|
2013
|
|
|
Konstantinoren ediktuak, Milanen 313 urtean eman zen horrek, amaiarazi egin zuen kristauen aurkako pertsekuzio ofiziala. Konstantino egonarri gutxikoa zen teologiako zorroztasunekin, eta ahalegin handiak egin zituen kristau
|
herriaren
batasunaren alde. Ondorenez, haustura donatistari eta heresia ariotarrari aurre egin behar izan zien.
|
|
|
Juristek sakon hausnartu zuten tokiko ohiturek zer nolako agintea zuten eta aginte horren oinarriak zein ziren ezartzeko. Ildo horretatik, juristek azaldu zuten legearen aginteak oinarri zuela
|
herriaren
nahia, botoaren bitartez herri biltzarretan eta forma egokiz adierazitakoa. Ohiturazko aginteak oinarri zuen, orobat, herriaren nahia, baina praktikaren bitartez adierazitakoa.
|
|
|
Juristek sakon hausnartu zuten tokiko ohiturek zer nolako agintea zuten eta aginte horren oinarriak zein ziren ezartzeko. Ildo horretatik, juristek azaldu zuten legearen aginteak oinarri zuela herriaren nahia, botoaren bitartez
|
herri
biltzarretan eta forma egokiz adierazitakoa. Ohiturazko aginteak oinarri zuen, orobat, herriaren nahia, baina praktikaren bitartez adierazitakoa.
|
|
|
Ildo horretatik, juristek azaldu zuten legearen aginteak oinarri zuela herriaren nahia, botoaren bitartez herri biltzarretan eta forma egokiz adierazitakoa. Ohiturazko aginteak oinarri zuen, orobat,
|
herriaren
nahia, baina praktikaren bitartez adierazitakoa. Hari bertsutik, Julianok, gure aroko II. mendeko jurista izan zenak, hauxe baieztatu zuen:
|
|
|
idatzizko legeek liluratu egiten gaituzte, besterik gabe, herriaren erabakiz onartuak izan direlako; arrazoi berberaren ondorioz, herriak onetsi duena, idatzita egon ez arren, liluragarri izan litzateke guretzat. Zein desberdintasun dago, bada,
|
herriak
botoaren bitartez azaldutako adierazpenen eta herriak bere jokabidearen bitartez azaldutako adierazpenen artean. Julianoren testua (D. 1, 3, 32), guri heldu zaigun modu horretan, ondorio logiko honekin bukatzen da:
|
|
|
Horrela, zuzenbideari izaera pertsonalista eratxiki zitzaion, germaniarrek euren zuzenbide propioa baitzuten; gainera, germaniarrek ez zuten inolako ahaleginik egiten euren zuzenbidea beste inori ezartzeko.
|
Herri
horiek bilakatu ahala, eurentzat beharrizana zen tribuen legeak idatziz jasotzea. Nabarmentzeko modukoa da ez zituztela lege horiek idatzi euren hizkuntza propioetan, baizik eta burokrazia eta zuzenbidearen hizkera horretan, latinez, alegia.
|
|
|
Hori dela eta, zuzenbide hori oinarrizko printzipioen azalpen gisa hartu zuten. Haien aburuz, zuzenbide erromatarra izan behar zen
|
herri
guztien zuzenbidearen uztarria. Idazleok aitortu zuten, subjektu pribatuen arteko liskar guztietan, denborazko mugaren bat egon behar zela auzitan sartzeko; horregatik, arau erromatarra barruratu zuten.
|
|
|
Horixe da, berebat, jakituria iturri nagusia, VI. mendetik XI. mendea arte Inperioa ordeztu zuten erreinuen zuzenbide erromatarra ezagutzeko. Hori berori egon zen indarrean Espainiako bisigodoen erreinuan, VII. mendea arte, mende horretan bi
|
herrien arteko
bat egitea gertatu baitzen. Zuzenbideak, ordu arte, izaera pertsonala izan zuen, baina, harrezkero, lurralde izaera eskuratu zuen, eta, ondorenez, aplikagarri bihurtu zen erreinuko biztanle guztientzat.
|
|
|
Justiniano Naissustik hurbil jaio zen (egungo Serbian, Ni?
|
herrian
); Konstantinoren jaioterri berekoa zen, beraz. Justinianoren ama hizkuntza latina zen (Ekialdeko enperadoreen artean, bera izan zen hizkuntza hori izan zuen azkena).
|
|
|
Hainbatez eta Euskal
|
Herritik
begiraturik, erromatar hizkuntza eta zuzenbidea, bateko, eta euskal hizkuntza eta zuzenbidea, besteko, laukote sendo baten zimentarriak dira. Esan gabe doa, hari beretik joanez, lau horien arteko uztardura zabalak historian zehar bilbatzen direla:
|
|
|
Orobat, ostean etorri ziren bisigodoen garaiko letradunek. Aldi berean, Euskal
|
Herriko
lurralde guneak arian arian ari ziren ontzen eta eratzen, euren zuzenbide beregaina foruak izeneko lege testu idatzi eta ahozkoen bidez. Azpimarratzekoa da halakoetan erromatar zuzenbidearen eragina, zeharka bada ere. Hortaz, Erdi Aroan aurrerapauso galanta ematen da, behin betiko finkatzen baitira euskal lurralde guneak, bakoitzak bere zuzenbide duela, euren arteko funts juridiko erkide baten zantzuak erakutsi arren.
|
|
|
2.Aro Modernoan berriztatzen dira, Erdi Aroko erromatar zuzenbidearen berreskuraketaren ondorioz, bi sistema juridiko horien arteko lotura, batik bat, euskal juristen heziketa prozesuan. Izan ere, Euskal
|
Herriko
legelariak, bertako unibertsitaterik ezean, kanpora doaz zuzenbide ikastera eta euren ikasketatik datoz zuzenbide erromatarraren jantziekin ondo apainduak, zuzenbide hori dela zuzenbide erkidea, ius commune, eta sona eta itzal gehien duena.
|
|
|
6 Halako harremanek euren lorratza utzi dute zuzenbidearen hizkuntzan. Hartara, Euskal
|
Herriko
herrialdeek esparru juridiko bateratu eta beregaina osatu ez arren, Foru herrialde desberdinek euren zuzenbidea adierazten dute hizkuntza erromantzeen bidez (gaztelania, okzitanoa, frantsesa?). Euskara bera bizirik eta gizartean erroturik dago, horiekin batera Euskal Herrian eta maila apalean bada ere, hizkuntza juridikoa da.
|
|
|
7.Ezin, ostera, atariko hau amaitu Euskal
|
Herritik
, beste kontu baten berririk eman gabe. Askok ezagutu ez arren, zuzenbide erromatarra ere, egun, aplikagarri gerta daiteke Nafarroan, alegia, sistema bizia dela zenbait kasutan nafarren artean.
|
|
|
Ohitura horiek belaunaldiz belaunaldi ahoz eskualdatzen ziren. Erromatarren aburuz, ohiturok euren
|
herri
oinordetzaren zati ziren. Nolanahi den ere, lege horiek Erromako herritarrei bakarrik aplikatzen zitzaizkien (ius civile izenekoa cives deiturikoen zuzenbidea da, hots, herritarren zuzenbidea).
|
|
|
Zuzenbide zibila, Erromako herritarrentzat, ondasun baliotsua zen, eta ezin zitzaien mugarik gabe hedatu pelegrinei ondasun hori. K. a. III. mendean, herritar izatea pribilegio bihurtu zen, eta pribilegio horrek ahalbidetzen zuen erromatarrak beste
|
herri
batzuetatik bereiztea; ustez, erromatarrek izan behar zuten beste herriek baino jokabide hobea. Liviok (34.1) gogoratzen duen bezala, K. a. 215 urteko Lex Oppiam deiturikoak ezarri zuen emakumezko erromatarrek jantzi xumeak erabili behar zituztela, inolako apaindurarik gabekoak; emakumezko pelegrinak, berriz, Erromako kaleetatik paseatzera ateratzen ziren, purpurazko eta urrezko jantziekin.
|
|
|
Zuzenbide zibila, Erromako herritarrentzat, ondasun baliotsua zen, eta ezin zitzaien mugarik gabe hedatu pelegrinei ondasun hori. K. a. III. mendean, herritar izatea pribilegio bihurtu zen, eta pribilegio horrek ahalbidetzen zuen erromatarrak beste herri batzuetatik bereiztea; ustez, erromatarrek izan behar zuten beste
|
herriek
baino jokabide hobea. Liviok (34.1) gogoratzen duen bezala, K. a. 215 urteko Lex Oppiam deiturikoak ezarri zuen emakumezko erromatarrek jantzi xumeak erabili behar zituztela, inolako apaindurarik gabekoak; emakumezko pelegrinak, berriz, Erromako kaleetatik paseatzera ateratzen ziren, purpurazko eta urrezko jantziekin.
|
|
|
Alde batetik, erakunde juridiko zehatz batzuk bereziki erromatarrak ziren, eta, beraz, herritarrentzat erreserbatuta egon behar ziren; halakoak ziren, esate baterako, jabetza eskualdatzeko zeremonia tradizionalak. Beste alde batetik, zuzenbide erromatarraren beste erakunde batzuk
|
herri
zibilizatu ororen zuzenbidean ager zitezkeen; halakoak ziren, berbarako, pretorearen konponbideek eratorritako erakundeetatik hainbat. Horiek guztiek, talde moduan, eratu zuten erromatarrek Ius gentium deitu zutena, hau da, herrien zuzenbide izendatu zutena, zuzenbide zibil tradizionalari aurrez aurre jarrita.
|
|
|
Beste alde batetik, zuzenbide erromatarraren beste erakunde batzuk herri zibilizatu ororen zuzenbidean ager zitezkeen; halakoak ziren, berbarako, pretorearen konponbideek eratorritako erakundeetatik hainbat. Horiek guztiek, talde moduan, eratu zuten erromatarrek Ius gentium deitu zutena, hau da,
|
herrien
zuzenbide izendatu zutena, zuzenbide zibil tradizionalari aurrez aurre jarrita.
|
|
|
arau horien jatorria ez zen praktika tradizionala, baizik eta zentzumena edo adimena, gizaki guztiek gizaki izate hutsarengatik dutena. Horrela,
|
herrien
zuzenbidea, maiz sarri, zuzenbide natural (Ius naturale) moduan deskribatu zen. Modu berean ere, onartu egin zen herrien zuzenbidea eta zuzenbide naturala berberak zirela, esklabotzaren erakundeari zegokionez izan ezik.
|
|
|
Horrela, herrien zuzenbidea, maiz sarri, zuzenbide natural (Ius naturale) moduan deskribatu zen. Modu berean ere, onartu egin zen
|
herrien
zuzenbidea eta zuzenbide naturala berberak zirela, esklabotzaren erakundeari zegokionez izan ezik. Antzinako gizarte guztiek onartu zuten erakunde hori, eta, horregatik, esklabotzak herrien zuzenbidea osatzen zuen argi eta garbi.
|
|
|
Modu berean ere, onartu egin zen herrien zuzenbidea eta zuzenbide naturala berberak zirela, esklabotzaren erakundeari zegokionez izan ezik. Antzinako gizarte guztiek onartu zuten erakunde hori, eta, horregatik, esklabotzak
|
herrien
zuzenbidea osatzen zuen argi eta garbi. Edonondik begira dakiola ere, argi zegoen esklabotza ez zela zentzumenaren agindua, eta, ondorenez, erakunde horrek ezin zuela zuzenbide naturala osatu, ezta hurrik eman ere.
|
|
|
Errepublikaren ordez Inperioa ezarri zenean, lehenengo enperadoreak, Augustok, presa handia hartu zuen mendekoak lasaitzeko; eta, horretarako, Errepublikaren konstituzioan ezarritako egitura politikoa iraunaraziko zuela baieztatu zuen. Erregimen berriaren lehenengo uneetan,
|
herri
biltzarra beti bezala bildu zen, aurretiaz egin izan zuen moduan. Nolanahi den ere, herri biltzar horrek ez zeukan behar besteko funtsik, ordezkaritza gastuei aurre egiteko; gainera, nahitaezkoa zen herritarrak bertaratu eta haren eztabaidetan parte hartu nahi izatea.
|
|
|
Erregimen berriaren lehenengo uneetan, herri biltzarra beti bezala bildu zen, aurretiaz egin izan zuen moduan. Nolanahi den ere,
|
herri
biltzar horrek ez zeukan behar besteko funtsik, ordezkaritza gastuei aurre egiteko; gainera, nahitaezkoa zen herritarrak bertaratu eta haren eztabaidetan parte hartu nahi izatea. Hori guztia dela eta, praktikan, Erroman bizi zen jendailaren topaleku bihurtu zen herri biltzarra.
|
|
|
Nolanahi den ere, herri biltzar horrek ez zeukan behar besteko funtsik, ordezkaritza gastuei aurre egiteko; gainera, nahitaezkoa zen herritarrak bertaratu eta haren eztabaidetan parte hartu nahi izatea. Hori guztia dela eta, praktikan, Erroman bizi zen jendailaren topaleku bihurtu zen
|
herri
biltzarra. Enperadoreek diskrezioz saihestu egin zuten biltzarrari legegintza proposamenik garrantzitsuenak aurkeztea.
|
|
|
Hari bertsutik, Julianok, gure aroko II. mendeko jurista izan zenak, hauxe baieztatu zuen: idatzizko legeek liluratu egiten gaituzte, besterik gabe,
|
herriaren
erabakiz onartuak izan direlako; arrazoi berberaren ondorioz, herriak onetsi duena, idatzita egon ez arren, liluragarri izan litzateke guretzat. Zein desberdintasun dago, bada, herriak botoaren bitartez azaldutako adierazpenen eta herriak bere jokabidearen bitartez azaldutako adierazpenen artean?
|
|
|
Hari bertsutik, Julianok, gure aroko II. mendeko jurista izan zenak, hauxe baieztatu zuen: idatzizko legeek liluratu egiten gaituzte, besterik gabe, herriaren erabakiz onartuak izan direlako; arrazoi berberaren ondorioz,
|
herriak
onetsi duena, idatzita egon ez arren, liluragarri izan litzateke guretzat. Zein desberdintasun dago, bada, herriak botoaren bitartez azaldutako adierazpenen eta herriak bere jokabidearen bitartez azaldutako adierazpenen artean?
|
|
|
idatzizko legeek liluratu egiten gaituzte, besterik gabe, herriaren erabakiz onartuak izan direlako; arrazoi berberaren ondorioz, herriak onetsi duena, idatzita egon ez arren, liluragarri izan litzateke guretzat. Zein desberdintasun dago, bada, herriak botoaren bitartez azaldutako adierazpenen eta
|
herriak
bere jokabidearen bitartez azaldutako adierazpenen artean. Julianoren testua (D. 1, 3, 32), guri heldu zaigun modu horretan, ondorio logiko honekin bukatzen da:
|
|
|
zuzenbide idatzia ere indarrik gabe gera daiteke, dela legegileak horixe agintzen duelako, dela gizarteak, zuzenbide hori, erabili ez? eta isilik horixe erabaki duelako; beste modu batera esanda,
|
herriak
idatzizko zuzenbidea indargabetu dezake, zuzenbide idatziaren aurkako praktikak eginez.
|
|
|
Laburdurak VIII Taula kronologikoa IX ATARIKOA, EUSKAL
|
HERRITIK
EGINA, Andres Urrutia XI SARRERA XV
|
|
|
ATARIKOA, EUSKAL
|
HERRITIK
EGINA
|
|
|
Erromatar zibilizazioaren ezaugarri nagusien artean, zuzenbidea eta hizkuntza nabarmen gailendu ziren. Izan ere, bi biok, ius zuzenbidea eta latin hizkuntza, harreman hertsietan izan ziren Erromatar Inperioaren barne eta inguruko
|
herrien
zuzenbide eta hizkuntzekin.
|
|
|
Batzuetan, zuzenbide erromatarraren eta teologiaren arteko nahasteak ekarritako emaitza arraroa zen oso, jakintzagaiak bereizita ikustera ohituta zeuden begi modernoentzat. Hori gertatu zen, esaterako, Satanen prozesuari buruz XIV. mendean agertu ziren
|
herri
tratatuekin. Horien helburua bikoitza zen:
|
|
|
Argumentazio ildo hori erabili zutenen artean, François Tomanek erdietsi zuen entzute handiena. Horrek zuzenbide publikoaren eta pribatuaren arteko bereizketa azpimarratu zuen,
|
herri
bateko zuzenbide publikoa bertako gobernu motaren araberakoa zela baieztatuz. Baina zuzenbide pribatuaren esparruan ere, zuzenbide erromatarrak gizartea aldatu zuen, hainbat arau zaharkituta geratuz.
|
|
|
Baina zuzenbide pribatuaren esparruan ere, zuzenbide erromatarrak gizartea aldatu zuen, hainbat arau zaharkituta geratuz. Francogallia izeneko lanean (1573), humanista horrek adierazi zuen bere garaiko Frantzia erakunde frantziarren eta ez erromatarren ondorio zela, eta frankoena
|
herri
germaniarra zela, Erromako zuzenbideak ukitu ez zuena. Tomanek azaldu zuen bezala, Frantziako lurraren jabetza zuzenbideak arautzen zuen buruen buruenik ere, eta Erdi Aroan Libri feodorum deitutakoak Corpus iurisean sartu arren, zuzenbide feudalak ez zuen zerikusirik benetako zuzenbide erromatarrarekin.
|
|
|
Hori horretara zen, baina ez abokatu eta notarioek lepoa eman ziotelako humanismo juridikoaren erronkari. Jurista zibilistek indar esanguratsua erdietsi zuten
|
herri
guztietako politikan nahiz gizartean. Frantzian noblesse de la robe zelakoaren kide moduan onartu zituzten, eta euren jakituriak ematen zien kualifikazioari esker, juristok boterea zuten estatuko zein tokiko gobernuan; mugimenduren batek botere hori azpikoz gora jarri nahi bazuen, juristek horren kontra egiten zuten.
|
|
|
VI. mendean, zuzenbide erromatarra erromatarren arteko arazoak konpontzeko erabiltzen zen oraindik, alegia, galiar erromatarren artekoak konpontzeko. Halakoak ziren konkistatzaile germaniarren mendekoak; hasieran, galiar erromatarrek euren nortasun pertsonalari ekin zioten, baina
|
herri
biak batu zirenean, emeki emeki printzipio pertsonalistak amore eman zuen lurraldetasun printzipioaren aurrean, eta horren arabera, gune jakin bateko biztanle guztiak zuzenbide berdinaren mende egon behar ziren.
|
|
|
Zuzenbide hori, gainera, ez zen aplikatzen auzitegietan bakarrik; horrez gain, tokiko zuzenbidearen hutsuneak betetzeko ere erabil zitekeen. Zuzenbide kanonikoa, ordea, elizako auzitegietan aplikatzen zen, elizaren jurisdikziopeko autu guztietan (eztabaida handiak zeuden, dena den, jurisdikzio horren muga zehatzei buruz, eta mugak aldatzen ziren
|
herri
batzuetatik besteetara). Grazianorentzat, zuzenbide kanonikoa zuzenbide jainkotiarra zen, ebanjelioko legeen baliobestekoa.
|
|
|
D. 1, 14, 1ean, Ulpianok honetara azaltzen du enperadorearen botere legegilea: agintaldia hastean,
|
herri
erromatarrak enperadore bakoitzari estatuaren onerako egin beharreko guztia egiteko boterea ematen dio modu formalean (lex de imperio edo lex regia delakoaren bidez).
|
|
|
Beste alde batetik, Julianok ohituraren inguruan idatzitako testuan (D. 1, 3, 32) baieztatu zuen
|
herriaren
onespenak bidezkotzen zuela legearen nahiz ohituraren agintea; testu hori aipatu dugu dagoeneko («Zuzenbide klasikoaren ostekoa eta prozedura», 34 or. eta hurrengoak). Enperadorea herriaren ordezkari izatearen ideia C. 1, 14, 4an oinarritzen zen (Digna vox), hau da, Teodosio II.ak 429 urtean aldarrikatutako konstituzioan; bertan esaten zen enperadoreak adierazi behar zuela legeen mende zegoela, horren agintea legeek eratorri zutelako, eta Inperioko agintarien ezaugarria zelako zuzenbidearen mende jartzea.
|
|
|
Beste alde batetik, Julianok ohituraren inguruan idatzitako testuan (D. 1, 3, 32) baieztatu zuen herriaren onespenak bidezkotzen zuela legearen nahiz ohituraren agintea; testu hori aipatu dugu dagoeneko («Zuzenbide klasikoaren ostekoa eta prozedura», 34 or. eta hurrengoak). Enperadorea
|
herriaren
ordezkari izatearen ideia C. 1, 14, 4an oinarritzen zen (Digna vox), hau da, Teodosio II.ak 429 urtean aldarrikatutako konstituzioan; bertan esaten zen enperadoreak adierazi behar zuela legeen mende zegoela, horren agintea legeek eratorri zutelako, eta Inperioko agintarien ezaugarria zelako zuzenbidearen mende jartzea.
|
|
|
Azzok goreneko magistratuek zuten iurisdictioaren jatorria ikertu zuenean, gizarte osoak talde moduan (universitas) emandako onespenean aurkitu zuen. Enperadorearen boterea
|
herritik
zetorren ber, lex regiaren bitartez, herriaren onespenak eratortzen zuen legeen araberako aginte oro. Lehendabiziko glosagileek onartu zuten ideia hori, hauxe gaineratuz:
|
|
|
Azzok goreneko magistratuek zuten iurisdictioaren jatorria ikertu zuenean, gizarte osoak talde moduan (universitas) emandako onespenean aurkitu zuen. Enperadorearen boterea herritik zetorren ber, lex regiaren bitartez,
|
herriaren
onespenak eratortzen zuen legeen araberako aginte oro. Lehendabiziko glosagileek onartu zuten ideia hori, hauxe gaineratuz:
|
|
|
Lehendabiziko glosagileek onartu zuten ideia hori, hauxe gaineratuz: behin
|
herriak
botere legegilea enperadoreari eskualdatu ostean, gero ezin du berori ezeztatu. Azzok herriaren bi kontzeptu bereizi zituen:
|
|
|
behin herriak botere legegilea enperadoreari eskualdatu ostean, gero ezin du berori ezeztatu. Azzok
|
herriaren
bi kontzeptu bereizi zituen: bata, gizabanakoen multzo moduan ikusita, eta, bestea, erkidego gisa ulertuta.
|
|
|
bata, gizabanakoen multzo moduan ikusita, eta, bestea, erkidego gisa ulertuta. Gizabanakoen multzoarekin parekatzen zen
|
herria
lex regiaren bidezko botere legegiletik kanpo geratzen zen; universitas moduan ikusita, aldiz, herriak botere horri eusten zion. Azzoren ondorioztapen hori esanguratsua izan zen teoria politikoari zegokionez:
|
|
|
bata, gizabanakoen multzo moduan ikusita, eta, bestea, erkidego gisa ulertuta. Gizabanakoen multzoarekin parekatzen zen herria lex regiaren bidezko botere legegiletik kanpo geratzen zen; universitas moduan ikusita, aldiz,
|
herriak
botere horri eusten zion. Azzoren ondorioztapen hori esanguratsua izan zen teoria politikoari zegokionez:
|
|
|
Azzoren ondorioztapen hori esanguratsua izan zen teoria politikoari zegokionez: enperadoreak inork baino botere handiagoa zuen, baina ez
|
herri
osoak zuenaren bestekoa. Ildo horretatik, Italiako estatu hiriak de facto enperadorearengandik lokabeak izatea bidezkotu ahal izan zuen Azzok.
|
|
|
Justinianok kontrakoa defendatu arren, testuek ez zuten barne koherentziarik gai honetan. Alde batetik, Julianoren testua zegoen, Digestora bildutakoa (1, 3, 32), eta horren arabera, ohituraren eta zuzenbide idatziaren oinarria
|
herriaren
onarpena zen, eta, ondorenez, ohiturak indarrik gabe utzi ahal zuen aurreko legea. Beste alde batetik, Kodearen testua aipa zitekeen (8, 52, 2), eta bertan Konstantinoren araua jaso zen; horren ariora, ohituraren agintea ez da hedatzen arrazoiarekin edo Lex deitutakoarekin bat ez datorren kasuetara.
|
|
|
Glosagileek luze eta zabal eztabaidatu zuten arazo horren inguruan. Irnerioren ustetan, Julianok idatzitako testuaren garaian,
|
herriak
zuzenbidea aldarrikatzeko boterea zuen oraindik, eta hori zela bide, legeak isilbidez indargabetu ahal zituen. Garai horretan, ordea, botere hori enperadoreari eskualdatu zitzaion, eta herriak, beraz, bere egineren bitartez ezin zuen ukitu inperioko zuzenbidearen baliozkotasuna.
|
|
|
Irnerioren ustetan, Julianok idatzitako testuaren garaian, herriak zuzenbidea aldarrikatzeko boterea zuen oraindik, eta hori zela bide, legeak isilbidez indargabetu ahal zituen. Garai horretan, ordea, botere hori enperadoreari eskualdatu zitzaion, eta
|
herriak
, beraz, bere egineren bitartez ezin zuen ukitu inperioko zuzenbidearen baliozkotasuna. Bulgarok, Irnerioren dizipuluak, ohitura orokorra eta tokiko ohitura bereizi zituen.
|
|
|
Lehenengoa aurreko zuzenbidearen gainetik zegoen, zuzenbide hori ohiturazkoa nahiz idatzia izan. Bigarrenak aurreko zuzenbidea indargabetzeko, haatik, beraren izatea ezagutu behar zen, eta kasu horretan ere,
|
herriaren
mugen barruan bakarrik aplika zitekeen. Martino, Bulgaroren aurkaria, ez zetorren bat iritzi horrekin.
|
|
|
Bolognan Bulgaroren oinordekoa izan zen Giovanni Bassiano bere maisua baino ausartagoa izan zen. Horren iritzirako,
|
herriak
jakin badaki zer egiten duen ohitura zehatz bat adierazten duenean. Horrexegatik, ohituraren oinarria arrazoia izanda (Kodeak eskatzen duen bezala), berori baliozkoa izango da, herriak aurreko legea ezagutzen duen edo ez kontuan hartu gabe.
|
|
|
Horren iritzirako, herriak jakin badaki zer egiten duen ohitura zehatz bat adierazten duenean. Horrexegatik, ohituraren oinarria arrazoia izanda (Kodeak eskatzen duen bezala), berori baliozkoa izango da,
|
herriak
aurreko legea ezagutzen duen edo ez kontuan hartu gabe. Hortaz, bada, herriaren nahiak eratortzen du zuzenbide idatziaren eta ohituraren, bi bien, agintea.
|
|
|
Horrexegatik, ohituraren oinarria arrazoia izanda (Kodeak eskatzen duen bezala), berori baliozkoa izango da, herriak aurreko legea ezagutzen duen edo ez kontuan hartu gabe. Hortaz, bada,
|
herriaren
nahiak eratortzen du zuzenbide idatziaren eta ohituraren, bi bien, agintea. Legearen agintea ez da berez sortzen, idatzita egoteagatik.
|
|
|
Mendearen bigarren erdian Henrike II. erregeak Ingalaterra osorako gobernu zentrala ezarri zuen. Horren ondoreetako bat izan zen errege auzitegia sortu zela,
|
herri
horretako leku guztietatik eta hiriko edozein biztanle sektoretik zetozten autuak aztertzeko, biztanleok normandiarrak zein saxoiak izan. Oraindik goizegi zen prozedura erromatar kanoniko jaioberri hori hartzeko.
|
|
|
XIII. mendean hainbat saiakera egin ziren Europako zenbait
|
herritan
toki zuzenbidea idatziz jasotzeko. Horrek ahalbidetu zuen zuzenbide zibilaren kategoria eta printzipioetara itzultzea begiak.
|
|
|
Errekonkista XI eta XII. mendeak bitartean luzatu zen, eta 1200 urtea aldera iparraldeko biztanleetatik bi herenak nagusitasun musulmanetik aske zeuden. Hala eta guztiz ere, askatzen ziren
|
herriak
batuta iraun beharrean, bakoitzak bere erreinua eratu zuen, besteengandik lokabe zena, bere ohiturei eutsita, idatzizko «foru»ei esker.
|
|
|
Zazpi Partidak deitutakoa
|
herri
hizkuntzan idatzita zegoen, eta ez, ordea, latinez; edukiaren aldetik, testu hori oro hartzailea zen, ondoko gai guztiak jorratu baitzituen: legearen eta ohituraren kontzeptu orokorrak, prozedura, jabetza, ezkontza eta ezkontideen jabetza, kontratuak, heriotzaren ziozko oinordetza eta zigor zuzenbidea.
|
|
|
Orleanseko maisuek xehetasunez azaldu zituzten Corpus iurisaren zati guztiak, baina testuen jatorrizko hurrenkera goitik behera errespetatu nahi zutenez gero, ez ziren ahalegindu testu horien sistematika berrantolatzen. Zino Pistoiakoaren lanari esker, horien ikasketak Italiara zabaldu ziren; Zino olerkari noblea eta Danteren laguna zen, eta horrek
|
herri
zerbitzuaren eta irakaskuntzaren artean erdibanatu zuen bere karrera. Beraren lanik esanguratsuena Kodeari egindako iruzkin xehea izan zen, eta bertan Jacques Revignykoaren eragina ikus zitekeen argiro.
|
|
|
Bartolok bere izena eman zion XIV eta XV. mendeetan zuzenbide zibilaren ikasketetan nagusi izan zen eskolari. Bartolo 1313 edo 1314.urtean jaio zen Sassoferraton, Las Marcaseko
|
herri
txiki batean, eta 1357an hil zen. Hamahiru edo hamalau urte zituenean hasi zen zuzenbidea ikasten Perugian, Zinoren tutoretzapean; gero, Bolognara joan zen, eta bertan doktore bihurtu zen, hogei urte zituela.
|
|
|
Enperadoreak Italiako hirien gain zuen botereari buruzko autuan, Bartolok zerbaitgehitu zien Azzoren iritziei. Zuzenbidearentzat enperadorea munduaren jabea bazen ere, Bartolok ikusi zuen praktikan
|
herri
askok ez ziotela obeditzen. Italiako estatu hirietan herriak ez zuen onartzen goiko aginterik, legeak nahi bezala egiten zituzten, eta, horretara, ondorioztatu zuen Bartolok, hiriok imperiuma zuten, enperadoreak orokorrean zuenaren parekoa, euren lurraldeen barruan.
|
|
|
Zuzenbidearentzat enperadorea munduaren jabea bazen ere, Bartolok ikusi zuen praktikan herri askok ez ziotela obeditzen. Italiako estatu hirietan
|
herriak
ez zuen onartzen goiko aginterik, legeak nahi bezala egiten zituzten, eta, horretara, ondorioztatu zuen Bartolok, hiriok imperiuma zuten, enperadoreak orokorrean zuenaren parekoa, euren lurraldeen barruan. Botere hori luzaroan erabili zutenez gero, ez zuten zertan frogatu enperadoreak emandakoa zenik.
|
|
|
Botere hori luzaroan erabili zutenez gero, ez zuten zertan frogatu enperadoreak emandakoa zenik. Arean,
|
herriak
boterea esleitzen dienean bere gobernadoreei, horiek herriaren ordezkari bihurtzen dira, baina azken agintea herrian datza.
|
|
|
Botere hori luzaroan erabili zutenez gero, ez zuten zertan frogatu enperadoreak emandakoa zenik. Arean, herriak boterea esleitzen dienean bere gobernadoreei, horiek
|
herriaren
ordezkari bihurtzen dira, baina azken agintea herrian datza.
|
|
|
Botere hori luzaroan erabili zutenez gero, ez zuten zertan frogatu enperadoreak emandakoa zenik. Arean, herriak boterea esleitzen dienean bere gobernadoreei, horiek herriaren ordezkari bihurtzen dira, baina azken agintea
|
herrian
datza.
|
|
|
Ikastaldia amaitutakoan, pilatutako oinarrizko testuen bilduma eraman zezaketen ikasleok. Horretara, ikasleek euren
|
herrietan
zabaldu ahal zuten Bolognan hartutako jakituria.
|
|
|
Garapen juridikoari begira, egoerarik aproposena zen indar kontserbadoreen eta progresisten arteko oreka lortzea, horrek ahalbidetuko zuelako zuzenbidea apurka apurka baina ziurtasunez garatzea. Halako oreka erdietsi zuten
|
herrien
adibide gisa antzinako erromatarrak eta herri ingelesa aipatu zituen. Hala ere, Iheringek bazter utzi zuen Eskola historikoak defendatutako nazio espirituaren ideia, zuzenbidea zehazteko faktore moduan.
|
|
|
Garapen juridikoari begira, egoerarik aproposena zen indar kontserbadoreen eta progresisten arteko oreka lortzea, horrek ahalbidetuko zuelako zuzenbidea apurka apurka baina ziurtasunez garatzea. Halako oreka erdietsi zuten herrien adibide gisa antzinako erromatarrak eta
|
herri
ingelesa aipatu zituen. Hala ere, Iheringek bazter utzi zuen Eskola historikoak defendatutako nazio espirituaren ideia, zuzenbidea zehazteko faktore moduan.
|
|
|
Kontzeptu hori ez zetorren bat Alemaniako zuzenbidearen barne ideia erromatarrak agertzearekin. Izan ere, aurrera egiten duen
|
herriaren
ezaugarria izan behar da kanpoko ideiak eta erakundeak onartzeko gaitasuna. Erromatarrek, berbarako, Ius gentiumeko arauak barneratu zituzten Ius civile izenekoa osatzeko.
|
|
|
Jakina da horren definizio nahiz sailkapenak, pentsaera eta zatien arteko barne loturak guretzat askoz garrantzitsuagoak direla, xehetasun txikiak baino. Zuzenbide erromatarraren merezimendu iraunkor moduan aipa daiteke
|
herri
baten lana dela, arrazen bokazioa orain baino zehatzagoa eta bakanagoa zen garaian horrexetarako goratu den herriarena, hain zuzen. Ildo horretatik, zuzenbidea ikasteko, behar beharrezkoak ditugu erromatarrak, artea ikasteko greziarrak behar ditugun bezala [Law Magazine NS, 7, 1859, 382 orr.].
|
|
|
Jakina da horren definizio nahiz sailkapenak, pentsaera eta zatien arteko barne loturak guretzat askoz garrantzitsuagoak direla, xehetasun txikiak baino. Zuzenbide erromatarraren merezimendu iraunkor moduan aipa daiteke herri baten lana dela, arrazen bokazioa orain baino zehatzagoa eta bakanagoa zen garaian horrexetarako goratu den
|
herriarena
, hain zuzen. Ildo horretatik, zuzenbidea ikasteko, behar beharrezkoak ditugu erromatarrak, artea ikasteko greziarrak behar ditugun bezala [Law Magazine NS, 7, 1859, 382 orr.].
|
|
|
Gerogarrenean erregeek euren botere sakratua galdu zutenean, aristokraten talde txikiek hartu zuten haien lekua. Aristokratek inork baino hobeto ezagutzen zituzten tradiziozko ohiturak, baina euren interpretazio ahalmenez abusatu zutenez gero,
|
herri
altxamenduak gertatu ziren ohiturak biltzerakoan; Mainek «antzinako kode» izena jarri zien bilduma horiei. Lehen kolpean ikus daiteke eskema hori erromatarra dela, baina beste gizarte batzuetan nekez identifika daiteke halakoa, batez ere Ingalaterran.
|
|
|
XX. mendean, Europako
|
herri
gehienek zuzenbide erromatarra aztertzen lagundu dute, baina eskolarik garrantzitsuenak Alemania eta Italian batu dira. Italiako unibertsitateetako zuzenbide fakultateek gai horren inguruko ehun katedra baino gehiago dituzte.
|
|
|
Italiako unibertsitateetako zuzenbide fakultateek gai horren inguruko ehun katedra baino gehiago dituzte. Komunismoak lurra jo ostean Ekialdeko Europako
|
herriak
saiatu zirenean euren partaidetza berreskuratzen mendebaldeko kultura juridikoaren tradizioan, berriro ekin zioten zuzenbide erromatarraren azterketari, zuzenbide fakultateetako ikasketa planetan garrantzia handiagoa emanez.
|
|
|
Nondik nahi begira dakiola ere, Europar Batasuneko zuzenbidea ez da gauza berria, behin kontinente osoan izan zen batasun kultural eta juridiko baten berpiztea baizik, eta ideia horrek «tradizio zibil» bezala deskribatu denaren gaineko interesa piztu du. Interes horrek, bateko, doktrina juridikoen ibilbidea zehaztu du, Justinianoren zuzenbidetik hasi eta egungo kode modernoetara heldu arte, eta, besteko,
|
herri
desberdinetako ikertzaileek gai horren inguruan eginiko ekarpenak azaldu ditu jendaurrean. Azterketa horien emaitzek erakutsi dute erromatarren kontzeptu juridikoek euren horretan iraun dutela, egungo beharrizanei egokitzeko egin behar izan diren aldaketen gainetik.
|
|
|
Zenbaki erromatarrek Atarikoa Euskal
|
Herritik
egina eta
|
|
|
1653 urtean, Arthur Duck zibilista ingelesaren liburua agertu zen (De usu authoritate iuris civilis Romanorum in dominiis principium Christianorum); bertan aztertzen zen kristau printzeen erreinuetan zuzenbide zibilak zer nolako erabilera eta agintea zituen. Datu zehatz horietatik abiatuta, zibilista horrek azaldu zuen zenbateraino jaso zen zuzenbide zibila Europako
|
herri
desberdinetan. Herri horietan baziren ideia erkide batzuk zuzenbidearen izaerari buruz, eta Duckek ideia horiek plazaratu nahi zituen.
|
|
|
Datu zehatz horietatik abiatuta, zibilista horrek azaldu zuen zenbateraino jaso zen zuzenbide zibila Europako herri desberdinetan.
|
Herri
horietan baziren ideia erkide batzuk zuzenbidearen izaerari buruz, eta Duckek ideia horiek plazaratu nahi zituen. Ohitura bakarrik kontuan izan beharrean ekitatea ere bilatu nahi bada, baieztatu zuen Duckek, nazio legeriarik aproposena Erromako zuzenbide zibila izango da, horrexek biltzen baitu kontratu, testamentu, delitu, epaiketa nahiz bestelako giza ekintzari buruzko arauen multzorik osatuena.
|
|
|
Zuzenbide zibilaren eduki zehatza
|
herriz
herri aldatzen zen. Epaien bildumek agerian utzi zuten auzitegietako egineretan (usus fori deiturikoetan) aspalditik nahasten zirela zuzenbide zibil erromatarra eta eskualde zein herri bakoitzeko ohiturazko zuzenbidea.
|
|
|
Zuzenbide zibilaren eduki zehatza herriz
|
herri
aldatzen zen. Epaien bildumek agerian utzi zuten auzitegietako egineretan (usus fori deiturikoetan) aspalditik nahasten zirela zuzenbide zibil erromatarra eta eskualde zein herri bakoitzeko ohiturazko zuzenbidea.
|
|
|
Zuzenbide zibilaren eduki zehatza herriz herri aldatzen zen. Epaien bildumek agerian utzi zuten auzitegietako egineretan (usus fori deiturikoetan) aspalditik nahasten zirela zuzenbide zibil erromatarra eta eskualde zein
|
herri
bakoitzeko ohiturazko zuzenbidea. Unibertsitateetako irakaskuntza, bestalde, zuzenbide zibilari lotu zitzaion betidanik, ohiturari lepoa emanez.
|
|
|
|
Herri
germaniarretan, Holandan esaterako, XVII. mendeko ikertzaileak ere zuzenbide erromatarraren bertsio germaniarra identifikatzen hasi ziren. Georg Adam Struvek laburpen oso ona argitaratu zuen 1676an Jurisprudentia Romano Germanica Forensis izeneko lanean eta gutxi gorabehera data berean Nicholaus von Beckmann austriarrak Ius novissimum Romano Germanicum deitutakoa argitaratu zuen.
|
|
|
Ohiturak batzeko mugimenduaren eskutik lortu nahi zen ohiturak idatziz biltzeko lan bat, baina horren ondorioz ohiturok zaharkituak geratu ziren; ildo bertsutik, ahalegin izugarriak egin behar izan ziren, Pariseko Ohitura lanean oinarritutako ohiturazko zuzenbidearen muin erkidea identifikatu ahal izateko. 1679an Luis XIV.ak Frantziako zuzenbidearen «errege irakasleak» izendatu zituen unibertsitateetan, horiek
|
herri
hizkuntzan irakasteko, eta ez latinez. Irakasle horien joera izan zen zuzenbide orokorra azaltzea, oinarri moduan eskualdean errotuen zeuden ohiturak hartuta; horrez landara, zuzenbide erromatarraren zenbait atal ere jorratu zituzten, eskualdeetako parlamentuek jasotako atalak, hain justu ere.
|
|
|
Merkataritzako zuzenbidea, ostera, modu esanguratsuan agertu zen Erromako testuetan, baina, hala ere, ez zen ganoraz garatu Erdi Aroa arte. Merkatariak
|
herri
nahiz portuetako azoketan aldian aldian batzen zirenean, euren kontseilu ez ofizialak eratu ohi zituzten, eta arazoak sortzen baziren, nahiago zuten halako kontseiluetara jotzea, toki auzitegietan agertzea baino. Ildo horri ekinez, merkatarien erkidegoak nazio mugak gainditzen zituzten ohituren multzoa garatu zuen.
|
|
|
Estatuko zuzenbidea kodetzeko lehenengo ahaleginak aleman mintzairako
|
herrietan
egin ziren. Kode osatu zaharrenak Bavierako Dukerrikoak izan ziren, Max Joseph III. hauteslearen kantzilerra zen W.
|
|
|
Proiektu horrek ez zuen argirik ikusi, eta Federico Guillermo I.aren adoreak beste bide bat hartu zuen; hogeita lau urte beranduago, alabaina, justizia ministroa zen Samuel von Coccejiri txosten berria prestatzeko agindu zion. Thomasius ez bezala Cocceji eskarmentudun erromanista zenez gero, zuzenbide erromatarra gailentzen saiatu zen, baina
|
herriaren
iritzia horren kontra zegoen. Iritzi horren ariora, auziak luzatzen ziren eta auzitegiek itxuraz nahierako erabakiak hartzen zituzten, abokatu eta epaileak zuzenbide erromatarrean hezi zirelako.
|
|
|
Federico Handia bere aitaren oinordeko bihurtu zenean, alemanez idatzitako kodea izan nahi zuen; horren oinarriak «arrazoi naturala eta
|
herriaren
izaera» izan behar ziren, eta zuzenbide erromatarra kontuan hartuko zen horiekin bat etorriz gero bakarrik. Idazle garrantzitsuena Carl Gottlieb Suarez izan zen, Christian Wolffen diziplinarekin bat zetorrena; horren arabera, gobernadoreari zegokion mendekoak bizitza bikain eta arrazional batera eramatea, bertan gizabanako bezain herritar onak izan zitezen.
|
|
|
Savignyk zioenez, zuzenbidea ez zen arrazoiak esklusibotasunez sortutako zerbait, iusnaturalistek baieztatu zuten moduan, ezpada gizarte zehatz bateko tradizioaren eta ethosaren ondorioa. Nazio bateko edozein erakundek, hizkuntzak eta zuzenbideak esaterako,
|
herri
izaera hori erakusten du, eta aldatuz joango da, gizartea aldatzen den heinean. Legeria, gainera, garapen juridikoaren tresna bihurtuko da, gizartearen hastapenetan ohitura eta praktikarekin gertatu den bezala eta gizarteak aurrera egin ahala juristen arteko eztabaida izan den moduan.
|
|
|
Gizartearen aurreneko epealdian, zuzenbideari oraindik teknikotasuna falta zaio, kode moduan agertu ahal izateko; gizartea gainbehera doanean ere, kodea egiteko trebetasuna falta da. Ahalezko epealdi bakarra, beraz, erdikoa da, orduantxe azaltzen baitira
|
herriaren
parte hartzerik handiena eta prestakuntza teknikorik gailenena; prestakuntza hori jurista akademikoek izango dute, eta ez legegileek. Faktore horiek guztiak zirela bide, alabaina, epealdi oso batek ez zuen izan kodeen beharrizanik.
|
|
|
Lege eraldaketa eta kodeketa mesfidantzaz ikusten zituztenek gogo biziz hartu zituzten Savignyren ideiak, bai Alemanian, baita Europako beste leku batzuetan ere. Haren jarraitzaileek
|
herri
espirituaren kontzeptua (Volkgeist) ekarri zuten hizpidera, eta horren kutsu mistikoak gizarte bateko lege espirituaren ideia arrazionalarekin zerikusi handirik izan ez arren, bat zetorren XIX. mendearen hasierako Erromantizismoarekin. Savignyren azalpenak gorabehera, Alemaniako ikertzaile batzuk ez zeuden ados zuzenbide erromatarra jasotzearekin.
|
|
|
Alemania, ordea, eragin horretatik at egon zen luzaroan. Izatez, Erromako enperadore santuaren mende batutako printzerri nahiz
|
herri
askeen konfederazioa zen Alemania. Bertan, erregeak ez zuen kodetzearen inguruko ezelako kezkarik, eta horrez landara, ez zegoen Frantziako egoeraren ezaugarri zen trebezia profesionalik ere.
|
|
|
XV. mendearen amaieran sakonean eztabaidatu zen sistema hori. XIII. mendetik alemaniarrek Italiako eta Frantziako unibertsitateetan ikasi zuten zuzenbidea, eta XIV. mendean unibertsitateak eratu ziren alemanieraz hitz egiten zuten
|
herrietan
. Pragan 1348an sortu zen eta eredu horri berehala ekin zioten Vienak (1365), Heidelbergek (1385), Coloniak (1388) eta beste hainbatek; hasieran, ikasle gehienak elizgizonak ziren, zuzenbide zibila modu subsidiarioan irakasten baitzen, zuzenbide kanonikoaren atzetik.
|
|
|
Berriro aipatu zuten idatzita ez zegoen ohitura frogatu behar zela, eta hori zentzugabea izanez gero, bazter utz zitekeela. Aipagarria da Sajonian zuzenbide erromatarren eragina beste toki batzuetan baino txikiagoa izatea,
|
herri
horretan ohiturazko zuzenbidea idatziz jaso baitzen, salbuespenez. Zernahi gisaz, eraginik handiena betebeharren zuzenbidearen esparruan gertatu zen, bereziki kontratuei buruzko zuzenbidean, ohiturazko zuzenbideak gaingiroki jorratu zuelako arlo hori.
|
|
|
Auzilariek, beraz, erabaki horiek ezagutu behar zituzten, batez ere epaiak «ziodunak» zirenean, hau da, auzitegiak erabakia emateko arrazoiak azaltzen zituenean, zein aginteri eusten zion zehaztuz. Europan halako epaiak emateko auzitegi ospetsuena Erromako Rota zen;
|
herri
guztietako eliza katoliko erromatarraren gora jotzeak ez ezik, auzitegi horrek aita santuaren estatuetan sortutako arazo sekularrak ere aztertzen zituen. Rotako epaien bildumak XIV. mendetik argitaratu ziren, auzitegia Avignonen zegoenean.
|
|
|
Ordu arte, zuzenbidearen ikertzaileen aburuz, ondore juridikoetarako erkidego kontzeptuaren barruan sartzen ziren aita santuaren eta enperadorearen botere bikoitzaren mende zeuden
|
herriak
bakarrik. Vitoriak, ordea, ezezkoa eman zion aita santu Alexandro VI.ak 1493an bota zuen proposamenari:
|
|
|
Horren iritzirako, batetik, enperadoreak ezin erreklama zezakeen mundu osoaren gaineko subiranotasunik, eta, bestetik, aita santuaren subiranotasuna aldi baterakoa zen eta ez zitzaien hedatzen barbaroei. Vitoriak argudiatu zuenari helduta, ulertzen zen testu erromatarretan zuzenbidea berbera zela
|
herri
guztientzat eta testu horietan agertzen zen Ius gentiuma, ostera, Ius inter gentes bezala ere ikusi ahal zela, alegia, herri baten eta bestearen arteko harremanak arautzen zituen erregela multzo bezala. Zuzenbide horren oinarria ez zen sinesmen erlijioso berberak izatea, ezpada gizateriaren izaera.
|
|
|
Horren iritzirako, batetik, enperadoreak ezin erreklama zezakeen mundu osoaren gaineko subiranotasunik, eta, bestetik, aita santuaren subiranotasuna aldi baterakoa zen eta ez zitzaien hedatzen barbaroei. Vitoriak argudiatu zuenari helduta, ulertzen zen testu erromatarretan zuzenbidea berbera zela herri guztientzat eta testu horietan agertzen zen Ius gentiuma, ostera, Ius inter gentes bezala ere ikusi ahal zela, alegia,
|
herri
baten eta bestearen arteko harremanak arautzen zituen erregela multzo bezala. Zuzenbide horren oinarria ez zen sinesmen erlijioso berberak izatea, ezpada gizateriaren izaera.
|
|
|
Erakundeak 1, 21ean eman zen Ius gentiumaren definizioa: arrazoi naturalak
|
herri
guztien artean utzitakoa. Ildo horri ekinez, Vitoriak uste zuen nazioen zuzenbide orokor hori aplikatu behar zitzaiela Espainiaren eta eskuratu berriak ziren lurraldeen arteko harremanei.
|
|
|
Vitoria buru belarri aritu zen Mundu Berriko
|
herrien
eskubideen alde, justizia eta moraltasunaren kontzeptuak erabilita, baina horren argudioen muinera zuzenbide erromatarrak eratorritako hainbat ideia biltzen ziren. Gerogarrenean, ondokoek eutsi zieten argudio horiei:
|