisara, olerkari lirikoek beraien kantu ederrak konposatzerakoan ez dira beraien buruaren jabe; baina, behin harmonian eta erritmoan sartzen direnean, bakanteak bezala aritzen dira eta jainko batek hartuak dira. Jainkoren batek hartutako bakanteei gertatzen zaien moduan gertatzen zaie olerkari lirikoen arimei, beraien
|
buruaren
jabe ez direnean ibaietatik eztia eta esnea ateratzen dutela, baina beraien buruaren jabe direnean, ez. Hori diote haiek, bederen.
|
|
|
Beraien buruaren jabe izan gabe, koribanteek dantza egiten duten gisara, olerkari lirikoek beraien kantu ederrak konposatzerakoan ez dira beraien buruaren jabe; baina, behin harmonian eta erritmoan sartzen direnean, bakanteak bezala aritzen dira eta jainko batek hartuak dira. Jainkoren batek hartutako bakanteei gertatzen zaien moduan gertatzen zaie olerkari lirikoen arimei, beraien buruaren jabe ez direnean ibaietatik eztia eta esnea ateratzen dutela, baina beraien
|
buruaren
jabe direnean, ez. Hori diote haiek, bederen.
|
|
|
Berak osatu behar izango du meta diskurtso edo meta narratiba berria, orori buruz hitz egiteko gaitasuna duen diskurtsoa izango da. Eta filosofoa, gai guztiei buruz trebe eta bere
|
buruaren
jabe izanik, egiazkoa eta faltsua bereizteko gaitasunaren jabe dena izango da. Olerkigintza eta olerkariaren ordez, Platonekin filosofia izango da Heladearen oinarri kulturala; filosofoa da kulturaren oinarri berria, lehen genion moduan, meta narratiba berria. lon elkarrizketaren laburpena
|
|
|
Beraien buruaren jabe izan gabe, koribanteek18 dantza egiten duten gisara, olerkari lirikoek beraien kantu ederrak konposatzerakoan ez dira beraien buruaren jabe; baina, behin harmonian eta erritmoan sartzen direnean, bakanteak bezala aritzen dira eta jainko batek hartuak dira. Jainkoren batek hartutako bakanteei gertatzen zaien moduan gertatzen zaie olerkari lirikoen arimei, beraien buruaren jabe ez direnean ibaietatik eztia eta esnea ateratzen dutela, baina beraien
|
buruaren
jabe direnean, ez. Hori diote haiek, bederen.
|
|
|
Geldi zaitez eta esaidazu hau, lon, eta ez iezadazu galdetzen dizudan hori ezkuta: olerki homeriarrak modu egokian errezitatu eta entzuleak erabat harriturik uzten dituzunean, edo Ulises ezkongaien aurrean agertu eta geziak beraien oinetara botatzen dituenean, edo Akiles Hektorren aurka oldartzen denean, edo Andromaka, Hekabe edo Priamoren inguruko pasarte penagarrienak abesten dituzunean, zure
|
buruaren
jabe al zara. Ala ez, eta emanaldietan zure arima, Itakan, Troian, edo olerki epikoak ezartzen duen edozein tokitan eta modutan suertatzen diren gertakizunak abesten dituen jainkoren batek hartua dela suposatzen da?
|
|
|
Sok. Orduan, zer, lon, esango al dugu gizon hau
|
burutik
sano dagoela. Sakrifizioetan nahiz festetan koloretako arropez eta urrezko koroaz apaindurik, negar egiten duen eta gauza hauetako bat bera ere falta ez duen eta, aurretik inork ezer lapurtu edo minik egin gabe, hogei mila gizonekin baino, adiskide batzuekin egonik beldur handiagoa duen gizona?
|
|
|
Sakrifizioetan nahiz festetan koloretako arropez eta urrezko koroaz apaindurik, negar egiten duen eta gauza hauetako bat bera ere falta ez duen eta, aurretik inork ezer lapurtu edo minik egin gabe, hogei mila gizonekin baino, adiskide batzuekin egonik beldur handiagoa duen gizona? Bere
|
buruaren
jabe dela esango dugu, fobou kai h kardia Phda. lon.
|
|
|
Honela, bada, beharrezkoa da nik beraiei arreta handia eskaintzea. Honela, beraiei negarra eginarazten badiet, nik barre egingo dut dirua jasoz; beraiei barrea eginarazten badiet, ordea, negar egingo dut neure
|
burua
dirurik gabe ikusirik.
|
|
|
Baina, edozein forma hartuz, Proteoren modura, ikaragarri bihurritzen zara eta azkenik ihes egiten duzu, eta are gehiago, nire aurrean zure
|
burua
estratega gisa soilki erakutsi duzu, Homerori buruzko jakindurian iaioa nolatan ote zaren ez erakusteagatik.
|
|
|
Filosofia batzuek pertsona zeharo naturaz haraindiko izaki bihurtuz arazoa sinplifikatu dute, baina orduan giza izaeraren dimentsio zeharo berehalako eta agerikoak bazterrean uzten dituzte, hala nola, bere izaera biologikoa. Bestelako ikuspegi batzuek pertsona argi eta garbi inguruko izakien artean kokatzen dute, eboluzionista eta ekologistek kasu; baina honela ez digute beste izakiekiko gizakiek dituzten ezberdintasunak edo pertsonak bere
|
burua
ezagutzeko duen gogo indartsuaren zergatia azaltzen laguntzen.
|
|
|
Platonen ustetan pertsonen mundua kosmosaren parte da, mundu horrek, ordea, badu berezitasun bat; pertsonak bere baitan kosmosa errepikatu eta laburbiltzen du:
|
burua
pertsonaren alde jainkotiarra da, pertsonaren gorputz eta arimaren arteko bereizkuntzak kosmosaren gorputz eta arimaren bereizkuntza errepikatzen du... Platon jaio baino mende ugari lehenago, mesopotamiarrek, behintzat, beraien mundu ikuskera mitologikoetan pertsonei buruzko ikuspegi oso arkaiko hau osoki garatu zuten.
|
|
|
Justizia betiere gizarte baten baitako alde kolektiboa da, gizarte honen ustetan halabeharrez bete behar den gutxieneko hori da. Zoriontasuna, aldiz, pribatuaren eremukoa da, eta pribatuaren eremuan norberak bere asebetetzea lortzeko bere
|
buruaren
baiespena aurkitzen du. Gizarte baten baitan justiziaren (hau da, legeen arloaren) eginbeharra pribatutasunaren existentzia eta garapena bermatzea da.
|
|
|
Gure munduko errealitate orok forma jakin bat du, hau da, mugatuak eta mugagabeak osaturikoa da. Ondorioz, errealitate hauetako bakoitza bere
|
buruarekin
barne borrokan dago, bi printzipio hauetako bakoitzak bere baitako ahalmenak osoki gauzatzeko joera baitu. Horregatik, Platon ez da bere pentsamenduaren zainetan odol metafisikorik gabeko pentsalari olinpikoa:
|