|
2013
|
|
|
Bere ama eta lehengusinaren aldean Joana guztiz desberdin aurkezten zaigu, beraz, eta behin baino gehiagotan egileak paralelismo garbiak, baina aski diskretoak, trazatzen ditu garai bereko beste erregina protestante batekin: Ingalaterrako Elisabet II.a, zeinekin
|
hainbat
gutun trukatu baitzituen. Horra bi erregina, Joana Nafarroakoa eta Elisabet Ingalaterrakoa, konparazio luzeagoak lituzketenak.
|
|
|
agertzeko ausardiagaitik edo. Urte batzuk geroago, Mertxe emazteak Rodriguez Arias kaleko etxean prestatutako merienda gozatu bitartean egin eutsozan
|
hainbat
hizkuntzako ohar nire lehen poema liburua izango zan paper mordoari.
|
|
|
tramankuluak
|
hainbat
|
|
|
Interesgarria da kritika feministatik egiten den ahalegina subjektuak deseraikitze aldera. Hartara,
|
hainbat
kasutan, estereotipoak eta rolak deseraikitzen dira subjektu berriak proposatzeko asmoz. Korronte psikologistek nahiz marxistek, bestalde, ekarpen interesgarriak egin dituzte literatur pertsonaien inguruan.
|
|
|
Amatasunaren inguruko kritikak oso ikuspegi diferenteak erakutsi ditu denboraren joanean, eta, aldi berean, oso landuak. Amatasuna inskribatzen duten
|
hainbat
eta hainbat ikerlan argitaratu da kritika feministaren arloan. Baina, batez ere, hiru teoriagilek eta hiru liburuk zedarritu dituzte amatasunaren inguruko ikerlerroak:
|
|
|
Amatasunaren inguruko kritikak oso ikuspegi diferenteak erakutsi ditu denboraren joanean, eta, aldi berean, oso landuak. Amatasuna inskribatzen duten hainbat eta
|
hainbat
ikerlan argitaratu da kritika feministaren arloan. Baina, batez ere, hiru teoriagilek eta hiru liburuk zedarritu dituzte amatasunaren inguruko ikerlerroak:
|
|
|
Ez dira ahaztu behar, halere, teoriagile horien inguruan eginiko berrirakurketak eta hausnarketak gaurko amatasunaren inguruan jardun ahal izateko. Goazen, labur bada ere, liburu horien eta haien ingurumarian esandako
|
hainbat
kontu lerro hauetara ekartzera. Simone de Beauvoirrek egindako amatasunaren azterketak balirudike alde ezkorrak baino ez dituela uzten agerian.
|
|
|
Richek dio amatasunak, erakunde gisa ikusita, instintua inteligentziarekin nahasten duela, norberaren garapena eskuzabaltasunarekin eta besteekiko atentzioa norberarekikoarekin. Horregatik dio Richek amatasunaren erakundeari erasotzen dioten
|
hainbat
jardun, hala nola abortua, lesbianismoa edota harreman heterosexualetik kanpoko amatasuna, arriskutsuak direla.
|
|
|
Botere horretan, gorputzaren jarduna eta mintzairaren dialektika proposatzen dira. Beraz, proposaturiko irakurketan, batetik, Firestonek eta berdintasunaren feminismoak izendatutako
|
hainbat
zehaztapen ezkor begi bistan jarriko dira, eta, bestetik, amatasuna norberaren esperientzien sorburu eta identitate eraikitzaile gisa azalduko da. Teresa del Vallek (1995) esaten duen bezala, amatasuna gorputzaren ezagutzatik abiatuta eraikitzen da eta emakume askok horretan oinarrituta eraikitzen dute euren identitatea eta erabiltzen dute euren memoria.
|
|
|
Baina, aldi berean, amatasunaren alde ezkorrak begi bistan jarri ditugu, Beauvoirrek edota Firestonek aipatu zituzten moduan. Adrianne Richek, ordea, amatasunaren alde onak eta esperientziak aipatu zituen, eta horietarik eratorriak ditugu
|
hainbat
amatasun: ekofeminismoa, adibidez, lurra eta amatasuna (Shiva, 1995) bandera bihurtu dituena, edota amatasuna eta bakegintza (Ruddick, 1984) uztartu dituen feminismoa.
|
|
|
Zergatik panpox eko ama euskal literaturako lehen protagonista femenino modernoa da, bera da kontalaria, berak erabiltzen du ikuspuntua eta pentsamenduen jarioa, stream consciousnessteknikaren bidez. Paradigma aktantzialean subjektu nagusia da, eta 70eko hamarkadan emakumezkoaren askapen mugimenduarekin lotuta zeuden
|
hainbat
gai ditu objektutzat: bikote harremanak, amatasuna, emakumezkoen gorputza, emakumezkoen ahotsa, antisorgailuak, egunerokotasunaren zama?
|
|
|
Balore sistema bat hobesteko leku da eleberria.
|
Hainbat
eleberrigile (Txomin Agirre, Toma Agirre, Jean Pierre Iratxet...) landa giroa/ giro hiritarra aurkakotasunaz baliatzen da irakatsi nahi duten ikasgaia argiago helarazteko. Hobesten duten balore sistema landa giroko Euskal Herrian gordetzen da modurik tinko eta bikainenean:
|
|
|
Aurrekoa bereziki da erabilgarria oinarri kasu beretik abiatuta
|
hainbat
perturbazio analizatzen direnean (ikusi 7 kapitulua). Eskarmentuak erakusten du, dena den, itxuraz emaitzatik hurbil dauden baina arbitrarioak diren balioak erabiltzeak emaitza okerragoak ematen dituela profil lauak baino.
|
|
|
Eusebio Erkiaga zena jaio zela ehun urte bete dira, eta honezkero hil zela ere
|
hainbat
urte joan dira, ezagutu genuenok ere zahartzen goazen seinale.
|
|
|
Aldi horretakoak dira Lauaxeta ez ezik Lizardi, Orixe, Loramendi eta orduko aldizkarietan idazten zuten beste
|
hainbat
bertsolari eta idazle, ez hain ezagun, baina bide erakusle izandakoak. Denekin dauka antzekotasunen bat Erkiagak.
|
|
|
haren moduko gaiak darabiltza, eta sinboloetara jotzen du bere olerkietan. Baina haren aldean, deskripzioetarako joera handiagoa dauka eta herrikoiagoa da
|
hainbat
ezaugarritan: estrofa mota batzuk, herri kantuen erara atondutako estrofak, herri kantuen aipamenak, konparazioak, paralelismoak?
|
|
|
Txomin Agirreren nobeletako giroa ageri agerian dago Erkiagaren nobeletan ez ezik olerkietan ere.
|
Hainbat
deskribapenetan Bilintx eta Xenpelarren moduan dabilela esan daiteke. Aipatu ditugu Lizardi eta Loramendi ere, baina Arrese Beitiaren zantzua ere badago testu batzuetan.
|
|
|
Idazle ez direnen artean, ostera, Jose Maria Makua, Jose Mari Arizmendiarrieta, Ama Teresa Kalkutakoa eta beste asko. Eta gainerakoan, etxeko, lagun, hurko eta senideak
|
hainbat
daude aipatuta olerkietan, izenez zein zeharka.
|
|
|
–Herrikoitasuna denean igartzen da Erkiagaren testuetan, halako usaina darie testu guztiei.
|
Hainbat
bider aipatzen ditu kantu ezagunak, jendeak edozein aukera daukanean kantatzen dituenak; mitologiaren aipamenak dira halako beste ezaugarri bat; atsotitz zaharren kutsua darien hainbat aforismo sartzen ditu; kostako herrietako beste ohitura bat ere nahiko sarri igartzen zaio, gaitzizenak erabiltzearena. Behin baino gehiagotan azaleratzen ditu halakoak.
|
|
|
–Herrikoitasuna denean igartzen da Erkiagaren testuetan, halako usaina darie testu guztiei. Hainbat bider aipatzen ditu kantu ezagunak, jendeak edozein aukera daukanean kantatzen dituenak; mitologiaren aipamenak dira halako beste ezaugarri bat; atsotitz zaharren kutsua darien
|
hainbat
aforismo sartzen ditu; kostako herrietako beste ohitura bat ere nahiko sarri igartzen zaio, gaitzizenak erabiltzearena. Behin baino gehiagotan azaleratzen ditu halakoak.
|
|
|
hiztegia zurruna da, berba baten esangura ezin delako behartu hiztunaren edo idazlearen nahierara. Sintaxia, ordea, malgua dugu, mezu bat emateko
|
hainbat
era eskaintzen dizkigulako, ugari eskaini ere. Beste moduz:
|
|
|
Beste adibide argigarri bat dugu, estilistikaren eta antolamenduaren aldetik, Bibliaren edo Itun Berriaren euskarazko itzulpengintza: aski dugu garai berean euskalkiz euskalki
|
hainbat
itzultzaileren bertsioei erreparatu eta horiek alderatzea bertatik ondorioztatzeko ordenamenduan handia izan dela. Edo, bestelakorik barik, asko da Aitagurea otoitza harroin hartzea, hastapeneko berbak eurak nahikoa argiak dira?.
|
|
|
Hala, euskalki beraren barruan
|
hainbat
bertsio elkarren ezberdin agertu badira, zer ez dugu esango hainbat euskalki eta garaitako bertsioak elkarren parean jarriz gero. Zenbat buru (mihi) hainbat aburu (esamolde, itzulpen, hurrenkera) esaera egia dela ezin hobeto erakusten dute:
|
|
|
Hala, euskalki beraren barruan hainbat bertsio elkarren ezberdin agertu badira, zer ez dugu esango
|
hainbat
euskalki eta garaitako bertsioak elkarren parean jarriz gero. Zenbat buru (mihi) hainbat aburu (esamolde, itzulpen, hurrenkera) esaera egia dela ezin hobeto erakusten dute:
|
|
|
Hala, euskalki beraren barruan hainbat bertsio elkarren ezberdin agertu badira, zer ez dugu esango hainbat euskalki eta garaitako bertsioak elkarren parean jarriz gero? Zenbat buru (mihi)
|
hainbat
aburu (esamolde, itzulpen, hurrenkera) esaera egia dela ezin hobeto erakusten dute:
|
|
|
Zenbatetan ez ote da aipatu, aztertu eta baliatu, esaterako, Axularren Geroko«Gomendiozko karta»eta «Irakurtzailleari», edo, itzulpenaren alorrean, Leizarragak bere itzulpenari idatzitako aitzinsolasa. Paratestuei lotutako lanak dira, besteak beste, pare bat aipatzearren, P. Salaberriren Euskal klasikoen atarian (2004) liburua(
|
hainbat
euskal idazleren hitzaurreak biltzen dira) edo Beñat Oyharçabalek argitaratutako. Les prologues auctoriaux des ouvrages basques des XVIe et XVIIe siècles, artikulua. Aiora Jakaren Itzulpenari buruzko gogoeta eta itzulpen praktika Joseba Sarrionandiaren lanetantesi ikerketako 2 eta 3 kapituluak ere aipatzekoak dira:
|
|
|
Hitzaurreen funtzioei dagokienez, hona hemen
|
hainbat
: informatzea, helburua adieraztea, interpretazioa eskaintzea, irakurleekin egiten den ituna zehaztea, aholkua ematea, eskaintza egitea, aurreko paratestuak zuzentzea, testuaren egiletza ukatzea (egileak egin dezake, esaterako, jolas gisa) edo testuaren egiletza baieztatzea, kasurako.
|
|
|
(Risterucci Roudnicky, 2008). Azterketa horrek
|
hainbat
informazio eman dezake testuaren eta irakurlearen beraren eboluzioaz, bai eta literatur sistema jakin bateko itzulpengintzaren egoeraz ere. Halaber, ikergai dira ondokoak:
|
|
|
Bada, batez ere nabarmen daitekeena hauxe da: itzulpenaren historia eta hari buruzko gogoeta historikoa egiteko piezak direla hitzaurreak,
|
hainbat
gairen inguruan argi egin dezaketenak: joerak, itzulpenen zahartzea, aurreko itzulpenen kritika, izenburu aldaketak, itzulezintasuna, testuarekiko negoziazioak, hautuak...
|
|
|
Usteak uste, iritziak iritzi eta esanak esan, literatur itzulpenaren inguruko solasaldietan hitzaurreak aipatzeak gaiaren inguruko interesa uzten du agerian. Halaber, gaiaren inguruko
|
hainbat
auzi bistaratzeko balio du: hitzaurrea behar ote dute itzulitako literatur obrek?, itzultzaileak idatzi behar ote ditu hitzaurreok?, beste inork idatzi behar ote ditu?
|
|
|
1) Nire lagun zahar Peter Schleihl i, 2) Adelbert von Chamisso k Julius Eduard Hitzig i, 3) Fouqué k lehengo berari, 4) Hitzig ek Fouqué ri(
|
Hainbat
egilerenak)* Ez da jatorrizko bertsioaren berri ematen.
|
|
|
|
Hainbaten artean
, 2008, Literatura Terminoen Hiztegia.Bilbo: Euskaltzaindia.
|
|
|
Ildo horretatik, Jon Casenavek adierazten du bere Euskal literaturaren historiaren historia n (2012, 80), monografiko asko falta dela oraindik Euskal literaturaren Historia baten osatzeko molde eroso batez?. Hain zuzen ere, Antonio Arrutiren parean agertzen dira XX. mende hasieran beste
|
hainbat
idazle, oro har azterketa sakonagorik merezi izan ez duten arren, batzuk literaturaren historietan aipatuak izan direnak: Emeterio Arrese, Luis Jauregi. Jautarkol?, Klaudio Sagarzazu. Satarka?, Sorne Unzueta. Utarsus?, Juan Arana. Loramendi?, Frantziska Astibia. Onintze?, etab. (eta beste hainbat lirateke Santiago Onaindiak bere antologian aipatzen dituenak, baina historietan agertzen ez direnak).
|
|
|
Hain zuzen ere, Antonio Arrutiren parean agertzen dira XX. mende hasieran beste hainbat idazle, oro har azterketa sakonagorik merezi izan ez duten arren, batzuk literaturaren historietan aipatuak izan direnak: Emeterio Arrese, Luis Jauregi. Jautarkol?, Klaudio Sagarzazu. Satarka?, Sorne Unzueta. Utarsus?, Juan Arana. Loramendi?, Frantziska Astibia. Onintze?, etab. (eta beste
|
hainbat
lirateke Santiago Onaindiak bere antologian aipatzen dituenak, baina historietan agertzen ez direnak). Zailtasunak ugariak direla ezin uka (sistemaren ahultasuna, aldizkarietan argitaratzea, anonimoki sinatzea, etab.), baina aurrerapenak ere egin dituzte hainbat ikerlarik:
|
|
|
Emeterio Arrese, Luis Jauregi. Jautarkol?, Klaudio Sagarzazu. Satarka?, Sorne Unzueta. Utarsus?, Juan Arana. Loramendi?, Frantziska Astibia. Onintze?, etab. (eta beste hainbat lirateke Santiago Onaindiak bere antologian aipatzen dituenak, baina historietan agertzen ez direnak). Zailtasunak ugariak direla ezin uka (sistemaren ahultasuna, aldizkarietan argitaratzea, anonimoki sinatzea, etab.), baina aurrerapenak ere egin dituzte
|
hainbat
ikerlarik: Jon Kortazarren Euzkerea etaYakintza aldizkariei buruzko ikerketa da aurrekari aipagarrienetakoa, eta berrikiago Amaia Alvarez Uriak Katalina Eleizegiren antzerkigintzari buruz egindako tesia ere ekar daiteke gogora.
|
|
|
L. Otaegik honela definitzen du laburki Pizkundea: . Mugimendu sozio-kulturala da Pizkundea, Erromantizismoaren itzalean sortutakoa, eta idealista alemaniarren lanak oinarri hartuta Europan zabaldutako
|
hainbat
kontzeptu ditu ezaugarri? (ibid., 2 ahap.).
|
|
|
–L, architecture qui découlait du temple dans l, antiquité, de l? église au Moyen Age, résultera chez nous de la gare?. Ordutik, Gillaume Apollinaire, Blaise Cendars, Vladimir Maiakovski, Henry Bataille, Filippo T. Marinetti eta beste
|
hainbat
izan dira trena, trenbidea, bagoia, geltokia edota abiadura bera irudi poetiko sinboliko gisa erabili dutenak. Esan gabe doa Antonio Arrutiren poema zerrenda honetan gehitu beharrean gaudela.
|
|
|
faktore erritmiko horrek poemaren narratibitateari eta kadentziari laguntzen die, eta ezaugarri modernistatzat ageri zaigu. Bestalde, nagusitzen den neurria hamaikakoa bada ere, badago
|
hainbat
heptasilabiko jarraian dituen pasarte bat. Oso esanguratsua da pasarte hau, poema guztian zehar ez daudelako beste inon bi heptasilabiko baino gehiago jarraian:
|
|
|
Hizkuntza poetiko modernistalerro gutxi batzuetan egoki definitzea ezinezko lana dela jakinik, ezaugarri konkretu batzuk soilik behatuko ditugu. Hizkuntza poetiko modernista definitua izan da gaur egun klasiko bihurtuak diren
|
hainbat
ikerlariren lanetan, eta horietan guztietan Modernismoaren edo egile modernisten kontzepzio poetikoa eta estiloa argitzeko saiakerak gauzatu dituzte. Gure ikuspegiaren arabera, eta, beraz, Semiotikaren postulatuei atxikiz, hizkuntza poetiko modernista ez da hizkuntza ohikoa:
|
|
|
Beraz, banakoturik, indibidualizaturik dagoenarekiko lilura azaltzen da Loro Joetara aurkeztutako
|
hainbat
poesiatan. Baina, beti ere, giza talde mailan, ez hainbeste gizabanako mailan.
|
|
|
deitua zedarritzean. Izendapen desberdinak erabiliz, bai, literatura meditatiboa?, bai, literatura aplikatua?, bai, didaktika?, banaketa hirukoitzak barneratzen ez zituen
|
hainbat
testu motaren aterpe bihurtu da.
|
|
|
Hala eta guztiz, onargarri da aldi berean egoera politiko desberdinen menpe bere ibilbidea egin duen eta egiten ari den hiztun komunitate baten literatura aldietan banatzeko? Esaterako, zenbateraino izan daitezke euskal literaturan mugarri lehen gerrate karlistaren edo bigarren gerrate karlistaren amaiera,
|
hainbat
euskaldunek gerra horiek bizi izan ez dituztenean?
|
|
|
Berpizkunde horrek ez ote du beste eragilerik? Dela denborak aurrera egin ahala gero eta haur gehiagorengana heltzea eskolatzeko modua izatea, dela Erromantizismoak hizkuntza gutxietsiak balioztatzea eta hizkuntza gutxietsien alde egindako aldarrikapena, dela giro horretan XIX. mendean zehar euskararengatik interesa erakusten duten
|
hainbat
euskalariren lanarekin batera hizkuntza prestigioa berreskuratzen joatea... Aipatutako alderdiek, nola aipa gabe gera zite (z) keenen bat (zu) ere, ez ote zuten lagundu berpizkunde hori ahalbidetzen?
|
|
|
Bistakoa denez, erreferentziaren aurrean beti azalduko da euskal literatura txiki, ahul, baita noizbait ezgauza ere, ez direlako maila berean egon hizkuntzak. Maila berean egon ez diren eta ez dauden hizkuntzetan mamitutako literatura erreferentzia moduan hartzea da, azken finean, euskal literaturari egotzi izan zaizkion
|
hainbat
ezaugarriren eragilea: berankorra, idazlan profanoetan urria, eta oro har, aurreko lerroetan mintzagai izan diren, berezitasunen?
|
|
|
Horrekin batean, idazle hilen testuak soilik onartu behar ziren, modu horretan kanon kontserbatzailea finkatuz. Menéndez Pelayoren egitura eta planteamenduak imitatu zituzten gerora beste
|
hainbatek
, eta haietako bat, zehazki Jose Berguak moldaturikoa da Onaindiarenaren eredutik hurbilen dagoena: Las mil mejores poesias de la lengua castellana.
|
|
|
Adierazgarria da Bonaparte() printzearen ekarpenarekin abiatzen duela bere kapitulua. Euskarari guztiz interesatua zelako, frantses hizkuntzalari horrek
|
hainbat
ikerketa, itzulpen eta idazlan eraman eta diruz ordaindu zituen. Mitxelenak, Bonaparteren ekarpenarekin batera, Antoine d. Ababdierena() aipatzen du, batez ere Euskal Pestenbitartez Abbadie lortu zuen euskal kulturaren gizarteratze prozesuarengatik.
|
|
|
Gizartean dauden sexu harremanetako botere, justizia eta ordena kontzeptuak auzitan jartzera datoz Barbara Wilson, Marcia Muller, Sue Grafton edota Sara Paretsky 60ko hamarkadatik aurrera. Transformazio horiek lortzeko, ez dute aldatu behar ohiko detektibearen itxura bakarrik, baizik eta
|
hainbat
egitura narratibo eta hartutako hainbat ohitura ere bai (Torrijos, 2007). Aldi honen zeregin nagusia bi diskurtso kontrajarriak ezkontzera lerratzen da:
|
|
|
Gizartean dauden sexu harremanetako botere, justizia eta ordena kontzeptuak auzitan jartzera datoz Barbara Wilson, Marcia Muller, Sue Grafton edota Sara Paretsky 60ko hamarkadatik aurrera. Transformazio horiek lortzeko, ez dute aldatu behar ohiko detektibearen itxura bakarrik, baizik eta hainbat egitura narratibo eta hartutako
|
hainbat
ohitura ere bai (Torrijos, 2007). Aldi honen zeregin nagusia bi diskurtso kontrajarriak ezkontzera lerratzen da:
|
|
|
Bere lehen poema liburua Bizitza nola badoan (1984) hantxe argitaratu zuen. Azkeneko 20 urteotan eleberriak, poesia, artikuluak, itzulpenak, saiakerak, eta Euskal Herriko
|
hainbat
musika talde eta abeslarientzat letrak idatzi ditu. 2002an Susa argitaletxearekin atera zuen %100 Basque eleberriak Euskadi Literatur Saria irabazi zuen.
|
|
|
Argitaletxe berarekin argitaratu berri du azken nobela, Boga boga (Susa, 2012) (Ikus < www. basqueliterature.com/es/Katalogoak/egileak/ borda>). Egileaz eta haren obraz gehiago jakiteko honatx
|
hainbat
iturri. Aurreratu behar da, halere, pertsonaia femenino protagonistak,, lehen parodia liburutik (Basilika, 1985)?, kritika soziala eta politikoa (100% basque, 2001), besteak beste, konstanteak direla bere narratiban.
|
|
|
Bost eleberri hauen artean hemezortzi urte gertatu dira, urte horietan Queer teoriek ez ezik, euskal literaturak ere garapena bizi izan du. Urte horietan Euskal Herriko egoera politikoan
|
hainbat
kontu gertatu da eta horiek ere jasotzen joan da Itxaro Borda eleberri hauetan. Hamarkada hauetan literatur pertsonaiaren garapenean aldatzen doana bere genero identitatea da, izan ere, lehen eleberrietan bisexual gisa aurkezten da eta azkeneko bi eleberrietan lesbiana bezala.
|
|
|
301). Gure ustez, komeni da bereiztea herri poesia bertsogilea eskolatua izatetik edo ez izatetik, herri bertsogintzaren bidea hartu baitute
|
hainbat
bertsogile landu edo poetak. Bestalde, zergatik baztertzen ditu Zavalak emakume eskolatuak?
|
|
|
poemetan: adizkiak, ago, ena, ana, aric, eric, iric, era, aten, duten/ tuten, oan, uan, akaz, ira, antia, urun/ urrun, eta
|
hainbat
.
|
|
|
Erran daiteke batzorde honen lan nagusia dela administraziotik, hedabideetatik eta bertze
|
hainbat
arlotatik heltzen zaizkion galderei, zalantzei eta irizpen eskaerei erantzutea. Lan horri erantzun egokia emateko sortu ziren 2001ean komunikabideen eta euskalkien lantaldeak.
|
|
2014
|
|
|
Esku artean dugun gaiari dagokionez, hau da, ekonometriari dagokionez,
|
hainbat
definizio ekar ditzakegu hona. [EHU, Ekonometria, Alonso Antón, Aurora et al. (EHU, 2010) 1 kapitulua]
|
|
|
Izan ere, 1980ko hamarraldian erakundetze berriaren lekuko izan ginen Hego Euskal Herrian, eta, Euskal Autonomia Erkidegoan behinik behin, erakunde berrien sorrerak ondorio zuzenak izan zituen: ? 1980ko hamarraldian(...), ofizialtasunarekin, gauzak asko aldatu ziren, euskara diru bide bihurtu zelako asko eta askorentzat(...) zabaltze handia egon zen,
|
hainbat
idazle, itzultzaile, irakasle, agertu ziren bat batean?
|
|
|
Horiek horrela, aurrez aurre zeuden bi polo joan ziren osatzen, horietako bakoitzak bere dinamika eta ekimenak sustatzen zituela: 1970eko hamarkadan sortutako gau eskolak AEKn elkartu ziren bitartean, Eusko Jaurlaritzak HABE sortu zuen 1983an; 1980an eratutako EAEko gobernuak Hizkuntza Politikarako Sailburuordetza jarri zuen abian, eta herri mugimenduak, aldiz, Euskal Kulturaren Batzarrea (EKB) eratu zuen 1983an, euskalgintzako erakundeak koordinatzeko eta euskararentzat plangintza orokorrak bultzatzeko asmoz;
|
hainbat
euskaltzalek Euskaldunon Egunkariaproiektuari ekin zioten hamarkadaren erdi aldera, eta Jaurlaritzaren Kultura Sailak antzeko egitasmo bat diseinatu zuen. Bi polo horien arteko talka Hego Euskal Herri osoan gorpuztu bazen ere, hiriak izan ziren borroka zelai printzipal, bertan biltzen baitziren batzuen zein besteen indar nagusiak.
|
|
|
Polarizazio hori gainditzeko dinamika, berriz, tamaina ertaineko
|
hainbat
herritan (Arrasate, Durango, Eibar...) hasi zen, baina laster bota zituen erroak hirietan ere. Ika mika guztien gainetik pentsamolde eta tipologia desberdinetako euskaldunak batzea eta euskara beste dinamika batzuen periferiatik diskurtsoaren erdigunera ekartzea izan ziren lehen euskara elkarteen oinarri sendoenak.
|
|
|
Udala bera barrutik euskalduntzea (hizkuntza eskakizunak ezarri, kiroldegiak elebitasunera ekarri etab.); kanpora begirako lana (gurasoentzako eskolak eskaini, Euskal Txokoak sortu...) eta, azkenik, herri taldeekin elkarlana. Hirugarren ildo honen barruan kokatzen dira bai
|
hainbat
hitzarmen (tabernariekin, sindikatuekin, merkatariekin), bai Asfaltoan ere bai bezalako kanpainak.
|
|
|
Behin mapak kartografiatuta eta norbere eragin eremua zehaztuta, garrantzitsua da eremu horretan esangura ekoizle izango den gune neuralgikoa eraikitzea, hiztunen topagune ez ezik
|
hainbat
joan etorriren iturburu bihurtuko den espazioa. Egia esan, bigarren betebehar horrek lehenengoak baino pisu handiagoa izan du etorkizuneko hirian.
|
|
|
goiz horretan elkarrekin aritu ziren beharrean Bilbon EiTB, Berria, Hamaika Telebista, Uriola eta beste zenbait komunikabide, eta Euskal Herri guztira zabaldu zen horren emaitza. Elkarlan egokiaren bigarren adibideak 2015eko apirileko azken egunetara garamatza, ordurako Loraldia festibala antolatu baitzuten Bilbon
|
hainbat
lagunen artean, Anton Abadiak sustatutako Lore Jokoak gogoan zituztela. Festibala euskarazko kulturaren eta artearen adierazpide guztien topaketa izan zen eta ikuskizunak Bilboko eraikin nagusietan eskaini ziren (Azkuna Zentroa, Euskalduna Jauregia, Arriaga Antzokia etab.). Udalak eta Aldundiak ekimena lagundu zuten eta, antolatzaileen arabera, hurrengo urteetan festibalaren egitaraua aberatsagoa eta garatuagoa izango da.
|
|
|
Laburtuta, erran dezakegu inguru soziolinguistiko jakin batzuetako ezaugarriek eta haien gainean
|
hainbat
mailatan harturiko erabaki eta ekimen sorta batek zehaztuko dutela hezkuntza sistemaren egoera eta emaitza toki jakin bakoitzean. Hizkuntz politikarekin zerikusia duten hainbat mailatako ezaugarri, gertakari edo erabaki horien konbinaziotik ateratzen dira gaur egun ikus daitezkeen hizkuntza egoera desberdin ugariak Euskal Herriko alde desberdinetan.
|
|
|
Laburtuta, erran dezakegu inguru soziolinguistiko jakin batzuetako ezaugarriek eta haien gainean hainbat mailatan harturiko erabaki eta ekimen sorta batek zehaztuko dutela hezkuntza sistemaren egoera eta emaitza toki jakin bakoitzean. Hizkuntz politikarekin zerikusia duten
|
hainbat
mailatako ezaugarri, gertakari edo erabaki horien konbinaziotik ateratzen dira gaur egun ikus daitezkeen hizkuntza egoera desberdin ugariak Euskal Herriko alde desberdinetan.
|
|
|
1969 urtean berean frantziar administrazioak 3 irakasle ibiltari jarri zituen euskara hezkuntza sisteman irakasteko (Aldasoro, 2001).
|
Hainbat
gorabeheraren ondotik, azken aldi honetan ikastolen eta oro har hezkuntza elebidun osoaren egoerak hobera egin du zenbapait ere, besteak beste Hegoaldeko mugimenduaren ondorioz edo hari lotuta (Harguindéguy & Itçaina, 2012). 2004an sortu zen Euskararen Erakunde Publikoa, Interes Publikoko Elkarte bezala, akordioa lortu ondoren hainbat instituzioren artean, hala estatu mailakoak, nola eskual...
|
|
|
1969 urtean berean frantziar administrazioak 3 irakasle ibiltari jarri zituen euskara hezkuntza sisteman irakasteko (Aldasoro, 2001). Hainbat gorabeheraren ondotik, azken aldi honetan ikastolen eta oro har hezkuntza elebidun osoaren egoerak hobera egin du zenbapait ere, besteak beste Hegoaldeko mugimenduaren ondorioz edo hari lotuta (Harguindéguy & Itçaina, 2012). 2004an sortu zen Euskararen Erakunde Publikoa, Interes Publikoko Elkarte bezala, akordioa lortu ondoren
|
hainbat
instituzioren artean, hala estatu mailakoak, nola eskualde mailakoak, departamendu mailakoak eta tokiko administraziokoak (EEP OPLB, 2014).
|
|
|
Artikulu horren arabera garatzen dira EAEn eta NFKn legediak, mugatzeko eta zehazteko hala hizkuntza politikak bere osotasunean nola hezkuntzaren esparruan bereziki. Ondoko lerroetan esparru horretako
|
hainbat
alderdiz ariko gara, bai EAEri dagokionez eta bai NFKri ere.
|
|
|
Azken urteetan
|
hainbat
ebaluazio egin dira irizpide desberdinetan oinarrituak, helburu izanik aztertzea nolako emaitzak ateratzen diren hezkuntza sisteman eredu desberdinen arabera (Sierra, 2008). Laburpen gisa erran daiteke, besteak beste, EAEko hezkuntza sistema elebidunaren emaitzak gaztelanian hobeak direla euskaran baino, batez beste.
|
|
|
Eleaniztasunerakobidean, hain zuzen ere, esperimentazio saio bat hasi zen 2010 urtean, Hezkuntza Marko Hirueledunaizenekoa (HMH) eta haren ebaluazioa agertu da 2014 urtean.
|
Hainbat
ikastetxek parte hartu du saio horretan, EAEko Hezkuntza Sailak jarririko baldintzen arabera. Baldintza horietako bat zen irakaskuntza hiru hizkuntzaren bidez garatu beharra, hizkuntza bakoitzari gutienez eskola orduen %20 emanez.
|
|
|
Badira, beraz, eztabaidak
|
hainbat
alderditan ea nolako tratamendua eman behar zaion hizkuntza bakoitzari eskolaren esparruan, baina ez du ematen desadostasunak hagitz handiak diren nazioarteko erabilerarako hizkuntzan komunikazio konpetentzia erdiesteari dagokionez. Adibide gisa bi datu apuntatzenditugu:
|
|
|
Kontuan hartu behar da
|
hainbat
ikastetxetan hezkuntza eredu desberdinak eskaintzen direla, hala elebidunak nola frantsesezko elebakarrak, eta ikastetxe horiek denak ikastetxe elebidunen multzoan sartzen dira.
|
|
|
Esandakoa egiaztatzen diguten
|
hainbat
ikerketa argitaratu dira aspaldi honetan: V. Inkesta Soziolinguistikoa.
|
|
|
Mundu hiri kontzeptua, berriz, zuzenean doakio bizimoduari, hiriguneetan egiten denari, hain zuzen; eta bizimodu urbanoari globalizazioak zelan eragin dion aztertu gura luke. Ildo horretan, Saskia Sassen soziologoak hiri globalen amaraunaren ideia zabaldu zuen,
|
hainbat
hirik ekonomia eta finantza sare global bat osatu dutelakoan. Hiri horiek, euren artean estuki konektaturik, gune bereziak dituzte ingurune fisikoarekin deskonektaturikoak baina botere kontzentrazio handikoak (informazio eta diru fluxuen eta trafikoen zaindariak dira, nonbait).
|
|
|
Horretarako, jakina, ezinbestekoak dira espazioa eta denbora gainditzeko teknologiak: Internet, autobideak, logistika sistemak, AHTak, edota aurrekozinatuak eta mikrouhinak... Eta halaber,
|
hainbat
zerbitzu eta baliabide iturri hiri edo herrietatik kanpora eraman behar dira eta eskualde baten eskura jarri funtzio bakarreko gune berezietan: merkataritza guneak, logistikako eremu zabalak, lantegi parkeak, parke teknologikoak...
|
|
|
Alegia, kontzentrazioak berak eta hura antolatzeko izan diren sistemek ikaragarri arautu dituzte hala hiritar jendearen bizimodua nola hiriz kanpokoekin izan dituzten harremanak. Kontzentraziorako logikak
|
hainbat
eta hainbat izan direnez gero, arautze moduak ere anitz izan dira. Ez dira beti logika eta ondorio berberekin antolatu, ez arautu ere, hiritarren bizi praktikak.
|
|
|
Alegia, kontzentrazioak berak eta hura antolatzeko izan diren sistemek ikaragarri arautu dituzte hala hiritar jendearen bizimodua nola hiriz kanpokoekin izan dituzten harremanak. Kontzentraziorako logikak hainbat eta
|
hainbat
izan direnez gero, arautze moduak ere anitz izan dira. Ez dira beti logika eta ondorio berberekin antolatu, ez arautu ere, hiritarren bizi praktikak.
|
|
|
Neurrian, polikronikoakizan dira:
|
hainbat
erritmo eta koreografiatarako agertokiak. Horrez gain, gaurko kultura aniztasuna deritzogunaren eredu dira.
|
|
|
Azken horretatik tira eginez, eta Euskal Herriaren tamaina dela eta (batez ere, EAEko barne egiturari begira), euskal hiriakontzeptua zabaldu zaigu. Hiri bat izango omen da Euskal Herria; eta ideia gauza dadin lanean ari dira
|
hainbat
eta hainbat. Ideiak berak badu kutsu politiko neoliberal argia, edo hala nahiago izatera postmodernoa, eta badu halaber Hiriaren Ideologiaren bertsio zaharberritu baten antza.
|
|
|
Azken horretatik tira eginez, eta Euskal Herriaren tamaina dela eta (batez ere, EAEko barne egiturari begira), euskal hiriakontzeptua zabaldu zaigu. Hiri bat izango omen da Euskal Herria; eta ideia gauza dadin lanean ari dira hainbat eta
|
hainbat
. Ideiak berak badu kutsu politiko neoliberal argia, edo hala nahiago izatera postmodernoa, eta badu halaber Hiriaren Ideologiaren bertsio zaharberritu baten antza.
|
|
|
Eta ezaugarri berriak izan dituzte: maiz, komunikatzeko teknologiak lagun, aldi eta toki ezberdinetan daudenak uztartu dituzte, lokala eta globala artikulatu dituzten moduan, hartara koreografia irekiak izan, eta hizkuntza aldetik sarri
|
hainbat
hizkuntzaren nahas mahasak izango dira (etengabeko translazio eta itzulpen ariketetan arituko dira hiztunak).
|
|
|
Polikronia Edward T. Hall antropologoak asmatu zuen kontzeptua da. Antropologoak buruan zuen kultura batzuek aldi berean
|
hainbat
ataza egiteko gaitasuna irakasten dutela. Hemen, gaitasun hura bizimodura eraman dut:
|
|
|
2014an, euskarak Euskal Herriko hiriburuetan izan duen bilakaera aztertu nahi izan da. Horretarako,
|
hainbat
adituren hitzaldiak izan dira. Bukaerako ekitaldian ostera, hiriburuetako udal ordezkariek beraien iritziak elkar trukatu dituzte mahai inguruan.
|
|
|
Aitor eta Pedro Zuberogoitiak, lehenbizi euskara eta hiriaren arteko harremana aztertu dute ikuspegi diakroniko batetik. Hasi industrializazioarekin eta gaur egun hiri jakin batzuetan ematen diren
|
hainbat
ekimen eta esperientziak deskribatu dituzte. Bukatzeko, hurrengo hamarkadetan, ekosistema hiritartu berrian euskararen indar gidari izan daitezkeenak aktibatzeko norabide posible batzuk irudikatu dira.
|
|
2015
|
|
|
Jardunbide honek ikertzailea hiztunaren eta haren ahozko mintzoaren aitzinean jartzen du, eta grabatu dena transkribatzen hastetik beretik sortzen dira lehen auziak. Non ez azterketa fonetiko xeheetarako izan, dialektologialariak belarriz lan egiten du eta etnotestuak transkribatzerakoan mintzo estandarrekoak ez diren
|
hainbat
hots eta bilakabide islatu beharra du. Saio honetan Ipar Euskal Herriko ekialdeko ahozko mintzoa islatzeak berekin dakartzan ñabardurak eta berezitasunak ageri dira.
|
|
|
Bat baino gehiago izan daitezkeen arrazoiengatik, Euskaltzaindiaren inguruan
|
hainbat
lagunek galdegin dute euskal ahoskera batzea: eman dezagun, Txillardegik behin baino gehiagotan idatziz egin zuen (1986, 1987, 1992) eta Piarres Xarritoni ahoz entzun diogu ahoskerarako ere erabaki batzuk hartu behar direla.
|
|
|
...a zer den eta zer ez den finkatzen hastean, ikuspegi historikoa eta geografiko dialektala edukitzeak ez digu batere kalte eginen; euskal herrialde guztietako mintzoa hein batean ezagutzen duenak badaki ahoskera batzuen eta besteen continuumluzean euskalkiek bide dibergenteak har ditzaketela eta hartu ere dituztela; era guztietako bideak zabaldu dira eta usu euskal ahoskera jatortzat jotzen ditugun
|
hainbat
joera, ohitura edo are arau, eskualde laburragoko ala zabalagoko euskara dira, ez dira euskara orokorra, batua edo estandarra, ez dira Hegoalde guztian edo Iparralde osoan nagusitu joerak; eta ez dira betikoak ere. Orain euskal ahoskera jatorraren ezaugarritzat jotzen dugun hori, bere garaian ez zuen testu zaharretako idazkerak islatzen eta ondoko berrikuntzatzat jo litzatekeela ulertzera heldu gara.
|
|
|
Halaz guztiz ere, iduri luke gure arteko zenbait jende euskaltzalek pentsatzen duela Gipuzkoa edo Bizkaikoa ez den euskal azentuera oro erdarak kutsaturik dagoela; gauzak, ordea, ez dira hain xinpleak. Berri itxura eduki lezakeen
|
hainbat
doinu eta azentuera entzun daiteke dialektologiako grabazioetan, eman dezagun Nafarroa Garaian edo ekialderago ere, baina Bizkai Gipuzkoetakoak bezain euskarazkoak eta egokiak dira horiek ere. Erdal kutsuko azentuera eta doinu trokaiko berri horren aurka jo nahirik, euskal azentuera egokia Beterrikoarekin identifikatzeko joera izaten da usu, baina uler litekeenez Euskal Herriko zeinahi bazterretan egiten da ahoskera eta azentuera egokia.
|
|
|
Iparraldean frantsesak eta Hegoaldean gaztelaniak euskarari eragiten dioten erdararatze joeraren aurka lanean dihardute euskalgintzako
|
hainbat
kidek, euskarago diren erak bultzatu nahirik. Ildo honetan, Eusko Jaurlaritzak Andres Alberdi egile duen Ahoskera izeneko liburua argitaratu du berri.
|
|
|
Iduri luke liburuaren erabileraren bidez erdal kutsuko euskal ahoskera saihestu nahi dela,
|
hainbat
euskaldun berrik duten mintzo gordin hori leundu eta jatorragoko beste batez ordezkatzeko. Euskararen irakasle ororen borondate zintzoaren erakusgarri den aldetik, inolaz ere ez ninteke asmo honen aurka egon.
|
|
|
Euskararen irakasle ororen borondate zintzoaren erakusgarri den aldetik, inolaz ere ez ninteke asmo honen aurka egon. Gaiak garrantzi handia du eta ez nuke nahi adierazpen honetan inork ikusterik liburu hau kritikatzen ari naizenik, baina hango eta hemengo
|
hainbat
euskaldunentzat minbera gerta litezkeen gaiak ezkutatzen ere ezin hasiko naiz. Adibidexko batzuek argi adieraziko dute zer erakutsi nahi dudan.
|
|
|
Ipar Euskal Herriko gizartean eta hiztun euskaldunen gogoan frantsesa sakon errotu delarik, aldaketa gaitza gertatzen ari da hiztun ipartar anitzen hizkuntza ohituretan.1980ko hamarkadan entzuten nituen 80 urte inguruko hiztun franko eta orain entzuten ditudan 80 urte ingurukoak ez dira berdinak euskararen erabileraren aldetik: bokalen ahoskera, dardarkariarena, hasperena, lexikoa oro har... aldatuz doaz, egungo
|
hainbat
hiztun ez dira fonikoki ordukoak bezain osoak, semi hiztunaren tankera hartzen dute batzuek adierazpenak egiteko etengabe frantsesera jotzen dutenean; gutienek ezintasunagatik egiten dute, anitzek eguneroko ohitura edo inertziagatik, gizarte presioagatik, baina emaitza halako kode aldaketa da. Ez dezagun ahantz ez gutik prestigioagatik egiten dutela:
|
|
|
Aztertzen den euskara transkribatzailearen ohiko mintzotik zenbatenaz urrunago dagoen,
|
hainbatenaz
gehiago sufritzen da hori islatzeko, hainbat osagai ezezagun edo urrun baitatoz jokalekura. Halako borroka gertatzen da, behin eta berriz entzun behar baita hots bat; aldi batez era batera entzun uste dena, transkribatzaileak ondoko aldi batean beste era batera entzuten duela uste du:
|
|
|
Aztertzen den euskara transkribatzailearen ohiko mintzotik zenbatenaz urrunago dagoen, hainbatenaz gehiago sufritzen da hori islatzeko,
|
hainbat
osagai ezezagun edo urrun baitatoz jokalekura. Halako borroka gertatzen da, behin eta berriz entzun behar baita hots bat; aldi batez era batera entzun uste dena, transkribatzaileak ondoko aldi batean beste era batera entzuten duela uste du:
|
|
|
|
Hainbat
kasutan arazoak ukan ditut ph, th, khherskari hasperenduak gardentasunez entzuteko, ez baitut argi entzuten hitzeko kontsonante horretan hasperenik baden ala ez den; adibide batzuetan arras argi entzuten ditut herskari hasperenduak, baina beste batzuetan ez dut inolaz ere hasperen arrastorik entzuten, eta beste kasu batzuetan zalantza dut entzuten dudana herskari arrunta ala hein batez hasperendu... Ene belarrian hasperen kutsua ukan dezaketenetan ph, th, khidatzi dut eta gardenak direnetan ph, th, kh; halaz ere, ez dut guztiz garbi ph, th, khidatzi ditudan batzuk zinez hasperenduak ote diren, eta ez dakit, bestalde, nik p, t, kidatzi ditudan batzuetan hasperen arrastorik egon ote litekeen ere; printzipioz ez dut uste, bestela ph, th, kh emanen bainituzke horiek ere etnotestuan, baina ez naiz neure buruaz guztiz fidatzen.
|
|
|
ikerlana. Ivan Igartuak ere sudurkaritasunaren eta laringalizazioaren arteko hartu eman hertsiaz eta gertakariak
|
hainbat
hizkuntzatan duen paralelo tipologikoaz idatzi du (2008, 177). Dioenez, delako rhinoglottophiliahonen kariaz, higurzkari glotala edo, herskari glotala duten sekuentzia fonetikoek ahoskera sudurkarien agerpena eragin dezakete:
|
|
|
Bigarrenik, Lapurdiko Hazparne Oragarreko auzo Bartatik hurbil egotea, hiri hori merkatugune, sos eta lan iturria izan den aldetik. Hazparne hiritik inguruko herrixketara hondarreko mendeetan
|
hainbat
hazpandar euskaldunek bizitzera jo dukete eta hain segur, ukan duke honek ere hizkuntzaren aldetik ondorioa. Amikuze inguruko üfonemari aurre egin dioke Hazparnek, hiri honetan euskal lexikoan ez baita üibiltzen.
|
|
|
Uler bedi ez garela ukatzen ari frantsesaren prestigioak eragin dezakeela euskaraz ere hots ubularra ahoskatzea, baina prestigioa arrazoi absolututzat saltzen badugu, nola ulertzen da beste
|
hainbat
euskaldun ipartar adinetakok oraindik euskaraz dardarkari hobikaria ahoskatzen jarraitzea. Jokoaren teoria honetan dardarkari hobikariari halako euskal baserri kutsu zenbait itsatsiko litzaioke, ala?
|
|
|
7.7 Desberdina da Zuberoan gertatu dena. 1840tik honat sortu belaunaldi guztiek osoki galdu dute bokalarteko ttak edo rkontsonantea ahoskatzea eta horren ondorioz gertatu da
|
hainbat
zuberotarrek dardarkaria beharrean ttak ahoskatzea: cf. beria, berria?
|
|
|
Sakonean ohiko gertakaria dugu: zenbatenaz gehiago entzun,
|
hainbatenaz
behartzenago dute aldaera berriek lekukoa era berria baliatzera, handia baita presioa eta oharkabean bezala, gizarte jarduna baita hizkuntza?, arrastora sarturik aldaera berria baliatzen hasten da; aldaera berriaren agerpen maiztasuna areagotuz bezala, presio handiagoa gertatzen da berriaren alde. Hasieran ondorioa zena arrazoi eragile ere bihurtzen da geroago:
|
|
|
Bernardo Atxaga: Groenlandiako lezioaErein, 1998Ero zerrendaAnttonio, nekazaria, gaztetan txirrindulari bezala ibili eta
|
hainbat
sari irabazitakoa, eta hogeita hamar urte inguru zituenean, «nerbioek burua jaso», berak esaten zuen bezala, eta hizketan etengabe aritzeko joera hartu zuena. Aldian behin, norbaitek emandako hizpideari lotu eta orduak eta orduak pasatzen zituen isildu gabe.Zoriontsu edo erdi zoriontsu bizi izan zen harik eta bere senitartekoek, herriko sendagilearen gomendioz, elektro shockez baliatzen zen tratamendu psikiatrikoa pasarazi zioten arte.(?)
|
|
|
Antzerki kontuetatik aparte ere maiz egokitu zait ahoskeraren inguruko ikastaroak ematea
|
hainbat
komunikazio esparrutako profesionalei: aktoreei, bikoiztaileei, esatariei, aurkezleei, kazetariei, teknikariei, funtzionarioei, enpresariei, politikariei, euskaltegi irakasleei, maisu maistrei?
|