|
2004
|
|
|
Nire ustez, katea luze bateko katebegi garrantzitsua bai agian. Euskal
|
Herriko
eta Europako historiaren gurpilean kokatzea litzateke nire asmoa. Horregatik, honako galdera dugu bidezko:
|
|
|
Baina nire ustez, data zehatza bezain garrantzitsua, adierazten den edukia azpimarratzea dut helburu: mezua, euskaraz burutua dago,
|
herri
mailako hizkeran idatziak dira, kosmogonia baten arketipo gisara pentsatuak. Eta pentsamolde horrek gaurregunerarte iraun du Euskal Herrian.
|
|
|
Eta 1793ko azaroan, «konstituzio político foralaren» aldeko aldarria egin zuten. Bestalde, Espainiako Historiazko Erret Akademiak, Hego Euskal
|
Herriko
hiztegi historiko geografikoa argitaratu zuen 1802an, eta Nafarroako atalean, Traggiak esan zuen euskara ez dela antzinako hizkuntza, VIII.mendean asmaturikoa baizik, desberdintasunaren bidez aginte politikoari auspoa emateko. Iritzia eta ekimena kokatu behar da Godoy Carlos IV.erregearen agintariaren asmoan:
|
|
|
Aldi berean, 1766an,
|
herri
matxinada gogorra bizi izan zuela euskal gi
|
|
|
Berau, 1634eko matxinadan, formulatu zen honezkero. Gatzaren gaineko zerga edo monopolio ezarri behar zuenaren aurka altxatu zen Bilboko
|
herria
eta beste batzuk. Gemikan bildu zirelarik matxinoek aldarrikatu zuten benetako bizkaitarrak menditarrak zirela, mendiko biztanleak eta ez hiriko kapa beltzadunak.
|
|
|
Beste
|
herri
askotan jaretxi arren au, eztau iñoz guretan
|
|
|
Ez aldean guk galdu
|
herriko
legea,
|
|
|
Aurreratzean beraz, foru legeak eta euskara ikuspegi teokratikoaren baitako atalak baino ez dira izango. Etsaiak, arrotzak, erbestekoak izango dira baina
|
herriaren barruan
ere agiriko dira. Bertso hauen bidez, seinalatzen da zertan zetzan jatortasuna eta gainerako guzti guztia erbestetar gaiztotzat hartu litza
|
|
|
1.2 Euskara, Euskal
|
Herriko
liberalen moldeetan
|
|
|
Eta 1901ean, Hendaian.
|
Herriko
Etxean Euskal Herriko zazpi herrialdeetako euskaltzale eta aditu bildu ziren, hizkuntzaren gorpuztea finkatzeko, erakunde publikoek bere gain egiteko hori ez baitzuten hartzen. Ortografiaren bateratasuna alde batetik eta euskararen zabalkundea bestetik.
|
|
|
Eta 1901ean, Hendaian. Herriko Etxean Euskal
|
Herriko
zazpi herrialdeetako euskaltzale eta aditu bildu ziren, hizkuntzaren gorpuztea finkatzeko, erakunde publikoek bere gain egiteko hori ez baitzuten hartzen. Ortografiaren bateratasuna alde batetik eta euskararen zabalkundea bestetik.
|
|
|
Sabino Arana Abandon jaio zen. Oraindik bere
|
herrian
euskara tokian tokiko hizkuntza bizia zen eta XIX.mendean zehar goian aipatu ditugun euskaltzale sutsuen bizilekua. Baina Bilboaldeko merkatal eta industri giroko burgesiaren mordo handi batek, gaztelania zuen etxeko hizkuntza, etxe bereko neskamearena euskara izan arren.
|
|
|
Hauteskundeetan sartzea, gizartearen ikuspegi zabalagoa hartu zuen. Bestetik,
|
herri
euskaldunean murgildu eta bizitzen hasi zen, beste euskaldun bat balitz bezala, Bilboko hiriguneko esperientziatik at.
|
|
|
katzen jarraitu zuen, hots, abertzaletasunak eransten diona. Horregatik euskararen biziraupenerako honako hau idatzi zuen 1901an, Euskal
|
Herri
osoko Euskaltzaleen aurrean:
|
|
|
Baina bertako emakumea ezagutu, Nikolasa Atxika Allende eta ezkondu egin zen. Esperientzia horretan, bera euskalduna bihurtzen ari zen aldian,
|
herri
euskaldunean, haren emaztegaia euskalduna Bilboko moldeetako burgeseriaren erdaran hezteko saiatu zen. S. Aranak gizarte modemoan, euskaldun legez bizitzea zein zaila zen bameratu zuen.
|
|
|
Baina, bestalde hau guztiau bizitzako esperientzian oinarriturik, pixkana bere larrutik ikasarazten zion, nolabait jabetu arazteko, euskalduna, bere
|
herrian
, bigarren mailako hiritarra bihurturik zegoela, Bilbotar baten idealizaziotik aparte. Eta esperientzia berri honek, herri euskaldunean murgildurik zegoela, euskaldunagoa bihurtu zuen eta beharbada horrek lagundu zion bereizten euskararen aldeko jarrerak, ez zuela halabeharrez abertzaletasun politikoaren enblema soila izan behar.
|
|
|
Baina, bestalde hau guztiau bizitzako esperientzian oinarriturik, pixkana bere larrutik ikasarazten zion, nolabait jabetu arazteko, euskalduna, bere herrian, bigarren mailako hiritarra bihurturik zegoela, Bilbotar baten idealizaziotik aparte. Eta esperientzia berri honek,
|
herri
euskaldunean murgildurik zegoela, euskaldunagoa bihurtu zuen eta beharbada horrek lagundu zion bereizten euskararen aldeko jarrerak, ez zuela halabeharrez abertzaletasun politikoaren enblema soila izan behar. Euskal gizartean bazuen izan berezko balio euskaldun ugari oraindik bizi zirelako.
|
|
|
«nik obeto adituko neban erdera baño ezan deuztazun guztia euzkaras ipiñi bazendu atso zure otzañak emon euztan papelian. Bizi bedi gueure euzkal
|
erri
maitea eta bizi bdedi Españia, señen satia dan gure erria» (jatorrizko ortografia).
|
|
|
Besteak beste, hasierako puntua jarriz, Bizkaian bizpahiru abiapuntu ditut nik nagusi. Lehen lehena, ekimen politikoarena, ordu arteko forutasuna gainditu zuena, Euskal
|
Herri
oso baten asmopean. Euzkadi jarri zion izena hark batasun horri.
|
|
|
Ondorioak, hala ere, osterantzeko gertatu ziren: bateko, sekulako bultzada euskararen erabileran; besteko,
|
herriarengandik
eta ordu arteko tradiziotik aldentzea. Etena sortu zen euskararen herri erabileraren eta aranatarren artean.
|
|
|
bateko, sekulako bultzada euskararen erabileran; besteko, herriarengandik eta ordu arteko tradiziotik aldentzea. Etena sortu zen euskararen
|
herri
erabileraren eta aranatarren artean.
|
|
|
Biziraupena jokoan zen, dena aldatu beharra zegoen, dena hatera egin beharra. Menturaz, kontraesan horretan egon daiteke Aranaren kemena, euskara noranahiko, baina euskara berri eta amas berritua,
|
herriaren
erabileratik urruntzen dena.
|
|
|
Sotaren buruzagitzapean. Euskara ofizialdu zuten abertzaleek, Bizkaiko
|
herriekin
zituzten harremanetarako. Testuen itzultzaileak zintzo zintzo bete zituen Sabino Aranaren arauak, eta ugari sartu ere (2).
|
|
|
(8) Oroipenez (Bizkaitarra, VIII, azaroa, 1930): Edestijak irakasten dauskun lez,
|
erri
geyenak euki ditubez seme ospetsubak, erri orrek aurkitu ziran ezbiar edo arriskubetatik atara dabezan seme aundijak, emonik euren Aberrijari bizija, galduta edo erdi galduta euken bizija.
|
|
|
(8) Oroipenez (Bizkaitarra, VIII, azaroa, 1930): Edestijak irakasten dauskun lez, erri geyenak euki ditubez seme ospetsubak,
|
erri
orrek aurkitu ziran ezbiar edo arriskubetatik atara dabezan seme aundijak, emonik euren Aberrijari bizija, galduta edo erdi galduta euken bizija.
|
|
|
Labur zurrean esanda, haren ideia batzuk zalantzan jartzekoak badira ere egun eta gure iritzipean, agerikoa da haren ekimenaren ondorioa, luze eta zabal baldintzatu duena Bizkaiko eta Euskal
|
Herriko
euskalgintza. Horrek, zalantzarik gabe, on gaitzak eta argi ilunak izan ditu.
|
|
|
Mikel Zarate (Haurgintza minetan), Enaut Etxamendi (Gilentegiko Gilen), edo Joan Mari lrigoien (Babilonia) itxoin egin behar da benetako baserrien kezkak ezagutzeko. Bestalde euskaldunok mutur batetik bestera ibili ohi garelako baserriaz ahaztu ginen, azken nekazarien bizitzaz ez da jende asko arduratzen, nahiz munduan oraindik% 75.a nekazari izan, gure
|
herrian
ehuneko 7 tik behera jaitsi garelako, baina gogoratu behar zaigu gure hizkuntzaren oinarriak, zibilizazio guztietan bezala, artzainek, nekazariek, itsasgizonek eta esku langileek eraiki zituztela.
|
|
|
Kaletar kultura bat sortu zen, eta ahalik eta popularenik izateko euskainolez idazten hasi; literatura eta pentsamendu horrek hiria goresten zuen, miresten zuen; industriaren harrokeria
|
herriaz
jabetu zen. Idazle batek joan den mendeko 70 urtetako euskararen modemotasuna erakusteko idatzi zuen euskararen gaurkotasuna ageri dela kaletarrek ez baitute haritza eta pagoa bereizten:
|
|
|
Uste dut, kritikoki bada ere, Sabino Arana eta haren ondokoen idazkiak (berrogei eleberri) gazteek ezagutu behar lituzkela, desagertzera doan gizarte baten ispilu direlako. Zorionez berriz jatorrizko hizkuntzan ematen zaizkigu, klasikoetan agertu ez zirenak, honela gazteek jakingo dute kaletar erdaldundu intelektual batzuk edo sindikalistak bazter utzita zer zen, euskaldunen Euskal
|
Herri
gehiena kontserbadore zelarik, pentsamoldea eta oraindikan gehien bat baserritar zen gizarte baten egoera. Denbora berean ikusiko dute idazle guztien joera kostunbrista bazen, hizkuntzan ez zutela denek Sabino Arana jarraitu.
|
|
|
Berdin klase politi koa. Kontua da, euskararen sustapenari buruz zer nolako jarrera izan duten, eta duten, Euskal
|
Herriko
alderdi estatalek eta nazionalistek. Jakin beharrekoa da, era berean, gurean integrazioaz hain gora hitz egiten den interkulturalis moaren euforia honetan, nolako jarrera agertzen duen lekuko jendeak eta no lakoa kanpotik etorriak.
|
|
|
(272) Aizpurua, Xabier, < < Euskal
|
Herriko
biztanleen hizkuntza gaitasuna> >, Jakin, 77, Donostia, 1993, 91 106.orr.
|
|
|
Hizkuntz ordezkapenaren errealitatea hor dago, gi zarte gatazka baten ondorio gisa. Gurea bezalako
|
herri
txiki eta deuseztu ba tean entzuten da preseski ez dela inor behartu behar euskara ikastera, politika horrek, maitagarri ordez, gorrotagarri bihur dezakeelako. Ederki esana.
|
|
|
Baina ba du Abandakoak hori baino oker handiagorik egina, euskarari ez baitzion aitor tu nazioaren eraikuntzan zegokion lekua. Lehen esandako arrazoiengatik, elementu kulturaren gainetik, bere sustraiak biologian zeuzkan arrazaren kon tzeptuan aurkitu uste izan zuen Euskal
|
Herri
historikoaren iraupenerako ber merik sendoena. Ikuspegi hau, esan bezala, Euzko Gogoa k gainditzen du, Euskal Herri berreuskaldundu baten aldarrikapena eginez.
|
|
|
Lehen esandako arrazoiengatik, elementu kulturaren gainetik, bere sustraiak biologian zeuzkan arrazaren kon tzeptuan aurkitu uste izan zuen Euskal Herri historikoaren iraupenerako ber merik sendoena. Ikuspegi hau, esan bezala, Euzko Gogoa k gainditzen du, Euskal
|
Herri
berreuskaldundu baten aldarrikapena eginez.
|
|
|
Oso besterik da, Euskal
|
Herritik
at, termino horren inguruan Yacer La pouge k, edo Gumplowicz ek, edo Houston Stewart Chamberlain ek, Joseph Arthur Gobineau k, eta beste hainbatek egiten duten irakurketa garbiki arra zista, batez ere, hitlerismoarekin politikan ondorio genozida izugarriak ekarri ko dituena. Lekuz kanpokoa baino askoz harago, guztiz deitoragarria iruditzen zaigu nazismoa eta aranismoa ez direla berdintzekoak esatea hutsa (278), ager pen publikoetan esan izan den bezala, zeren Euskal Herria, orduko Alemani arekin konparatuta, oso bestelako egoera soziopolitiko batean aurkitzen bai tzen, zapaldua eta inmigrazio masibo baten pean.
|
|
|
Beraz, Aranak Euskal Herriaren eta euskararen berezitasunaz hitz egiten zuenean, funtsean zuzen ari zen, geroztiko ikerketa linguistiko, arkeologiko eta genetikoek Sabinok orduan eskura zeuzkan baino askoz datu gehiagore kin, jakina, berak zioena baieztatu besterik ez baitute egin, hots: Euskal He rria, bere ingurukoen ondoan, oraindik bizi den
|
herri
zahar bat dela, histori aurrekoa, alegia, hizkuntzaren aldetik ez eze, alderdi seriologikotik ere desberdina dena. Hau horrela baieztatzeak, arrazakeriaren salaketa maltzurrak alde hatera utzita, asko esaten du herri honek bere nortasunaren lorbidean da raman borrokaren alde.
|
|
|
Euskal He rria, bere ingurukoen ondoan, oraindik bizi den herri zahar bat dela, histori aurrekoa, alegia, hizkuntzaren aldetik ez eze, alderdi seriologikotik ere desberdina dena. Hau horrela baieztatzeak, arrazakeriaren salaketa maltzurrak alde hatera utzita, asko esaten du
|
herri
honek bere nortasunaren lorbidean da raman borrokaren alde.
|
|
|
Geroago piztuko den eztabaidan agertuko den bezala, alderdi linguistiko zein historikotik begiratuta, berak adierazi nahi zuen
|
herri
errealitatea adieraz teko desegoki asmatutako hitza izango da Euzkadi-rena; baina arreta jarri, hitz horren bidez azaldu nahi zuen kontzeptuaren edukian ezarri behar da, hor ha tez ere, honek baitu garrantzirik gehien, eta ez hainbeste, agian, kategoria po litiko hura adierazteko berak erabilitako hitzaren desegokitasunean. Euzkadi hitzak, lehenik eta funtsean, bere lurralde historikoan zein diasporan bizi den euskal jatorriko guztien komunitate etnikoa esan nahi du.
|
|
|
que cada hombre y cada pueblo es dueño de su propia voluntad, y no el extraño(...) Pero(...) nadie que en la materia de puros hechos se crea versado, desconoce que Vizcaya (como Guipúzcoa, y Alaba y Nabarra) fue hasta 1839 un estado de naciona lidad vasca que gozaba de perfecta independencia política; que esta indepen dencia fue en ella natural y no adquirida ni por otros Estados otorgada; que el origen de esa independencia se remonta, por lo tanto, hasta el origen de la misma raza vasca; y que no hay hombre, entre los sabios, que sea capaz de señalar en la historia ni en la protohistoria la existencia de una raza anterior a la raza vasca» (12). Pasarte honetan ageri denez, alde batera utzita, noski, egungo euskal historiografian sostengaezina den Euskal
|
Herri
foralari egoz ten dion ustezko independentziarena, lehen aipatutako elementu objektiboei subjektikoa eransten die, independentzia erdiesteko borondadea, alegia, bal din herritarrek hala erabaki balezate. Xede honekin sortuko ditu, hain zuzen, Euskeldun Batzokija (1894), EAJ (1895), eta sustaketa politikorako tresnarik eraginkorrenak, bereziki, prentsa organoak, hala nola Bizkaitarra (1893), Ba serritarra (1897), El Correo Vasco (1899), Euzkadi (1901), La Patria (1901) eta Patria (1903), Bizkaya ren Edestija eta lzkerea Pizkundea argitaletxea (1896), azken hau Luis bere anaiarekin batera bideratua.
|
|
|
Gehienek onartzen dutena da Sabino Arana izan dela euskararen eragile nagusia bere garaian (38). Aranak euskara galtzen ari dela egiaztatzen du, eus kara egiten denetan ere ez dela aintzakotzat hartua, hainbesteraino, ezen euskalduna arrotz sentitzen baita bere
|
herrian
, kasurako Gemikan (39). Eta ga lera horretan, ez atzerritarrak (40), etxekoak dira errudunak, Euskeria indepen dentea izan zen garaian ere gaztelania izan baitzen beren hizkuntza ofiziala (41).
|
|
|
Eskualde bakotxean nagusi dan euskera alik eta batuena egin, osotu eta indartu, guztien arteko izkuntza egin arte, bai literaturan eta bai goikoen eta bekoen, ikasien eta ikasibakoen agotan, kalean eta etxean. Euskera ori jarri bearko da nagusi eskola guztietan, beren goetarik gorenoetarañokoetan
|
,
erri batzar eta batzarretako eta gizarteko agiri guztietan. Olantxe euskalki bakotxean batasuna lortuaz...» (Op.; OC, I, XVII).
|
|
|
|
Herri
mailan, aupatu zituen, halaber, eskoletan (46) eta elizetan (47) euskaraz ari ziren maisu maistra eta elizgizonak. Era berean, euskararen or tografia arautzeko Hendaian 1901eko irailaren 16an egindako Batzarrean
|
|
|
Elhuyar hiztegian, zeine tan «euskalaritza» ez baitator baina bai euskalari, hau baskologoren baliokide tzat hartzen da, euskaralogoarekin berdinduz. Eta baskoa, hiztegi berean, eus kaldunari deitzen zaio, adiera zabalean, Euskal
|
Herriko
biztanleari, eta hertsian, euskaraz dakienari. Remen baskologoa eta euskaralogoa baliokide tzat hartzen dira.
|
|
|
«autor veracísimo que, al tratar del cambio de a en e cita este ejemplo» (64). Berak
|
herrian
aita seme batzuei en tzuna, Kanpionek ez ezik, aita Uriarteren bertsoetan ere badatorrela gainera tzen du aita Akesolok (65). Hain anarkia handia aurkitzen den ortografiaren gainean, ordea, ez dira irizkideak.
|
|
|
Aranaren ustez, ordea, biek gehiegizko garrantzia ematen diote poesiari. Aranak bazekien literaturak kasu honetan poesiak Euskal
|
Herriko
tradizio fueristan bere garrantzia izan zuela herri kontzientziaren garapenean, Iparral deko zein Hegoaldeko Lore Jokoak hurbiletik ezagutzen zituelako; baina be re baitan konbikzio abertzalea elementu politikoa euskaltzalearen elemen tu kulturalaren gainetik ezarria zeukanez gero, literaturari orokorrean ez bide zion ematen haiek ematen zioten adinako garrantzia.
|
|
|
Aranaren ustez, ordea, biek gehiegizko garrantzia ematen diote poesiari. Aranak bazekien literaturak kasu honetan poesiak Euskal Herriko tradizio fueristan bere garrantzia izan zuela
|
herri
kontzientziaren garapenean, Iparral deko zein Hegoaldeko Lore Jokoak hurbiletik ezagutzen zituelako; baina be re baitan konbikzio abertzalea elementu politikoa euskaltzalearen elemen tu kulturalaren gainetik ezarria zeukanez gero, literaturari orokorrean ez bide zion ematen haiek ematen zioten adinako garrantzia.
|
|
|
(109) < < Euskal
|
Herriko
hizkuntza ofiziala ez izateaz gainera, euskerak bestelako problema asko ere zeuzkan bere barruan: dialektotan banaturik egotea, literatur eredu batuaren premia, or tografi araurik eza, hitz berrien arazoa, Frantzia eta Espainiako erakunde politikoen aurrean ha besa lortu beharra etab. Guzti horretarako, XIX mendeko euskaltzaleek ongi zekusatenez, beha rrezkoa zen Euskeraren Akademia sortzea.
|
|
|
Artean mende laurdena betetzekoa zen Orixek pasarte hori idatzi zuene an 1927an. Aranaren enbidoa Euskal
|
Herri
osora zabaltzen da Bilbaoko zulo tik, baita Iparraldera ere. Eta han euskara kultur hizkuntza izatea nahi duten aranazaleen euskara ereduari Lapurdik, herri literaturari atxikirik segitzen du enak, eduki egiten dio, mus jokoan eskutik izateak ematen duen ziurtasunare kin.
|
|
|
Aranaren enbidoa Euskal Herri osora zabaltzen da Bilbaoko zulo tik, baita Iparraldera ere. Eta han euskara kultur hizkuntza izatea nahi duten aranazaleen euskara ereduari Lapurdik,
|
herri
literaturari atxikirik segitzen du enak, eduki egiten dio, mus jokoan eskutik izateak ematen duen ziurtasunare kin. Orixek, hori idaztean, seguru asko, gogoan du Hendaia eta Hondarribia ko Batzar sonatu haietan gertatua.
|
|
|
Baina behetitzen batere arrazoirik gabe. Kan pionen ustez,
|
herriek
beren izena beraiei dagokien ezaugarri berezi batetik hartzen dute eta belaunez belaun eusten diote, nahiz elementu bereizgarri hori ez bat etorri adierazten duen errealitatearekin. lngalaterrari, adibidez, «anglo en lurra» izatetik datorkio izen hori, orobat, «frankoena» izatetik Frantziari, nahiz horien hizkuntzatik frantsesak ez dituen ehun hitz baino gehiago hartu. Nafarroa, era berean, Euskal Herriko beste herri gehienen antzera, hitz topo grafiko bat da, horixe soilki, etimologiaren aldetik honela zatitzen dena:
|
|
|
Kan pionen ustez, herriek beren izena beraiei dagokien ezaugarri berezi batetik hartzen dute eta belaunez belaun eusten diote, nahiz elementu bereizgarri hori ez bat etorri adierazten duen errealitatearekin. lngalaterrari, adibidez, «anglo en lurra» izatetik datorkio izen hori, orobat, «frankoena» izatetik Frantziari, nahiz horien hizkuntzatik frantsesak ez dituen ehun hitz baino gehiago hartu. Nafarroa, era berean, Euskal
|
Herriko
beste herri gehienen antzera, hitz topo grafiko bat da, horixe soilki, etimologiaren aldetik honela zatitzen dena: naba
|
|
|
Kan pionen ustez, herriek beren izena beraiei dagokien ezaugarri berezi batetik hartzen dute eta belaunez belaun eusten diote, nahiz elementu bereizgarri hori ez bat etorri adierazten duen errealitatearekin. lngalaterrari, adibidez, «anglo en lurra» izatetik datorkio izen hori, orobat, «frankoena» izatetik Frantziari, nahiz horien hizkuntzatik frantsesak ez dituen ehun hitz baino gehiago hartu. Nafarroa, era berean, Euskal Herriko beste
|
herri
gehienen antzera, hitz topo grafiko bat da, horixe soilki, etimologiaren aldetik honela zatitzen dena: naba
|
|
|
= mendien ondoko lautada, eta
|
erri
= pueblo. Noski, mendien ondoko lautadez
|
|
|
gain, Nafarroako lurraldeak baditu mendi garaiak ere, haran meharrak ez gu txiago. Izan liteke Euskal Herriaren kasuan ere, hitz hori, «euskararen herria», alegia, hitz egokia ez izatea, zeren, zentzu hertsian, hizkuntza hori mintzatzen den
|
herriari
bakarrik aplikatu bailitzaioke. Baina horrelako hitzak zen tzu zabalagoan ere hartu ezinik ez dago eta, Euskal Herriaren kasuan, hitz ho nek euskaraz egiten den eta egin zen herria adieraziko luke.
|
|
|
Izan liteke Euskal Herriaren kasuan ere, hitz hori, «euskararen herria», alegia, hitz egokia ez izatea, zeren, zentzu hertsian, hizkuntza hori mintzatzen den herriari bakarrik aplikatu bailitzaioke. Baina horrelako hitzak zen tzu zabalagoan ere hartu ezinik ez dago eta, Euskal Herriaren kasuan, hitz ho nek euskaraz egiten den eta egin zen
|
herria
adieraziko luke.
|
|
|
Hau guztia euskara berria iruditzen zaio. Ez hala, ordea, Euzkerea koentzat, hauentzat, «orlegi», adibi dez, «belegi»ren (amarillo) antzera, oso egoki asmatua baita
|
herri
senaren ere dura, edo herri soilaren ahotik zuzen jasoak, Kirikiñok, adibidez, «zirijol» (ji deo) eta «txirringuts» (bicicleta) bezala.
|
|
|
Hau guztia euskara berria iruditzen zaio. Ez hala, ordea, Euzkerea koentzat, hauentzat, «orlegi», adibi dez, «belegi»ren (amarillo) antzera, oso egoki asmatua baita herri senaren ere dura, edo
|
herri
soilaren ahotik zuzen jasoak, Kirikiñok, adibidez, «zirijol» (ji deo) eta «txirringuts» (bicicleta) bezala.
|
|
|
Azken batean, ongi asmatutako edo
|
herritik
jasotako hitzen egokitasun kontua erabilerak erabakitzen baitu, beude hor auzi horiek. Elorregi kritikaria, hau ere esan beharra dago, ez zebilen beti zuzen, zeren, Bizkaian erabiltzen diren «bier> >, «bijar» eta «bijer» forma ortografikoak direla eta, Aranaren tes tuan kontraesan batzuk ikusi bide baitzituen ez zeuden lekuan eta, lege fone tiko eta ortografikoen arteko bereizketaz egiten dituen zehaztapenez ez ohar tzean, ondorio faltsuak ateratzen baititu (206).
|
|
|
Hurrengo urtean liburu gisa argitaratu zen La vida del euskera izenarekin, eta oihartzun zabala izan baitzuen euskaltzale en artean, hainbatek agertu zituzten beren iritziak gai minbera horren gaine an, horien artean Orixek ere bai (222). Altubek, Aitzolen antzeko bidetik jo anez, garbizalekerian ezartzen zuen euskarak azken 40 urte haietan atzera egitearen arrazoietako bat, zioenez
|
herriak
ez baitu irakurtzen euskara mota hori. Hark eredutzat herri mintzairan oinarritutako Kirikiñoren euskara zeukan.
|
|
|
Altubek, Aitzolen antzeko bidetik jo anez, garbizalekerian ezartzen zuen euskarak azken 40 urte haietan atzera egitearen arrazoietako bat, zioenez herriak ez baitu irakurtzen euskara mota hori. Hark eredutzat
|
herri
mintzairan oinarritutako Kirikiñoren euskara zeukan.
|
|
|
Euzkerea tik lehen erantzuna «Nabarriztarra»k (223) eman zion Arrasate ko euskaltzainari. Euskararen gainbehera gertatu dela azken berrogei urte hai etan zenbait
|
herritan
–Egia da, baina ez, haren ustez, Altubek dioen bezala eus kal idazle garbizaleen erruz, beste arrazoi batzuk ere tartekatu izan direlako baizik, batik bat hauek:
|
|
|
Egia da, baina ez, haren ustez, Altubek dioen bezala eus kal idazle garbizaleen erruz, beste arrazoi batzuk ere tartekatu izan direlako baizik, batik bat hauek: ...zen euskararen hondamendia; bi, hizkuntza, familian ez ezik, kalean eta eskolan ere erabiltzen baita, Nafarroan azken ho riek izan dira euskara baztertzeko bide nagusi; hiru, komunikabide idatziek ere beren eragina dute, eta hor Euzkadi eta El Día egunkariak, adibidez, gehien bat gaztelaniaz ari baitira, horiek ere «euzkera baztertu eta atzerazoteko bide rik zabalenak» gertatu dira; lau,
|
herriari
artez eragiteko, ahalik eta euskara gar
|
|
|
Hizkuntzen bizitza ez da jokatzen bakarrik familian eta herritar soilen artean, hor bereziki, nazio batek bestea zapaltzen duen testuinguru historikoan baizik, are gehiago, gure kasuan bezala, hizkuntzaren izaera politikoak duen garrantziaz inor guxi jabetu izan ez denean (227). Borroka ez da ematen hizkuntzen artean,
|
herrien artean
baizik, eta hor herri menpetuaren hizkuntzak bere garaipena kulturaren bidez lortu be har du. Horixe da, hain zuzen, Altuberen planteamenduari falta zaiona (228), hots, arrazonamendu soziolinguistikoa.
|
|
|
Hizkuntzen bizitza ez da jokatzen bakarrik familian eta herritar soilen artean, hor bereziki, nazio batek bestea zapaltzen duen testuinguru historikoan baizik, are gehiago, gure kasuan bezala, hizkuntzaren izaera politikoak duen garrantziaz inor guxi jabetu izan ez denean (227). Borroka ez da ematen hizkuntzen artean, herrien artean baizik, eta hor
|
herri
menpetuaren hizkuntzak bere garaipena kulturaren bidez lortu be har du. Horixe da, hain zuzen, Altuberen planteamenduari falta zaiona (228), hots, arrazonamendu soziolinguistikoa.
|
|
|
(230) Irungo Euskal Jaietan 1903ko irailaren 27an < < El peor enemigo del baskuenze> > gai aren inguruan egindako hitzaldian, irakasle erdaldunek
|
herriaren
deseuskalduntzean izandako era ginaz luze jardun ondoren, horien atzean zegoen Euskal Herriko irakaskuntzaren estatu boterea rekiko menpekotasuna aipatzen zuen: < < El Estado docente requiere la transformación del maestro, delegado y suplente técnico del padre de familia, en funcionario público; o sea, la completa su
|
|
|
(230) Irungo Euskal Jaietan 1903ko irailaren 27an < < El peor enemigo del baskuenze> > gai aren inguruan egindako hitzaldian, irakasle erdaldunek herriaren deseuskalduntzean izandako era ginaz luze jardun ondoren, horien atzean zegoen Euskal
|
Herriko
irakaskuntzaren estatu boterea rekiko menpekotasuna aipatzen zuen: < < El Estado docente requiere la transformación del maestro, delegado y suplente técnico del padre de familia, en funcionario público; o sea, la completa su
|
|
|
Onartezina da, bestalde, euskararen galera
|
herriak
euskaraz ez irakurtze ari dagokiona, alegia Sabino Aranaren eta honen jarratzaileen garbizalekeria ri egoztea, esanez, euskara hori ulergaitza delako, horregatik ez duela irakur tzen herriak. Arrazoi honek ez du balio, zeren nola esplikatzen da Azkueren Euskelzale bezalako aldizkariak hain agudo desagertzea?
|
|
|
Onartezina da, bestalde, euskararen galera herriak euskaraz ez irakurtze ari dagokiona, alegia Sabino Aranaren eta honen jarratzaileen garbizalekeria ri egoztea, esanez, euskara hori ulergaitza delako, horregatik ez duela irakur tzen
|
herriak
. Arrazoi honek ez du balio, zeren nola esplikatzen da Azkueren Euskelzale bezalako aldizkariak hain agudo desagertzea?
|
|
|
Kiriki ño, gainera, hainbat hitz berriren sortzaile izan zen, «fué uno de los más pu ristas que han existido» (231), eta neologismoak erabiltzeari ere ez zion uko rik egin, hala nola auteskunde, itz egin, aots, bentasun, abesti, gudate, osa/ ari, guda, izpar, garazki,/ aterri batza, irakurle, irakurri, izparringi, idatzi, ingi, ele, andrakila, orraztontzi, deun, endore... Kontua da, euskara garbia ala mordoiloa (motro/ lo) gorabehera, prosa landua erabiltzen denean,
|
herriak
ez duela uler tzen. Baina hau herri guztietako hizkuntzekin gertatzen den zerbait da.
|
|
|
Kontua da, euskara garbia ala mordoiloa (motro/ lo) gorabehera, prosa landua erabiltzen denean, herriak ez duela uler tzen. Baina hau
|
herri
guztietako hizkuntzekin gertatzen den zerbait da.
|
|
|
tzak nolanahi eta mugarik gabe onartzea; b) erabat baztertzea; e)
|
herri
hizte
|
|
|
Euskarak biok behar ditu: oho rea bereganatzea eta
|
herri
xumeak bizitzeko beharrezkoa izatea:
|
|
|
«Es deber del patriotismo hacer el Euzkera necesario para la vida> > (238). Euskara batua eta horrelakoak, hori ziurtatuta eta gero etorriko dira,
|
herria
eus karaz kulturizatuko denean, alegia (239).
|
|
|
Garbizalekeria errotik kondenatzen du, uste baitu euska raren bizitzarekin bukatzeko zepo bat besterik ez dela (240). Hala gertatzen da
|
herriak
fitsik ulertzen ez dituen hainbat hitz berrirekin. Eta horrelakoak ho rrenbeste ugaritu dira, euskararentzat egiazko arrisku bihurtu direla (241).
|
|
|
garrantzitsuagoa, alegia, aspaldidanik euskaldunduta dauden eta zazpi pro bintzietan erabiltzen diren hitz horiek, nahiz jatorriz erdarazkoak izan, gorde eta zaintzea. Hizkuntzaren osasunak eskatzen du mintzatua eta idatzia elkarren ondoan orpoz orpo joatea, beti ere
|
herriak
erabiltzen dituenari lehentasuna emanez, teatru, phesta eta erlijione ren lekuan antzoki, jai eta urkutz jartzen ibili gabe. Ez dago Gemikako Arbolan datozen hitzak arbola, bedeinkatua, mundua, fruitua, adoratu eta aldatzen ibili beharrik.
|
|
|
rían 1886an jaioa, Almansa ra (Cáceres) joan zen bizitzera bere familiarekin 1878an, baina eus karari ondo eutsi zion. Madrilen matematika eta fisikan lizentziatura lortu ondoren, Guadalajara n irakasle zegoela, Azkuek deiari erantzunez, Euskal
|
Herrira
1899an itzuli eta, berehala, Euskalzale eta Ibaizaba/ aldizkarietan hasi zen idazten eta geroago, Azkuek Europan egiten duen epealdian(), Bizkaiko Diputazioko Euskarako Katedran Azkueren lekua hartu zuen. Azkuek laurogei inguruko ikasle kopurua utzi zion.
|
|
|
Orduan eta, geroago, diputazioetan agintean zeuden, era desberdinetako monarkikoei ez zitzaien interesatzen Batzar Nagusirik birsortzerik, Kontzertu Ekonomikoa izatearekin aski zuten, diputazioetan kazikeaturik,
|
herri
erakun de errepresentatibo kontrolatzailerik gabe. Nafarroan, zeinek 1841etik, etenik gabe, Foru Diputazioa gorde den, berorren indarraz baliatu da mende eta er dian eskubidea herri erakundetze bat ez izateko, are gutxiago, lauen artekoa.
|
|
|
Orduan eta, geroago, diputazioetan agintean zeuden, era desberdinetako monarkikoei ez zitzaien interesatzen Batzar Nagusirik birsortzerik, Kontzertu Ekonomikoa izatearekin aski zuten, diputazioetan kazikeaturik, herri erakun de errepresentatibo kontrolatzailerik gabe. Nafarroan, zeinek 1841etik, etenik gabe, Foru Diputazioa gorde den, berorren indarraz baliatu da mende eta er dian eskubidea
|
herri
erakundetze bat ez izateko, are gutxiago, lauen artekoa. Batzar Nagusien bersortzea ez zen gauzatu 1979.urterarte, zeinetan Ahaldun edo herri ordezkari hautatua izateko zoria izan nuen eta Jose Mari Makua, Ahaldun eta Diputatu Nagusi, berari Gemikako Batzar Etxean esan nion mo duan, Fidel Sagarminagaren ondorengo ehun urte geroago, Sagarminaga foru zale liberal eta «euskalerriako»aren esaldi ez hain ezaguna oroituz:
|
|
|
Nafarroan, zeinek 1841etik, etenik gabe, Foru Diputazioa gorde den, berorren indarraz baliatu da mende eta er dian eskubidea herri erakundetze bat ez izateko, are gutxiago, lauen artekoa. Batzar Nagusien bersortzea ez zen gauzatu 1979.urterarte, zeinetan Ahaldun edo
|
herri
ordezkari hautatua izateko zoria izan nuen eta Jose Mari Makua, Ahaldun eta Diputatu Nagusi, berari Gemikako Batzar Etxean esan nion mo duan, Fidel Sagarminagaren ondorengo ehun urte geroago, Sagarminaga foru zale liberal eta «euskalerriako»aren esaldi ez hain ezaguna oroituz:
|
|
|
Sabino Aranak nondik atera zuen argi dago, 1886 urtean, lau
|
herri
horieta koei (Garai, Berriz, Abadiño eta lhurreta) hasierako «Agintarien dantza> > deitzen dugunarengandik, hain zuzen> >.
|
|
|
Baina haren merezimendu berezia, funtsean, hauxe izan zen: gure hizkun tzak eta gure
|
herriak
zituzten hutsune eta beharrizanak azpimarratu eta horiei irtenbide egokia ematen saiatzea; jakina, bere informazio eta jakintza pertso nalaren arabera. Ardura gutxi du ukitu zituen arlo guztietan ondo asmatu zu en ala ez.
|