|
2002
|
|
|
HarenahaideetalagunAbrahamibnEzraberealdetik,
|
Espainiatik
1140.ean irtenzenbaina, harkezbezala, mendebaldeko Europanbarreiaturiko judu
|
|
2005
|
|
|
Noeren semea zen] apet deitzen zena, Eta Japetek Tuba/ seme bortzgarrena, Hura da
|
Espainian
lehen sarthu zena, Hartarik da ethorri gure hastapena.
|
|
|
Noeren seme bat zen] apet deitzen zena, Eta Tuba! ] apeten seme bortzgarrena, Hura zen
|
Espainia
beretu zuena, Hartarik da ethortzen gure hastapena.
|
|
|
Bizkai, Gipuzko, Alaba, Nabarro, Lau badire
|
Espainian
.
|
|
|
15
|
Españan
Nabar, Biscai, Alaba, Gipuzco, Frantzian Bachenabar, Laphurdi, Zubero, Zazpi herri hauc dire Eskualdunen toki; Ez dezake pareric iguzkiac argi.
|
|
|
Ez dugu, adi bidez, Euskal Herriko hiztegi biografiko sakona.
|
Espainiako
gobernuak oraintsu erabaki du Espainiako Hiztegi biografikoaren proiektua burutzea. Gurean, berriz, ez dago horrelakorik, proiektua aspalditik ondo zehazturik eduki arren, eta horrela aurkeztu dut han eta hemen, baina arrakasta barik.
|
|
|
Ez dugu, adi bidez, Euskal Herriko hiztegi biografiko sakona. Espainiako gobernuak oraintsu erabaki du
|
Espainiako
Hiztegi biografikoaren proiektua burutzea. Gurean, berriz, ez dago horrelakorik, proiektua aspalditik ondo zehazturik eduki arren, eta horrela aurkeztu dut han eta hemen, baina arrakasta barik.
|
|
|
Larramendik XVIII. mendean Bizkaia frantsesa ere aipatuko du; hara zer idatzi zuen: Este error de llamar Vizcaya a todo el pais bascongado, ha pasado de
|
España
a Francia: pues ya modernamente los franceses llaman Vizcaya francesa a baja Navarra, Labort y Zuberoa, con ridícula acomodación, pensando que son equivalentes Cantabria y Vizcaya.8Erdi Aroan historia unibertsalak burutzen ziren.
|
|
|
Diego Catalánek arazo hau ederki adierazten du, historiografía nazionalen sorreraren jatorria azaltzerakoan9? Arrasateko E. Garibay k
|
Espainiakoa
eta historia unibertsala landu zuen, tartean euskal herriarena txertatuz.Kontestu honetan kokatu behar dugu A. Oihenarteren lan nagusia: Notitia Utriusque Vasconiae.
|
|
|
Bestalde, Euskal Herri mendebaldea Cantabriaren nortasunez jabeturik agertzen zen, nolabait ikuspegi vaskonikoari kontrajarririk.Errenazimientu garaian, euskaldunak, frantziar eta espainiar inperio nagusien baitan ageri ziren. Nafarroa, indarraren poderioz sarturik
|
Espainiako
erresuman eta Louis XIII.a, Frantziako eta Nafarroako errege iza nik, bere borondatez eta Donapaleun bildu ziren jaunek aurkako iritzia ager tu arren, Nafarroa Beherea Frantziako koroako parte bihurtu zuen. Kontestuhorretan bizi zen A. Oihenart eta bere Notitia utriusque Vasconiae histori lana, LARRAMENDI, M., Diccionario trilingüe del Castellano, Bascuence y Latín.
|
|
|
Nortasuna hizkuntza, herri edo etnia bereizkuntzetan oinarritu ordez, egitura eta erakundetze politikoaren bidez hartzen zuten probintzia bakoitze ko bizilagunek. Aipatu behar da historiografía erreaktiboa izan zela,
|
Espainiako
Historiarako Erret Akademiak hasi zuen Foruen autogobernu politikoa finkatzeko zegoen interpretazioa suntsitzen, erregearen subiratasu nean soilik kokaturik. Gerora Llorentek finkatu zuen erresumako diskurtso berria eta Aranguren Sobradok, Bizkaiko Batzar Nagusietako legelari nagu siak, idatzi zuen aurkako ikuspegitik, paktismoaren teorian finkaturik subira notasun konpartituaren printzipioa.
|
|
|
K. Etxegarai ren eta E. Labayruren historiografia berria ez da huts hutsean burutzen. Cánovas del Castillo politikariak errestaurazio borbonikoa prestatu eta indar tu zuen 1874 urteaz geroztik 1898 arte,
|
Espainiako
erakundetze politiko nagu sia antolatu zuen, non karlista tradizionalistak, alde batetik, eta errepublika noak, bestetik, sistematik at gelditzen ziren. Cánovas del Castillok 1886an Historia general de España berri bat idazteko taldea sortu zuen eta Espainiako Historiazko erret akademia proiektu historiografiko berriaren abiapuntu nagusi ere bihurtu zen, azken batean, Cánovasek asmatu zuen sistema konsti tuzional berria legitimazio historiko politikoan sartzeko.
|
|
|
Cánovas del Castillo politikariak errestaurazio borbonikoa prestatu eta indar tu zuen 1874 urteaz geroztik 1898 arte, Espainiako erakundetze politiko nagu sia antolatu zuen, non karlista tradizionalistak, alde batetik, eta errepublika noak, bestetik, sistematik at gelditzen ziren. Cánovas del Castillok 1886an Historia general de
|
España
berri bat idazteko taldea sortu zuen eta Espainiako Historiazko erret akademia proiektu historiografiko berriaren abiapuntu nagusi ere bihurtu zen, azken batean, Cánovasek asmatu zuen sistema konsti tuzional berria legitimazio historiko politikoan sartzeko.
|
|
|
Cánovas del Castillo politikariak errestaurazio borbonikoa prestatu eta indar tu zuen 1874 urteaz geroztik 1898 arte, Espainiako erakundetze politiko nagu sia antolatu zuen, non karlista tradizionalistak, alde batetik, eta errepublika noak, bestetik, sistematik at gelditzen ziren. Cánovas del Castillok 1886an Historia general de España berri bat idazteko taldea sortu zuen eta
|
Espainiako
Historiazko erret akademia proiektu historiografiko berriaren abiapuntu nagusi ere bihurtu zen, azken batean, Cánovasek asmatu zuen sistema konsti tuzional berria legitimazio historiko politikoan sartzeko.
|
|
|
Historialari profesionalen taldea osotzen joan zen, akademien bidez, elkarte berezien sorreraren bidez, unibertsitateko irakasleen bidez edo eta ar txibozan eta bibliotekarien artetik historialarik sortuz. Cánovas del Castillok,
|
Espainian
, Guizotek Frantzian egin zuen antzera, unibertsitateak alde hatera
|
|
|
Horregatik, herri ikuspegia esaten dugunean, gizartean islatzen zaiguna, abiapuntutzat hartu behar dugu, herri eta gizartea multzo berekoak baitira.Badago gai bat, besteak beste, historia nazionalari buruzkoa. Estatu nazioak XIX. mendean eraiki eta antolatu zirenean,
|
Espainian
nazio politiko bakarra zegoela adierazteko historia nazionalak idazteari ekin zioten. Horra XIX. mende bukaeran Cánovas del Castillok bultzatu zuen proiektua.
|
|
|
1877an argitaratu zuen bere liburu ezagunean, hara zer idatzi zuen: En
|
España
la cuestión de los vascos es mucho más grave que en Francia(...) Vencidos, se trata actualmente no de arrancarles sus fueros, pero sí de quitarles la exención del servicio militar y de los tributos. ¿ Serán porque se los quiten más españoles?
|
|
|
A poco que se combinen aquí los diversos criterios para la teoría de las nacionalidades, tengo para mí que se habría de estar por la inde pendencia de los vascos. ¿ La consentirá
|
España
–23Azken urteotan aniztasunezko ikuspegia garatu da honezkero historiala rion artean.
|
|
|
23Azken urteotan aniztasunezko ikuspegia garatu da honezkero historiala rion artean. Horregatik historia nazionalaren ikuspegira ezin daiteke makurtu edo soildu, ezin dugu guztia ekintza guztiak euskal abertzale versus beste abertzale ikuspegira lerrotu edo eskema dikotomikoan
|
Espainiako
historiaren ispiluan arakatu. Herri baten fenomenología aberatsa dugu eta nire ustez ez da sinplifikatu edo ahuldu behar gizarte aberatsaren historia, dinamika interpre tatzaile eta diskursibo bakarrera.
|
|
|
Editorialak historiazko arloan titulu berriak argitaratzeko beldur dira eta horrela Eusko Ikaskuntza edo EHUko unibertsitate moduko erakunde insti tuzionaletan argitaratzeko bidea gelditzen zaigu.Nire kezka da euskal historiaz arduratzen garenon artean ez dugula behar heineko loturarik, sarerik, Euskal Herria erreferentzi sare gisa izateko. Ahulak gara eta
|
Espainia
gertatzen da; sarritan, erreferentzi gune bakarra balitz beza la. Nire ustez, Europako ikuspegia irabazi genuke, azterketa konpa ratiboak eginez, ikusiaz historia ez dela gertatu halabeharrez, aukeren arteko alternatibak sortuz joan dela baizik.
|
|
|
Ikus esate baterako
|
España
(1997).' Tasunezko adjektibo terminoa erabili dut gaztelaniaren adjetivo calificativo' terminaren ordain gisa, Zabalaren (1999a) lanean bezala.
|
|
2019
|
|
|
F. Krutwigen arabera, erbesteratuak ezin ordeztu zitezkeenez, ohiko hamabi akademikoak hemezortzi izatera igaro behar zuten. Kide berriek Frantziakoak izan behar zuten, linguistikan
|
Espainiakoak
baino jantziagoak zirelakoan. Azken puntuari dagokionez, A. Irigaray ere iritzi berekoa omen zen.
|
|
|
Alemana ez zen izango estatuaren hizkuntza ofiziala, baizik eta" Vermittlungssprache" edo hizkuntza komuna. Federalismo kultural hori Austria Hungarian gauzatu ez bazen,
|
Espainia
frankistari aplikatzea ameskeria hutsa zen. Dena dela," pertsona versus lurraldea" printzipio austromarxista zatekeen F. Krutwigen" sentido psicológico de las nacionalidades" en iturria (cf.
|
|
|
1941etik aurrerakoan, ordea, hirugarren adiera bat agertzen da: " gobierno ilegal= legez atzetiko agintaritza". 241 Badirudi lehenengo bi adieren konnotazio negatiboa ezabatu eta legezko diktadura bati leku egiten zitzaiola
|
Espainia
frankistan argitaratu nahi zen Akademiaren hiztegian. Dena dela, gerraondoko lexikografiaren moteltasuna eta azken porrota ezin du lexikoaren depurazio politiko soilak azaldu.
|
|
|
" vasco= euskaldun, euskotar", baina ez" vasco= euzkotaŕ" jatorrizkoan bezala. J. Artechek Donostiako egunkarian adierazi zuenez, edizio berriaren arduraduna, I. López de Mendizábalen baimenarekin, A. M. Labayen izan zen (La Voz de
|
España
).
|
|
|
4.1
|
Espainia
frankistan euskaraz argitaratzeko zailtasunak 187
|
|
|
Euskararen historia soziopolitikorako:
|
Espainiako
Gerra Zibilak zauritutako Euskaltzaindia() izeneko lanak" cum laude" aipamena jaso zuen. Ondoren, 2018ko ekainaren 22an, UPV/EHUko graduondoko batzordeak doktoregoko sari berezia eman zion, Arte eta Giza Zientziak jakintza arloan.
|
|
|
Frantziako Gobernuak 1948ko otsailean
|
Espainia
frankistarekiko muga ireki ondoren, J. Artechek irailean" ¿ La base del vasco literario?" artikulua idatzi zuen Donostiako egunkarian, lau urte lehenago Baionan argitaratutako Grammaire basque (1944) liburuaz. N. Ormaechearen kritikak gorabehera, P. Lafittek proposatutako eredu linguistiko ortografikoaren alde egiteaz gain, Akademiak Bilbon bizirik jarraitzen zuena nabarmendu zuen.
|
|
|
Uste izatekoa da Donostian, besteak beste, J. Urquijorekin biltzeko aukera izan zukeela edo gutxienez berri horiek Akademian oihartzuna izan zuketela (cf. La Voz de
|
España
;;;)
|
|
|
Akademiak 1949ko udan, Europako gerraondo latzean, etenda zuen harremana erbesteratuekiko nahiz Frantziako euskaltzainekiko. Mundu Gerra bukatuta,
|
Espainia
frankistak arazo diplomatiko larriak izan zituen, nahiz eta Gerra Hotzak lekukotasunezko keinu hutsean utzi zituen. NBEk Espainiako Gobernu faxista formalki gaitzetsi, eta Frantziak muga itxi egin zuen artean (Jiménez de Aberásturi Corta 1999).
|
|
|
Mundu Gerra bukatuta, Espainia frankistak arazo diplomatiko larriak izan zituen, nahiz eta Gerra Hotzak lekukotasunezko keinu hutsean utzi zituen. NBEk
|
Espainiako
Gobernu faxista formalki gaitzetsi, eta Frantziak muga itxi egin zuen artean (Jiménez de Aberásturi Corta 1999). Euskaltzaindiaz den bezainbatean, informazio falta bi norabidekoa izan zen.
|
|
|
Gerra zibil aurreko zerrenda ofizial horretaz baliatuta, korporazioaren berregituratze bat diseinatu zuen, berak faboratzen zuen" lapurtera klasiko" tik hurbilen zeuden Frantziako kidez osatua. Era berean, artean urgazleen gehiengoa ziren
|
Espainiako
abertzaleek agintari frankisten aurrean sor zezaketen arazoa saihesten zuen modu aski traketsean. Hala ere, Pirinio Behereetako idazleez zuen ezagutza oso eskasa zen, eta informatzaile bila hasi behar izan zuen berehala.
|
|
|
Lanak ekainaren 27ko data darama eta uste izatekoa da egun horretako batzarrerako prest zegoela, baina, F. Krutwigen arazoak hartu zuen garrantzia ikusita, geroratu egin zuela aurkezpena. Donostiako La Voz de
|
Españak
ekainaren 19ko artikuluan Euskaltzaindia hiltzat jo izanak eragindako dosierra zen. Akademiak, bizi zela frogatzeko, nahitaezkoa zuen idazlanak argitaratu eta banatzea.
|
|
|
1 Euskaltzaindiaren egoera juridikoa argitu behar zen nahitaez. Horretarako Akademiaren ordezkariek
|
Espainiako
Gobernura jo behar zuten gestioak egiteko. Aldi berean, Euskaltzaindiaren argitalpen programa bat zehaztu behar zen Madrilen aurkezteko.
|
|
|
N. Echánizen ideiak oihartzuna izan zuen, besteak beste, EJ GEren agerkarian. ...iektu erlijiosoaren abiadurak kolpe latza jaso zuen Pablo Lete (OFM) probintziala aireko istripuan hil zenenean, abenduaren 6an, José Lizarralde (OFM) idazkariarekin batera Kubara bidean zihoanean finantzazio bila.911 Idazleen biltzarra egiteko baimenik ere ez zen lortu azkenean, New Yorkeko Time aldizkariaren Europako edizioan agertutako artikulu batek eragindako istiluagatik.912 Piero Baporitti
|
Espainiako
berriemaileak berri sentsazionalista argitaratu zuen irailaren 22an, aditzera ematen zuena Arantzazuko frantziskotarrak guardia zibilak setiatuta bizi zirela kristau doktrina euskaraz irakasten zutelako eta predikuetan euskal ohiturak hizpide izaten zituztelako. Berriak Frantziako prentsan ere oihartzuna izan zuen.
|
|
|
|
Espainiako
euskaltzainen estandarizazio asmoak gorabehera, Frantziako P. Lafittek lehenago jakinarazitako eragozpenak jarri zituen F. Krutwig eta L. Villasanteren proposamenei buruz, eliztar publiko xehea liburu eta predikuetatik aldendu zezaketelakoan:
|
|
|
Auzi ekonomikoekin jarraituta, 1951z geroztik etenda zegoen NFDren diru laguntza ere hizpide izan zuten. Bestalde," Jefatura Nacional de Estadística" ren Bizkaiko ordezkaritzak laguntza eskatu zion Euskaltzaindiari, Bizkaiko toponimia ofizialeko euskal izenen ortografia eta esanahia zehazten laguntzeko.938 Akademiaren idazkariak poz handiarekin erantzun zion eskariari,
|
Espainiako
Gobernuaren instituzio ofizialak aintzat hartzen zituelako hala euskara, nola Euskaltzaindia bera.939
|
|
|
1952ko martxoaren 23ko hauteskunde antidemokratikoen ondorioz,
|
Espainiako
diputazio guztiak berritu egin ziren. A. Elorriaga GPDko presidenteak hasieran karguan jarraitu arren, berehala dimisioa aurkeztu zuen, argitu gabeko arrazoiengatik.946 Agian A. Elorriagak korporazio berrituaren lehen saioan, apirilaren 2an, salatutako probintziako ogasunaren eta benefizentziaren egoera txarrak eragina izan zuen erabakian, ezabatutako kontzertu ekonomikoaren aldarrikapenarekin zukeen loturagatik.
|
|
|
947 La Voz de
|
España
;;; El Diario Vasco;; GPD 1953: 25, 35, 71; Arrieta & Barandiaran 2003:
|
|
|
47). 953 Konparazione, Euskaltzaindiak 16.000 pezetako diru laguntzak baino ez zituen eskuratu 1950ean, euskal instituzio frankistekiko harremana gaiztotu baino lehenago. Baina egia da, halaber,
|
Espainiako
Gobernuak 1953 abenduan legea aldatzearen ondorioz, tokiko administrazioek baliabide ekonomiko eta eskumen gehiago izan zituztela eskura, eta GPDk diru sarrera gehiago eta aurrekontu handiagoak izan zituela urte horretatik aurrera. Akademiarentzat ere onuragarri izan zen administrazioen egoera ekonomiko lasaiago hori, ikusiko dugunez (cf.
|
|
|
M. Caballeroren aldekoago ageri zen eta zuzendaritza behin behinekoa zela nabarmendu zuen. J. Revuelta falangistaren La Voz de
|
Españak
, ordea, ez zuen behin behinekotasunik aipatu eta J. M. Urrutia bera elkarrizketatu zuen, fotografia eta guzti. J. Font katalana apezpiku zuen Donostiako elizbarrutiaren seminario berrian latina eta euskara irakasten zituen SFVJUko zuzendariak, Gipuzkoan euskarareriko giro zurruna aldatzen ari zenaren froga, agian F. Krutwigen erantzun hitzaldiak izandako urrutiko oihartzuna.962 Hain zuzen, seminarioko ikasleekin dialektologia eta toponimia lantzeko asmoa omen zuen.
|
|
|
Uste izatekoa da, zenbait diputatuz gain, T. Garicano Goñi gobernadore zibi967 Nafarroako Tafallan jaiotako José M.ª Azcona Díaz de Rada() eskuindar aberatsaren biblioteka pribatua gaur egun Biblioteca de Navarra n gordailutua dago.
|
Espainiaren
XIX. mendeko historia politiko eta militarrean berezitua, 8.500 lan eta 11.500 liburuki inguruz osatua dago (San Martín Casi 2016). lak eragin handia izan zukeela erabakian. Dena dela, Akademiak instituzio berrian pisu handia izaten jarraitzen zuen.
|
|
|
M. Azaña Errepublikaren presidenteak 1936ko irailaren 15ean sinatutako dekretuak,
|
Espainiako
sei Errege Akademia ohiak desegin, kideak kargugabetu eta ondasunak konfiskatu zituen," Instituto Nacional de Cultura" delakoa sortzeko.87 Hain zuzen, R. Menéndez Pidal berak iradoki zion F. Barnes Instrukzio Publikoko ministroari egitura berria, gerta zitezkeen kalte okerragoak saihestearren.
|
|
|
Burgosko Gobernu kolpistak, halaber, Frantziako ereduari jarraituta," Instituto de
|
España
" delakoa sortu zuen, F. Franco estatuburuak sinatutako 1937ko abenduaren 8ko dekretuz. JAE nahiz Instituto Nacional de Cultura errepublikanoa ordezkatu eta Espainiako sei Errege Akademia ofizialak batzen zituen:
|
|
|
Burgosko Gobernu kolpistak, halaber, Frantziako ereduari jarraituta," Instituto de España" delakoa sortu zuen, F. Franco estatuburuak sinatutako 1937ko abenduaren 8ko dekretuz. JAE nahiz Instituto Nacional de Cultura errepublikanoa ordezkatu eta
|
Espainiako
sei Errege Akademia ofizialak batzen zituen: " Academias de la Lengua Española, de la Historia, de Ciencias ExacIrudia 2.
|
|
|
" Academias de la Lengua Española, de la Historia, de Ciencias ExacIrudia 2. " Instituto de
|
España
" ren lehen ekitaldi publikoa (Salamanca,). Mahaiburuan Leopoldo Eijo, Nicolás Franco, Francisco Gómez Jordana edota Pedro Sainz Rodríguez daude. tas, Físicas y Naturales, de Ciencias Morales y Políticas, de Bellas Artes de San Fernando y de Medicina". 88 Espainiako errege akademiei dei egiten zitzaien frankismoaren kultura inperialismora biltzera.
|
|
|
" Instituto de España" ren lehen ekitaldi publikoa (Salamanca,). Mahaiburuan Leopoldo Eijo, Nicolás Franco, Francisco Gómez Jordana edota Pedro Sainz Rodríguez daude. tas, Físicas y Naturales, de Ciencias Morales y Políticas, de Bellas Artes de San Fernando y de Medicina". 88
|
Espainiako
errege akademiei dei egiten zitzaien frankismoaren kultura inperialismora biltzera. IdeE ren sustatzaile nagusiak Pedro Sainz Rodríguez (ministro izendatua izan baino lehenago) eta bereziki E. Ors handigura izan ziren.
|
|
|
89 Hamar urtez Parisen bizi ondoren, Eugenio Ors() Iruñean zegoen 1937ko apiriletik, Fermin Yzurdiaga apaizaren zuzendaritzapean prentsa eta propaganda falangistaz arduratzen ziren idazleekin lanean. Iruñeko ¡ Arriba
|
España
! egunkariko eta Jerarquía aldizkariko falangismo beligeranteak eztabaida sortu zuen F. Yzurdiaga eta M. Olaechea
|
|
|
Udal eta probintzia ordezkariak ere bertan izan ziren, baita Gasteizko administratzaile apostolikoa ere. Dena dela, IdeE ko idazkariak
|
Espainia
eta Italia faxisten arteko harreman estua izan zuen hizpide. Ildo beretik, Alemaniako zenbait irakasle (Carl Schmitt, besteak beste), akademiko laguntzaile izendatu zituzten eta Alemaniako himnoa entzun zuten batzartuek, zutik eta besoa luzatuta.
|
|
|
J. M. Pemánek erantzun hitzaldian hitz erdika aipatu zituen iragan hurbileko arriskuak, poetaren ustezko ateismoari ez ezik, errepublikazaletasunari ere egindako erreferentziatzat ulertu behar direnak: " Así, puede llegarse al borde del abismo, pero para salvarse al fin..." (La Voz de
|
España
, cf. Machado & Pemán 1940).
|
|
|
M. Artigahorren berri eman zuen, baina edukien eta partaideen izenik aipatu gabe (cf. El Diario Vasco; La Voz de
|
España
). sekin batera, gai hori eramateko batzordea osatu zuen.106 Martxoaren 29an berriz bildu ziren probintzia jauregian kide hauek: burua, M. Asín, markesa, E. Ors, M. Machado eta idazkaria.
|
|
|
Bertan izan ziren P. Sainz Rodríguez, Conde de Rodezno Justizia ministroa, J. M. Pemán edota Italiako enbaxadorea. A. Gregorio Rocasolano kimikariak (Real Academia de Ciencias Exactas, Físicas y Naturales) bere sarrera hitzaldia egin zuen eta erakundearen lerrokatze faxistarekin jarraituta, E. Ors idazkariak martxoaren 1ean hildako G. Annunzio poeta militarrari omenaldia eskaini zion (La Voz de
|
España
).
|
|
|
Esan bezala,
|
Espainia
frankistan J. Urquijok idatzitako aktak ez dira oso fidagarriak. Zuzenketaz beterik daude, edukian ez ezik, baita datetan ere.
|
|
|
|
Espainiak
Hispanoamerika militarki konkistatzea ameskeria hutsa zen, baina hara zuzendutako politikagintzan kulturak, ordea, garrantzi berezia hartzen zuen. Inperioaren izaera" espirituala" aipatzen zuten agintari frankistek behin eta berriz.
|
|
|
Cabanillas eta P. Baroja idazleek 1938ko urtarriletik aurrera, RAEko batzarretara joateari utzi zioten, gaixotasunaren aitzakian. Lehena Galiziako jaioterrian babestu, eta bigarrena Parisko erbestera itzuli zen 1938ko otsailean,
|
Espainia
frankistako giro itogarriaz etsita. Artean Frantzian zeuden, antzeko egoera zalantzagarrian, RAEko R.
|
|
|
L. Eijo apezpikuak eta beste batzuek idazle antiklerikala oso hotz hartu omen zuten IdeE ren ekitaldian, garaiko testuinguruan beldurgarria zena. Horregatik, 1940ko ekainean, Mundu Gerraren ondorioz,
|
Espainia
frankistara itzuli arren, RAEko batzarretan parte hartzeari uko egin zion (Caro Baroja 1972b: 337; García de Juan 2001; Fuster 2017).
|
|
|
W. Giese ren gutuna J. Urquijori, zialean parte hartzeko.128 Pirinio Behereetan jaiotako akademikoa Burgosera bidean zihoan, Kanpo Arazoetako ministroarekin
|
Espainia
frankistaren ezagutza eta Frantziarekiko neutraltasuna negoziatzeko. Testuinguru horretan, Ph.
|
|
|
Testuinguru horretan, Ph. Pétain marexala enbaxadore izendatu zuten
|
Espainian
(Larronde 1997: 93).
|
|
|
Mundu Gerrak eragindako porroten ondorioz, Falange tik aldendu eta Juan Borbónen ingurura hurbildu zen. Seguru asko horregatik,
|
Espainiako
botere lehiatik urruntzearren, Argentinako enbaxadore izendatu zuten 1947an (Agirreazkuenaga & al. 2008: 110).
|
|
|
Hain zuzen, 1941eko martxoaren 17an Serapio Múgica historialariaren Donostiako hileta jendetsuan bildutakoek (J. Urquijo, J. C. Guerra, J. Elorza) Euskaltzaindia ere izan zuten hizpide (El Diario Vasco; La Voz de
|
España
). 166 Nabari da R. M. Azkueren asmo nagusia Akademia kosta ahala kosta berriz abiatzea zela, horretarako diktaduraren baldintza politikoak onartu zituen arren.
|
|
|
P. Sainz Rodríguezen agintaldiaren amaieran, 1939ko martxoan, ministroak baimena lortu zion J. Carori atzerrira joateko ikasketekin jarraitzera, baina azkenean
|
Espainian
geratu zen (Escribano Hernández 2011: 207, 220).
|
|
|
Baldintza zail horietan argitaratu zen, adibidez, P. Barojaren Comunistas, judíos y demás ralea (1938) antologia, E. Giménez Caballeroren hitzaurrearekin (García de Juan 2016). Kontuan hartu behar da Mundu Gerrako urte horietan
|
Espainiako
arkeologiaren burua Julio Martínez Santa Olalla() filonazia zela. Berari esker, J. Caro" Sociedad Española de Antropología, Etnografía y Prehistoria" ko (SEAEP) idazkariorde izendatu zuten 1940an, eta hurrengo urtean J. Urquijo bera izendatu zuten elkarteko kide.299 Barojatarra hizkuntza paleohispanikoak ikertzen ari zen, baina ez zetorren bat inperialismo arrazalogiko falangistarekin, Iberia zeltiko elebakarra kosta ahala kosta irudikatu nahi zuena.
|
|
|
Ikerketak J. Urquijorekin eztabaidatu, batez ere" eusko iberismoa" ren gaiaz, eta idazlan guztien aleak bidaltzen zizkion eskaintza autografoekin. Minduta zegoen Bartzelonan bisitatutako Telesforo Aranzadi() antropologoaren heriotza oharkabean igaro zelako
|
Espainian
. Bere burua eskaini zuen BRSVAPen maisu zaharraren hilberria idazteko, baina azkenean beste batek sinatuta agertu zen (Garmendia 1945).
|
|
|
Falangista bilakatu zen, eta konbertituaren fedearekin eutsi zion ideologia faxistari, Eliza katolikoaren eragina ere mugatu nahiz. Radio Nacional de
|
España-ko
buru izan zen Burgosen. P. Sainz Rodríguez ministroak, 1938an hezkuntzako erreforman lankidetza eskatu zion latinaren irakaskuntzan.
|
|
|
Hain zuzen, RIEV berpizteko saioek huts egin ondoren, Salamancako Unibertsitatean argitaratu zituen J. Caroren Materiales para una historia de la lengua vasca en su relación con la latina (1946) eta H. Schuchardt-en Primitiae Linguae Vasconum (1947), A. Irigarayk itzulita, J. Urquijoren hitzaurrearekin; Donostiako prentsa frankistak txalotu zituen liburuak (La Voz de
|
España
). 322 Baina A. Tovar ez zegoen eroso Eliza katolikoaren eta Opus Dei ren eskuetan zegoen Espainiako hezkuntza sisteman. 1947ko irailean
|
|
|
...nibertsitatean argitaratu zituen J. Caroren Materiales para una historia de la lengua vasca en su relación con la latina (1946) eta H. Schuchardt-en Primitiae Linguae Vasconum (1947), A. Irigarayk itzulita, J. Urquijoren hitzaurrearekin; Donostiako prentsa frankistak txalotu zituen liburuak (La Voz de España). 322 Baina A. Tovar ez zegoen eroso Eliza katolikoaren eta Opus Dei ren eskuetan zegoen
|
Espainiako
hezkuntza sisteman. 1947ko irailean
|
|
|
1948ko urtarrilean urgazle izendatu zuten eta otsailean eskerrak eman zizkion J. Urquijori izendapenagatik.324 J. Urquijoren ustez A. Tovar latin katedraduna zen, linguistikan zuen heziketagatik, euskal ikasketak
|
Espainian
zuzentzeko pertsona egokiena.325 Euskaltzaindiaren Donostiako batzarrean parte hartu zuen 1948ko maiatzean, R. M. Azkue, J. Urquijo, F. Krutwig eta N. Oleagarekin batera:
|
|
|
" Azkenez Tovar euskal urgazle jaunak dino Salamanka’ko Irakastegi Nagosian aurtengo neguan euskal gaizko irakaskuntzea erabilli dabela" (Euskaltzaindia 1956: 329). 326 Izan ere, ikasturtetik A. Tovarrek
|
Espainia
osoan ematen ziren euskal filologiako eskola bakarrak eman zituen Salamancan, legez filologia erromanikoko espezialitatea zuten unibertsitate guztiek ikasturtetik aurrera horretarako aukera izanagatik (Ramos Ruiz 2007: 218) 327 1948ko maiatzean, halaber, Gorteetako prokuradore kargua hartu eta ekainean F. Franco estatuburuak audientzian hartu zuen, baina uztailean Buenos Airesko Unibertsitatera alde egin zuen 1949ko abendura arte, zeukan ezinegonaren adierazgarri.
|
|
|
Errepublikan, CEDAren ildoko El Debate egunkarian, informazio politikoaz arduratu zen. 1936ko udan, Falange ren ¡ Arriba
|
España
! egunkaria Iruñean sortu zutenen taldekoa izan zen, F. Yzurdiagaren zuzendaritzapean.
|
|
|
359 ABA EUS/ BFAH EC:
|
Espainiako
Hezkuntzako Nazionaleko ministerioaren ofizioa JCVri,, Junta de Cultura C.
|
|
|
F. Krutwigek N. Ormaecheari 1951n gutunez adierazi zion batzar horretan euskaltzain guztiek bi puntu onartzea lortu zuela, nahiz eta aktan ez zen islatu. Alde batetik, erbesteratutako euskaltzainek aulkiak berreskuratu zituzComunista de
|
España-ren
sortzaileetakoa izan arren, diktadura primorriveristan Unión Patrióticara igaro eta Bilboko Udaleko zinegotzi kontrairaultzailea izan zen Errepublikan eta gerra zibilean (Krutwig 1991: 131, 134; Amézaga 1993; Agirreazkuenaga & al. 2008:
|
|
|
368 La Gaceta del Norte; La Voz de
|
España
; Hierro.
|
|
|
F. Krutwigen diskurtsoan oihartzuna izan zuten A. Dauzaten beste argudio batzuk, adibidez, terminologia internazionalari, hizkuntza literarioari edota hizkuntza aldaketari buruzkoak. Alemaniako" Kultursprache" kontzeptua hezkuntzaz naturala baldin bazitzaion,
|
Espainia
Frantzietako testuinguruan operatiboagoa zen" langue de civilisation" delakoa. Izan ere, Lehen Mundu Gerrako euskaltzaleen adierazpenak kontraesanezko testuinguruan kokatzen ziren.
|
|
|
Horren ondorioz, 1920ko estatutuek ezarritako 12 euskaltzainen ordez, 13 zeuden.
|
Espainian
: R.
|
|
|
283). euskararen erabilerari behar adinako tokirik ematen. Amets zuen
|
Espainia
eta Frantzia arteko euskal naziogintza biguna, ustez eraginkorragoa zatekeena. Hona 1936ko urte hiperpolitizatuaren hasieran idatzi ziona P. Lafitteri:
|
|
|
Berdin bozkario eta atsegin aundirekin segitzen dugu emen zuen Aintzina zuhurra; gauza funtsezkoak errateko eta egiteko ezta bear arrabotsa eta arroitu. Emen ainitzek ez dugu ontsa ikusten gure P.’ko agintariek deramaten bidea; naiago, eskualdungoaren azkartzea, axolatu gabe
|
geyegi
Españako koloreaz estalia dagonez; berdin Frantziaz. Mintzairan ere arras akort gaude zuekin, emengo asko, eta emengo zenbeitek derabilaten eskuara irriegingarri zaigu, ezpalitz nigarregingarri.
|
|
|
Gerraondoan, Nafarroako medikuak, Ainhoako Martin Elso aduana agenteari esker (zenbat informazio garraiatu zuen frankismoan?), P. Lafittek zuzendutako Herria astekaria jasotzen zuen eta 1947ko hasieran berreskuratu zuen Donostia eta Uztaritzeren arteko harremana, Frantziako Gobernuak artean
|
Espainia
frankistarekiko muga itxita zuela. Hala ere, A. Irigaray zuhurrak gutunetan ez zion hasieran Euskaltzaindiaren berririk eman, nahiz eta lexikografian mugaz bestaldekoekin elkarlanean aritu beharraz mintzo, hori baitzen, artean, Akademiaren gerraondoko zeregin nagusia.376 Baina gutunean isildutakoa, bestela jakin zuen, Baionako Eusko Jakintzaren lehen zenbakiko" La langue basque de 1939 à 1947" artikulua argitaratu zuenean, Akademia politikoki baldintzatuaz ere jardun baitzuen:
|
|
|
Prentsa frankistak ez adierazi arren, sari banatzean tentsio uneak izan ziren. J. Echaide zatekeenak idatzitako dosierraren arabera, agintari frankistek
|
Espainiako
banderaz bete zuten teatroa eta A. Arrueri hitzaldia gaztelaniaz ematea agindu zioten. Buruzagi" falcondista" k, ordea, euskaraz hitz egin zuen, herri hizkuntza legez babestearen eta euskal unibertsitatearen alde, eta entzuleek asko txalotu zuten, poliziaren atsekaberako.776 Dena dela, J. Echaidek Gipuzkoako buruzagi tradizionalistarekiko erakusten zuen begikotasuna ez zuen, seguru asko, EAJ PNVko zuzendaritzak onesten.
|
|
|
Echaideren?] dosierra EBBri, [1951ko abendua?], PNV_ NAC_ EBB, K.00084, C.4 (cf. La Voz de
|
España
;; Alderdi 1951; 195201; Urkia Etxabe 2006: 287).
|
|
|
1952ko abuztuan Suediako Uppsalan egin zen ICOS biltzarrean parte hartzeko gonbita jaso zuen Euskaltzaindiak, baina beti bezala uko egin behar izan zion maila internazionalean jarduteari. Biltzarraren Frantziako ordezkaria A. Dauzat zen eta
|
Espainiakoa
A. Griera frankista, noski.782
|
|
|
M. Azkue edota S. Altube gipuzkeraren alde agertu ziren, bereziki dialekto horren zentraltasun geografikoagatik.794 Bigarren bidea, Baionako elizbarrutian XX. mendean garatu eta P. Lafitteren 1944ko gramatikak deskribatutako neolapurtera zen.
|
Espainia
Frantzietako muga estatalak onartuta, bi joera horiek inoiz, Akademiatik agindurik eman gabe, bat egiteko itxaropena agertzen zuten S. Altube eta P. Lafittek. Betirako luzatu zitekeen egoera horren aurrean, F. Krutwigen bide berri eta zaratatsua ageri zen.
|
|
|
Nieborowski() edota" Makkabaeus" ezizenarekin sinatu zuten J. Czempiel() eta E. Szramek() bikotea. Hala ere, Mundu Gerra ondoko Polonia komunistan erlijio katolikoak bizi zuen egoerarekin konparatuta, F. Krutwigek hitzaldian egin zuen Eliza/ Estatu arteko oposizioa zentzugabea bezain arriskutsua zen
|
Espainia
frankistan.798
|
|
|
Entzuleen arteko agintari politikoak asetzeko asmoarekin, M. Barrès bezalako eskuindar protofaxistaren" hizkuntza nazionala" ren aldeko aipua erabili nahi izan zuen euskararen alde, Bizkaiko frankistentzat hizkuntza nazional bakarra gaztelania ez balitz bezala. Bestalde, bi mundu gerren ondoko" Mitteleuropa" zinez multikulturalean gertatutako aldaketa politiko linguistikoak
|
Espainia
frankistarako eredutzat jartzea, F. Krutwigen errealitatearekiko itsukeriaren froga baino ez zen (cf. Kamusella 2012). 799 Hain zuzen, M. Lecuona Gasteizko elizbarrutiaren seminarioko euskara katedradun ohia mahaiburu zuen ekitaldian, F. Krutwigek euskal hierarkia erlijiosoari egin zion eraso bortitzak harrituta utzi zituen entzule guztiak.800 Izenez ez aipatu arren, Bilboko eta Donostiako apezpikuen autoritate morala nahiz erlijiosoa guztiz ukatu zituen.
|
|
|
Besteak beste, Italia faxistak Tirolgo eskualde alemanofonoa italianizatzeko ahalegina ere ekarri zuen hizpidera. Esan bezala, abertzaleen aurrean bere izen ona berreskuratzeko balio zezakeen ekitaldi publikoan egindako
|
Espainia
frankistaren politika linguistikoaren salaketak. Baita ere, adibidez, J. M. Azaola batek CSICen Arbor aldizkarian agertutako posibilismoaren ondoan ausartago(" viril" esango zuketen garai hartan) agertzeko (cf.
|
|
|
Barnealdeko prentsa frankistak oro har isilarazi egin zuen L. Villasanteren sarrera ekitaldiak sortutako istilu larria. Ekainaren 19an Donostiako La Voz de
|
Españan
" La bomba H de nuestro alfabeto" umorezko artikulua argitaratu zuen A. Gazteluk, gaztelaniaren ortografia fonetikoki arautzeko aukeraz. Artikuluaren amaieran, tonua aldatuta, RAEko V. García de Diegori galdera hau egin zioten:
|
|
|
Emandako laguntzaren sari gisa, JCVren izenean, J. M. Ruiz Salasek liburuki garestiak oparitu zizkion euskaltzainari: Revista de Occidente ren Diccionario de Historia de
|
España
(1952) eta J. A. Spencer-en
|
|
|
Gipuzkoako eta Bizkaiko euskararen egoera EAJ PNVko J. Rezolak eta ELASTVko G. Ruiz de Ercillak azaldu zuten, hurrenez hurren. Hizkuntza sailaren kalkuluen arabera, artean, Euskal Herriko 700.000 euskal hiztunak 525.000 izatera igaro ziren, besteak beste, migrazioen ondorioz.1192 Atzerakada hori geldiarazteko neurriak Aljeriako kolpea jasotzear zen Frantziako egoera sozioekonomiko eta politikoari begira aldarrikatu ziren,
|
Espainia
frankistari eta, ondorioz, Euskaltzaindiari ez ikusiarena eginda (Larronde 2004b; 2004c). Erbestean zegoen giro etsigarriaren erakusgarri, J. M. Leizaola lehendakariordeak V. Amézagari EIL SIEBen biltzarrerako klasikoen euskal itzulpengintzaz komunikazioa eskatu ondoren, Uruguaiko jeltzaleak garaiko frustrazioa adierazi zion M. Irujori 1954ko urrian:
|
|
|
J. Gorostiagaren alde egiteko erabakian nabari da huts egin zuela Bilbon egitura egonkorrago bat sortzeko asmoak. Agian arrazoi politikoak zeuden
|
Espainiatik
alde egitea erabakitzeko, baina, era berean, bere burua linguista gisa gaindituta ikusten zuen SFVJUtik zetorren haize berriarekin.1200
|
|
|
Lurraldetasunari dagokionez,
|
Espainiakoak
ziren %70 (hamalau) eta Frantziakoak %30 (P. Lafitte, J. Elissalde, P. Lhande, R.
|
|
|
Euskal Herrira itzulita, abokatu lanetan jarraitu zuen Donostian. 1950eko hamarkadan Gipuzkoako buruzagi karlista nagusia izan zen, baina frankismoarekiko kolaborazionismoa bultzatzen zuen
|
Espainiako
tradizionalismo ofizialarekiko oposizio etengabean. Ikuspegi ideologiko doktrinario alderdikoi batetik, euskal kultura sustatzeko ekintzetan parte hartu zuen, bereziki hizlari gisa.
|
|
|
1208 J. P. Lojendioren Errepublikako ikuspegi politikoa, eskuindarra eta espainolista baina euskararen aldekoa, are administrazioko hizkuntza eskakizunetan ere, nabarmen ageri da El hecho histórico vasco en la unidad imperial de
|
España
(1935) hitzaldian.
|
|
|
Gipuzkoako foru zuzenbidea
|
Espainiako
kode zibilera egokitzeko prozesuan parte hartu zuen. Besteak beste, A. Elorriaga presidente zuen GPDk 1952ko otsailean beste lau urterako izendatu zuen Gipuzkoako CAPeko batzordekide (GPD 1953:
|
|
|
1210 RIEVen aritutako L. M. Lojendiok gerra zibilean egindako kontrainformazio lanen emaitza da Operaciones militares de la Guerra de
|
España
(1940) liburua, bestelako historia lanekin batera.
|
|
|
Zer esanik ez, E. Molaren tropek 1936ko irailean Donostia okupatu arte gordeta egon zen J. Urquijo euskaltzain karlistarengan. Bata zein bestea, gerra zibileko Instituto de
|
España-ren
nahiz RAEren jardunean frankismoari erakutsi zioten leialtasunagatik, politikoki gaituta geratu ziren Akademia berpizten saiatzeko.
|
|
|
Dialektalismo literarioak edota lexikoaren purismoak eztabaida zismatikoak eragiten zituen. EAJ PNVren lehentasunak nazioartean frankismoa salatzea eta
|
Espainiako
demokratekiko elkarlana izan ziren. Are monarkikoekin ere harremanetan zegoen T. Monzon" Euzkadi’ko Gogo lantze Zaingoa" ren buruak, masa gizartearen ondorioez kezkatuta, folklorearen bidea hartu zuen, kultura jasoa eta maila akademikoko eztabaidak baztertuz:
|
|
|
F. Krutwigez bestera, gerra egin eta urte luzez preso egondakoa zen. Era berean, filologia ikasketak distiraz burutu zituen
|
Espainiako
eskola menendezpidalistaren eskutik.
|
|
|
Zenbait abertzalek, adibidez, euskararen ikerketa" arkeologikoa" deitoratzen zuten, euskara hizkuntza hiltzat jotzen zuelakoan. Era berean,
|
Espainia
frankistako erakunde zientifikoak (CSIC," Manuel de Larramendi" katedra, are RSVAP ere maila lokalean) euskararen bakartasun genetikoaren" misterioa" gezurtatzen saiatzen ziren, nazionalismoaz den bezainbatean, horrek zuen korrelatu antiseparatista begien bistakoarekin.
|
|
|
329). I. M. Echaidek nahi zuen diru funtsak erabiltzeko baimena soilik
|
Espainiako
euskaltzainei ematea, Frantziako erakundeek ez zutelako laguntzarik ematen. Idazkariari aginpidea eman nahi zion euskaltzainen osterak edozein unetan ordaintzeko.
|
|
|
Nire ustez arazo nagusiak bi ziratekeen. Alde batetik,
|
Espainiako
Gobernuak Mundu Gerrako aro falangistenean aldizkariak argitaratzeko ezarritako arauak oso zorrotzak ziren. 1936ko uztailaren 18aren aurretik argitaratzen ziren aldizkariek oso argi azaldu behar zuten noiz eta zergatik utzi zioten argitaratzeari, zein zen agerkariaren helburua eta arduradun nahiz lankide guztien
|
|
|
Izan ere, 1952ko abenduan L. Dotres mailaz igo zutenetik, Felipe Ugarte Lambert() koronela zen Informazio eta Turismoko ministerioaren Gipuzkoako delegatu berria, lerro politiko berberari eutsi ziona (La Voz de
|
España
). J. M. Azaola bereziki saiatu zen kargu hori pertsona liberalago baten esku gera zedin, eta J. Aparicio Prensa ko zuzendari nagusiak berari eskaini zion postua, baina azkenean uko egin zion, agian zuzendari nagusiaren beldur zelako.1104 Nolanahi den, F. Ugartek telefonoz deitu zion A. Irigarayri, baina euskaltzainak ukatu egin zuen aleak banatzen ari zirenik eta adierazi zion baimena Bizkaiko delegazioan eskatu zutela.
|