|
2000
|
|
|
Egiazko historiagileentzat esan beharrik ez nuke Nafarroari buruzkoan Arturo Campión-en Navarra en su vida histórica (1929) eta José Yanguas y Miranda-ren Historia de la conquista del reino de Navarra por el Duque de Alba, general del ejército del rey Fernando el Católico (1843) ezagutu beharrekoak direla gai hauetaz zerbait jakin nahi duenarentzat. Horietan lekukotasun zehatzez irakur dezakegu zein sartu zen indarrez, su eta gar,
|
hainbat
herritan heriotzak eginaz.
|
|
|
Arabar jator batentzat ahaztu ezinezkoak dira Odon Apraiz zenak burututako
|
hainbat
ikerlan Arabako euskarari buruz, Erdi Arotik gure mende honetara arte. Ikusi besterik ez dugu askoren artean buruturiko Odon Apraizi omenaldia (1981), eta liburu ho netan irakur bereziki I. Baztarrikaren lana 9 orrialdeetan.
|
|
|
Bai, badakit oso liburu diferentak direla, konparaezinak eta juntaezinak alde batetik, jeneroetarik hasi eta prosaren azken gorabeheretaraino; baina, bertzetik, zalantzarik ba ote dago, batari zein bertzeari darion spirituaz denaz bezainbatean, ezen Gero k ez duen zabaltasuna eta irekitasuna duela Heptameron ek, gizarte libreago eta permisiboago baten aieru eta seinale...? Eta ez al zaizu iduritzen, ildo beretik, ezen mosen Bernat Etxepa reri ere neke eta gaitz gertatuko zitzaiola egun
|
hainbat
poemaren skribatzea, nola skribatu baitzituen bere denboran?
|
|
|
Baina, gaian sartzen naizela, jakizu ezen, XVI. mendearen erdi azken aldean, jaun Albert Etxegoienen arreba bat Dibarsorotar batekin Baionarat ezkondu zela eta haien biloba zela jaun Marcel, zeina baikenuen, halatan, geure familiako ahaide urrun bat. ...ore izendatzeko, harekin erlijionea eta erretorika ikas genitzan —baita musika apur bat ere, zeren eta lauta jotzen baitzekien—, eta bai Baionako merkatariekin eta negozio gizonekin harremanetan jartzeko ere, zeren dibarsorotarrak Baionako jauntxoetarik baitziren, bertze familia aberats batzuekin arnoaren monopolioa gidatzen eta irioiten zutenak, Baionako portutik Frantziako eta Europako
|
hainbat
herritako portuetarat.
|
|
|
Jakina da ezen san Bartolomeko gau izugarri hartan, zeinean, Katalina Mediciskoaren manuz, Frantziako
|
hainbat
tokitan milaka higanot hil baitzituzten, Baionan ez zela odolik isuri, ez bertako gobernariak —Orthezko bizkondea zenak— eta ez herritarrek ere erreginaren manua bete ez zutelako, eta erran liteke ezen baionarrek gau hartan erakutsi spiritu franko eta liberal hark gehiago ukitzen zuela jaun Marcelen bihotza, eta gehiago erakartzen ere zuela, erlijione eta pentsu diferentetako kideen art...
|
|
|
Eta erran dizut ezen, jaun Marcelek utzi zizkidan liburuen artean, Sarako maisuarena zegoela. Eta, hala, hura Baionarat itzuli zelarik —non, derradan bide batez, handik gutirat hil baitzen—, liburua gainetik behatzen hasi eta... ikusi ez nituen, bada, bat batean, ohar haiek,
|
hainbat
orritan eginak! Gehienetan marra bat zen, paragrafo baten goiti beheitikoa hartzen zuena, eta orrialdearen ezkerreko bazterrean —in margine— trazatua; ezkerretarago, berriz, marratik harat, hitz bakar bat, maiuskulaz:
|
|
|
Eta ez, nik ez dut oroitzen hura diktatu zigunik! Zeren eta, ge hienbat, Gero n azaltzen diren anekdota bitxiak baitzizkigun irakurtzen eta diktatzen... edo jaun Marcelek berak euskararat traduzitu edo moldatu bertze
|
hainbat
, berak hango eta hemengo liburuetarik ikasiak. Horrekin ez dizut erran nahi ezen jaun Marcel ere isilpeko eta ezkutuko protestant bat zela edo izan zela, zeren katolikoa baitzen, baina bai gehiago sinesten zuela Jainko miserikordios bat Jain ko mendekos bat baino, eta sineste horrek gehiago bulkatzen zuela eskuaren luzatzerat, bertzeen eskuen hersteko, hatzaren luzatzerat baino, bertzeen seinalatzeko eta haien baztertzeko, nola luzatzen baitzuen gure aitak noiznahi den... eta gure amak ere bai, aldian behin.
|
|
|
Goizetan jaun Marcelek emaiten zigun eskola, eta arratsaldeetan osaba Joanikotek. Osabak anitzetan galdetzen zidan jaun Marcelek goizetan jorratu gaiei buruz, nola galdetu baitzidan egun hartan, noiz eta jaun Marcelek silogismoei buruzko jakingarriak —figurak eta moduak, premisak, ondoreak eta korolarioak, baita
|
hainbat
silogismo molde ere, etsenplu eta guzti— irakatsi baitzizkidan; eta berdin galdetu zidan handik bizpahiru egunetarat ere, noiz eta jaun Marcelek termino mnemotekniko haien berri eman baitzigun, silogismoen arautzeko eta klasifikatzeko: Barbara, Celarent, Darii, Ferio, Cesare, Camestres...
|
|
|
Eta hala erran dezaket ezen, handik harat, osaba Joanikotek imajinazinoa erabilitzen zuela ez hitzari eusteko eta hitza atxikitzeko, baina hura hankaz gora jartzeko, nola erabiltzen baitzuten
|
hainbatetan
Quevedok eta Rabelaisek, zeinak baitziren osaba Joanikotek gogokoen zituen skribatzaileak.
|
|
|
Eta, zenbatenaz mintzatzenago nintzaizun osaba Joanikotez,
|
hainbatenaz
piztenago zitzaizun hari buruzko.
|
|
|
Orai badirudi Euskara ahalke dela, arrotz dela, ez dela jendartean ausart, entregu, bitore eta ez trebe; zeren, are bere herrikoen artean ez baitakite batzuek nola skriba eta ez nola irakur. Baldin egin balitz euskaraz
|
hainbat
liburu nola egin baita latinez, frantsesez edo bertze erdaraz eta hizkuntzaz, haiek bezain aberats eta konplitu izanen zen Euskara ere; eta baldin hala ez bada, euskaldunek berek dute falta eta ez Euskarak.
|
|
|
Eta, bide hartarik, euskaraz skribatzen zuten bertze
|
hainbat
skribatzaileren berri jakin nuen: Hirigoiti, Materre, Argaignarats... eta, bere batez, Joanes Etxeberri ziburutarra, manual debozionezko bat skribatu zuena eta bertze liburuska bat, Noelak zeritzana eta poema edo kanta labur batzuk biltzen zituena.
|
|
|
—Zertarako gizendu, baldin, zenbatenaz meheago,
|
hainbatenaz
astunago banago? —galdegite harekin ihardetsi zion jaun Marcelek, zeinak eratxiki baitzuen, irri baten itzala ezpainetan—:
|
|
|
Aita Bartolome aristoteliko sutsua zen, eta ez zituen ontzat hartzen, ondorez, osabaren tesiak, ezta haren moduak eta moldeak ere: ez haren ateraldi zorrotzik, ez haren txantxa ausartik, zenbatenaz aita jesuita jauregian sendoago eta errotuago,
|
hainbatenaz
gutiago. Baina osabak, halakoetan, gure aita izaiten zuen alde... ez aita berez alde zegoelako, baina, batzuetan, gogaitu egiten zelako eta, hargatik edo, haize freskoa bezalakoak egiten zitzaizkiolako osabaren hainbat argudio eta ateraldi...
|
|
|
ez haren ateraldi zorrotzik, ez haren txantxa ausartik, zenbatenaz aita jesuita jauregian sendoago eta errotuago, hainbatenaz gutiago. Baina osabak, halakoetan, gure aita izaiten zuen alde... ez aita berez alde zegoelako, baina, batzuetan, gogaitu egiten zelako eta, hargatik edo, haize freskoa bezalakoak egiten zitzaizkiolako osabaren
|
hainbat
argudio eta ateraldi... Eta uste dut ezen alegatzeko moduko bertze arrazoin bat ere bazuela aitak, aitzinago ulertuko nuena, eta hura zen aita Bartolomeren aurka senti zezakeen jelosia, apezaren eskua gero eta luzeagoatuz joan zelako eta haren itzala gero eta zabalagotuz, bai jauregian eta bai Urbiaingo jendeengan ere... eta zeren aita ez baitzegoen bere boterea bertze nehorekin partitzeko prest.
|
|
|
Eta uste dut ezen alegatzeko moduko bertze arrazoin bat ere bazuela aitak, aitzinago ulertuko nuena, eta hura zen aita Bartolomeren aurka senti zezakeen jelosia, apezaren eskua gero eta luzeagoatuz joan zelako eta haren itzala gero eta zabalagotuz, bai jauregian eta bai Urbiaingo jendeengan ere... eta zeren aita ez baitzegoen bere boterea bertze nehorekin partitzeko prest. ...eta Eliza Katolikoari buruz pentsa zezakeenaz denaz bezainbatean, berdin eta orobat senti baitzitekeen desgogara aita jesuitak moralaren eta seigarren manamenduaren alderakotzat zituen ideia ezin hertsiago haiekin, zeinak aitaren kontra bihur baitzitezkeen —Ubarneko dama gaztearen kontu harekin, konparazione—, baldin jesuitaren boterea haziz bazihoan, eta baldin, haztearen hazteaz, behar
|
hainbat
indar eta botere bereganatzen bazuen, aitaren kontra ekiteko.
|
|
|
Eta hura erran zuen eta bertze anitz gauza erran zituen... eta erran zuen, konparazione, ezen tigre hura koska hartan geratzea ez zela kasualitate hutsa izan, baina Jainkoaren probidentziak bideratu eta xuxendu garazia eta faborea, Urbiaingo
|
hainbat
herritarrek ere parte hartu ahal izan zezan deabruaren kontrako garaitian; eta erran zuen, halaber, ezen jauregiko jauna konfesatu egin zela harat joan aitzin, eta bonabentura eta betiko bozkarioa zirela konfesione on baten ondore eta sari ezin hobeak.
|
|
|
Eta ediren nituen maisuak, baita bideak ere, ez dizut ezetzik erranen, eta ez naiz horretaz kexu ez arrangura. Eta maisu haien bidez ezagutu nituen maisuen maisu ziren Elizako jakintsu eta doktoreak —jondone Agustin Hiponakoa, edo jondone Tomas Akinokoa, konparazione, aitzinetik ere zertxobait ezagutzen nituenak, batik bat aita Bartolo me ren irakaspenei esker—, baita haien
|
hainbat
liburu ere, zeren liburu haien argitan edirenen bainuen, itxuraz, iturri zaharra, zeinari baitzerion, nonahi den eta noiznahi den, betiko ur berri gardena. Eta, halatan, bada, zinez eta minez entseiatu eta ahalegindu nintzen saindu haiek urratu zituzten bideetan barrena egiterat, baina ezin izan nuen.
|
|
|
Eta erraiten ziguten, konparazione, ezen pentsu lizunak geure baitarik urrundu behar genituela, baina zenbatenaz urruntzenago nahi izaiten nituen,
|
hainbatenaz
errotzenago zitzaizkidan eta hainbatenaz inguratzenago ninduten, zeren hura zen alfer lana, etxeko abereen eta kabaleen gisakoa, noiz eta buztanaz, hankaz edo gorputzaren bertze edozein mugimenduz eta higiduraz euliak eta mandeuliak uxatzen baitabiltza, guztiz alferrik, zeren euliak, mandeuliak eta bertze intsektu guztiak, uxatu orduko itzultzen baitira lehengo lekurat, eta zeren geratzen baitira... Izan ere, pentsatzen duenak ezen ez duela pentsatu behar, pentsatzen baitu hondarrean bi aldiz:
|
|
|
Eta erraiten ziguten, konparazione, ezen pentsu lizunak geure baitarik urrundu behar genituela, baina zenbatenaz urruntzenago nahi izaiten nituen, hainbatenaz errotzenago zitzaizkidan eta
|
hainbatenaz
inguratzenago ninduten, zeren hura zen alfer lana, etxeko abereen eta kabaleen gisakoa, noiz eta buztanaz, hankaz edo gorputzaren bertze edozein mugimenduz eta higiduraz euliak eta mandeuliak uxatzen baitabiltza, guztiz alferrik, zeren euliak, mandeuliak eta bertze intsektu guztiak, uxatu orduko itzultzen baitira lehengo lekurat, eta zeren geratzen baitira, halatan, haien larrurat eta haien baita... Izan ere, pentsatzen duenak ezen ez duela pentsatu behar, pentsatzen baitu hondarrean bi aldiz:
|
|
|
" Aita, barka iezaiezu, ez baitakite zer ari diren"... Eta sinesten dut, halaber, ezen, gure munduak zentzurik badu, hitz horietan hartzen duela, zeren eta amorioa baita,
|
hainbat
alkimistaren erranetan, munduan dagoen harri filosofal bakarra... eta amorioak bakarrik atera diezaioke, halatan, baita materiarik satsuenari eta zantarrenari ere, urre distirarik distiratsuena, nola atera baitzien Kristok bere hiltzaileei, barkamenduaren eta barkamenduzko besarkadaren arauaz, Kalbarioko hartan, zeren argiak itzala besarkatu, eta argiaren besarkadak bihurtu baitzuen itzala argi.
|
|
|
Baina horren argitzeko, natorren betikorat, eta derradan ezen, nola aurkako grinen jokoan eta erlazionean aurki baitaitezke gure
|
hainbat
egiteren arrazoinak, bai agerikoak eta bai ezkutukoak ere, hala, ondorez, berdinzki erran niezazuke ezen harrokeria eta handiustea, frankotan, apaltasun iduriko baten mozorropean ezkutatzen dela, non eraikitzen baitu aldi berean banitateak eta ponperiak ere bere habia. Eta, baldin dudaren bat banuen, ederki joan zitzaidan Indietarik itzuli nintzen urtean ez, hurrengoan, noiz eta Uraitzeko ortzegun sainduko prozesionean egon bainintzen.
|
|
|
Badakigu nola beztitzen dituen Erromako Elizak bere errituak eta bertze zirimonia suerte batzuk modu hantu batean, halako moldez, non ikuskizun bihurtzen baititu isil gordean eraman beharrekoak ere, hala nola sufrimenduarekin eta oinazearekin lotu
|
hainbat
pena eta trabailu: hamaika prozesionetako penitentek eskaintzen dizkigutenak, konparazione.
|
|
|
Eta, ezinaren ezinean, erori zen belaunen gainean, halako batean, bietarik bat, laxatu zuen eta utzi zuen zigorra alde baterat eta, nola parean egokitu baitzitzaizkidan, begiztatu nuen nik, orduan, bertze penitentaren behako distiratsu hura —irri ezinago zabal batek argitua, dolorearen erdian—, zeinak, ondotik, bertze azote batez zigortu baitzuen bere burua, bertzeari erran nahi balio bezala: " Hik
|
hainbat
, nik bat gehiago..."
|
|
|
Baina, liluraturik banengoen ere, hats har nezakeen oraino, uretan dagoen arrainak bezala. Zeren, eskola akabatuz gero etxerat nindoala —San Martín del Mercado ko Plazako ikasleen egoitza hartarat, non ediren bainituen enea bezalako egoeran zeudèn
|
hainbat
eta hainbat estudiante, apezteko edo ordenatzeko asmotan haiek ere, ordena batean zein bertzean, zeren, jesuitak Salamancan eraikitzen ari ziren edifizio bikain famatua, non baitzuten kolejioa, ez baitzen enetako tokia, han irakasten ziren gaiak, trivium a eta quadrivium a, Iruñako kolejioan ikasi nituenez gero—, sareetarik libratu nahian lehorrerat jauzi egiten duen arraina bezala, hatsik ... Izan ere, nik uste nuen ezen jakintasunak —zinezko eta minezkoak— gorputz sendo eta gotor bat zuela eta, aldi berean, airosa, Burgosko katedralaren antzekoa.
|
|
|
Baina, liluraturik banengoen ere, hats har nezakeen oraino, uretan dagoen arrainak bezala. Zeren, eskola akabatuz gero etxerat nindoala —San Martín del Mercado ko Plazako ikasleen egoitza hartarat, non ediren bainituen enea bezalako egoeran zeudèn hainbat eta
|
hainbat
estudiante, apezteko edo ordenatzeko asmotan haiek ere, ordena batean zein bertzean, zeren, jesuitak Salamancan eraikitzen ari ziren edifizio bikain famatua, non baitzuten kolejioa, ez baitzen enetako tokia, han irakasten ziren gaiak, trivium a eta quadrivium a, Iruñako kolejioan ikasi nituenez gero—, sareetarik libratu nahian lehorrerat jauzi egiten duen arraina bezala, hatsik gabe geratu ... Izan ere, nik uste nuen ezen jakintasunak —zinezko eta minezkoak— gorputz sendo eta gotor bat zuela eta, aldi berean, airosa, Burgosko katedralaren antzekoa.
|
|
|
Eta, hala, bazkari arin baten ondotik zaldi gainerat igaiten zela, abiatu zen aita Ubarnerantz, nondik ilunabarrean itzuli baitzen. Eta erran zigun nola egon zen Ubarneko dama damatxoekin, eta nola haiek erran zioten ezen aitak berak basorat joan behar zuela, gau haietarik batean, zenbatenaz lehenago,
|
hainbatenaz
hobeki, zeren, baldin tigrea ehizatzen bazuen, Mattini sukarra joanen baitzitzaion.
|
|
|
Eta, hitz haiek erraiten zenizkidala, nola oroitu nuen nik denbora hura, erabakitzen nuenean neure kasa, hamar hamaika urteko umea nintzela, katoliko eta protestant izaitea —orain katoliko, orain protestant, neure kontzientziak manatuaren arabera—, zeren eta osaba Joanikot eta jaun Marcel bainituen irakasle, eta biak miresten nituen eta ikasleen egitekoa zen irakasleen erranetarat egoitea... harik eta egun batean buruan bertze erran hura sartu zitzaidan arte: " Egia bat eta bakarra da", neure baitan mila zalantza eta bertze
|
hainbat
korapilo sortarazi zizkidana, ez nekielako jada zer aldetarat jo eta zeren alde! Nola ez nuen oroituko, bada, denbora hura, baldin zu ere puntu hartan bazintudan, nahiz eta ez puntu berean, zeren ni joaneko bidean bainengoen eta zu itzultzekoan, eta zeren, zure pentsua ez baitzen, ondorez, ume baten pentsu hauskorra, baina gizon jakintsu baten pentsu fermu bezain sendoa!
|
|
|
Baina bertze interpretazino honetan balegoke alderik, zeren nik ez bainuke gizona munstrotzat hartuko, bere bakarrean eta bere osoan anitz moldetakoa delako eta bere aniztasunean osoa eta bakarra; aitzitik, ez al duzu uste ezen, noiz eta aniztasun horretan zati batek bertzeak irensten baititu, bihurtzen dela gizona, edo bihur daitekeela, nehoiz baino munstroago, zeren jabetzen baitzaio orduan osorik ideia bat eta behako bakar bat eta zeren, behako horretan itsuturik, hartzen baititu ondoren armak bertzeen hiltzeko, nola gertatu izan baita Europako lurrak urte luzeetan hondatu eta esteialdu izan dituzten gerla erlijionezkoetan...? Eta ez ote duzu uste, halaber, ezen, zenbatenaz zabaltzenago dugun bihotza eta adimendua,
|
hainbatenaz
gehiago uler dezakegula ezen hainbat partez eginik gaudela... eta parte batean garela ardi, bertze parte batean otso, eta gizon bakoitza bere ardiak bizi duela, nola otsoak ere bizi duen?
|
|
|
Baina bertze interpretazino honetan balegoke alderik, zeren nik ez bainuke gizona munstrotzat hartuko, bere bakarrean eta bere osoan anitz moldetakoa delako eta bere aniztasunean osoa eta bakarra; aitzitik, ez al duzu uste ezen, noiz eta aniztasun horretan zati batek bertzeak irensten baititu, bihurtzen dela gizona, edo bihur daitekeela, nehoiz baino munstroago, zeren jabetzen baitzaio orduan osorik ideia bat eta behako bakar bat eta zeren, behako horretan itsuturik, hartzen baititu ondoren armak bertzeen hiltzeko, nola gertatu izan baita Europako lurrak urte luzeetan hondatu eta esteialdu izan dituzten gerla erlijionezkoetan...? Eta ez ote duzu uste, halaber, ezen, zenbatenaz zabaltzenago dugun bihotza eta adimendua, hainbatenaz gehiago uler dezakegula ezen
|
hainbat
partez eginik gaudela... eta parte batean garela ardi, bertze parte batean otso, eta gizon bakoitza bere ardiak bizi duela, nola otsoak ere bizi duen?
|
|
|
Zeren, hasteko, ezagutu bainuen Parisen Teologia ikasten ari zen judu bat, rabbi baten iloba zena eta hebreera zekiena, zeinak aitortzen baitzidan, kasik ahapeka, ezen Biblia ez zela autore bakar batek skribatua, eta stiloak ere halakoak zirela, autoreen araberakoak. Eta, nola iturrian garbi eta garden den ura lohitzen eta zikintzen den
|
hainbat
lur iraganez gero, eta edaten duguna, azkenean, lohia eta zikina egon daitekeen, hala, etorkiko hitza berdin kutsa daitekek eta berdin kutsatzen duk bitartekoen ahotik eta arartekoen lumatik iragan ondoren, eta desitxura daitekek, ondorez, eta desitxuratzen duk, finean. Naturalezaren liburuarekin, aldiz, ez duk halakorik gertatzen, zeren, etengabe aldatuz doan arren, bere baitan baitirau, eta zeren, aldi oro berritzen ari delarik ere, beti bat baita eta beti berdin.
|
|
|
—osabari hats hartzeko betarik eman gabe ihardetsi zion napolitarrak, gartsuki eta ozentki, betartea guztiz aldatzen zitzaiola— Baina atzerritarrak zarete —sualdiaren ondoren, neurriz ari zen berriro—, eta ez dakizue, beharbada, san Jenaroren erlikiaren berri: sainduaren odol xorta iduriz lehor bat da —edo bi, hobeki—, beirazko bertze
|
hainbat
anpulutan gorde eta urtero urtzen direnak, irailaren 19an, saindua martirizatu zuten egunean. Eta haren burua ere hantxe dugu gorderik, anpuluekin baterat, katedraleko altxorrean...
|
|
|
—Aita, berorrek badaki ezen behin baino gehiagotan joan behar izan dudala, berorrek hala manaturik, hango eta hemengo itsas portuetarat —Pasaiarat, Donibane Lohizunerat eta Baionarat—,
|
hainbat
kargamenduren begiratzeko eta haien bideratzeko, untzi batean zein bertzean, orain Ingalaterrarat, orain Flandriarat, gure oletako produktuen kanporatzeko asmoz... Eta jakin beza ezen itsas portuen mugimenduak finantzen jin joanei buruzko bertze ikusmolde bat eman didala, hagitzez ere zabalagoa, zeren eta itsas portuak baitira, hain zuzen, munduan dauden tratuen eta negozioen bidegurutze...
|
|
|
Osaba Joanikoten erranetan, aitak Parisen ikasi zuen ikasi beharreko guztia: kontabilitateari eta ekonomiari zetxezkion
|
hainbat
gai, alde batetik, zeren finantzen munduan sartzea baitzen haren asmoa eta gutizia, diru egiteko eta aparrak bezala goiti egiteko; eta, bertzetik, estatuko handikiekin eta jende printzipalarekin erabili beharreko tratua, formak eta moldeak, zeinek ez baitzuten zerikusirik Urbiaingo jauregiko bizilagunen ohitura eta usantza landugabeekin. Izan ere, Paris berezia zen hartan, eta Paris berezi hark bereganatu zuen aita hatsarretik.
|
|
|
Eta erabiltzen hasi zen, halaber, ikatz begetalaren ordez, ikatz minerala, Ingalaterratik kontrabandoan sartzen zuena —untzijabe ingeles baten zerbitzuei esker, baita Piarres Oihartzabal kapitain baionarraren zerbitzuei esker ere, zeinaz behin baino gehiagotan mintzatuko bainatzaizu aitzinago ere— eta sutegietako suaren garra sendotzen eta hobetzen zuena, produktuen kalitatearen onerako. Eta permatu eta entseiatu zen, handik harat, produktu haiek guztiek ahalik eta merkaturik zabalena izan zezaten —erosleen sareak fintkatzerat eta haien hedatzerat, alegia—, eta, hala, Espainiako, Frantziako, Italiako, Ingalaterrako, Flandriako eta bertze
|
hainbat
herritako handikiekin eta merkatari dirudunekin harremanetan ipintzen zelarik, lagun egin zuen, behin batean —Frantzia eta Espainiako gobernuak 1659.ean Faisaien uhartean sinatzen ari ziren Pirinioetako Bakearen sasoinean, hain zuzen ere—, Villagrandeko dukea, zeinaganik erdietsi baitzuen, hurrengo urtean, tratu biribil hura, aitak jauregiko ardura hartu eta lauzpabortz urterat: ehun kanoi eta bi mila fusil —edo xixpak, zeren xixpakoak baitziren— Espainiako armadarentzat.
|
|
|
Eta, jauregiaren izena zenbatenaz gorago zeramala eta izenaren itzala zenbatenaz urrunago,
|
hainbatenaz
hertsiago ezarri zituen aitak jauregiko barren arauak, ordenantzak eta zirimonia suerte haiek guztiak. Eta, are gehiago, zeren, Villagrandeko dukeari jauregirat etortzeko gonbita egin zionean, eta jakin zuenean ezen dukeak gonbita onartu zuela, Donibane Lohizunetik ekarri baitzuen, izendatuki eta espreski, dukea jauregiratu baino bi hilabete eskas lehenago, kontu haietan aditua zen zirimonia maisu bat, jaun Louis Delapierre zeritzana, Borde len jaioa eta euskaraz ez zekiena, baina bai gaztelaniaz, frantsesez bezain ongi, etxeko sehiak eta zerbitzariak ohitura eta usantza haietan aitzinago zitezen eta finago zitezen.
|
|
|
Eta bistan da, halaber, ezen, fruituen alderakotzat, zirkuak anitzez joriagoak eta emankorragoak izan zirela: ikusi bertzerik ez dago erromatarren denborako
|
hainbat
eta hainbat saindu eta martiriren testigantza, Erreboteko Plazan gertatuaren aitzinean, non sainduen izendegia ez baitzen ale bakarrean berretu ez emendatu... toreatzaile haietarik bat, bai, martiri eta toreatzaileen patroin izaiteko bidean jarri zitzaigun arren.
|
|
|
Eta bistan da, halaber, ezen, fruituen alderakotzat, zirkuak anitzez joriagoak eta emankorragoak izan zirela: ikusi bertzerik ez dago erromatarren denborako hainbat eta
|
hainbat
saindu eta martiriren testigantza, Erreboteko Plazan gertatuaren aitzinean, non sainduen izendegia ez baitzen ale bakarrean berretu ez emendatu... toreatzaile haietarik bat, bai, martiri eta toreatzaileen patroin izaiteko bidean jarri zitzaigun arren.
|
|
|
Korrida hasi aitzin, itzain batzuek urez beterik zeuden upela batzuk ekarri zituzten
|
hainbat
gurditan, harearen hezatzeko eta bustitzeko. Gero, sumil batzuekin harea aurizki, zanpatu eta zapaldu zuten, eta lurgaina berdindu.
|
|
|
AHANTZI egin zait lehen erraitea ezen korridako ikusleen artean ez genuela aitona Nikolas izan. Izan ere, alde batetik, bere erreuma hura zuen, gero eta handiagotzen ari zitzaiona —zenbatenaz festatik hurbilago,
|
hainbatenaz
handiago eta jasanezinago, egia erran, jelosiaren eraginagatik edo—, baina bazuen, bertzetik, barrenean halako ezinegon bat, bertze mota batekoa, bere iraganarekin eta etxeko iraganarekin lotua zegoena, edo egon zitekeena, eta bakean uzten ez zuena, bertze nonbait ere aditzerat eman dizudan bezala eta aitzinago ere hobeki ikusi ahal izanen dugun bezala.
|
|
|
Eta aski zuen, bertzalde, haien burezurrak erakustea: izan ere, nola burezurra baita buruaren sostengu, eta nola baita burua, aldi berean, osotasunaren sinbolo eta orde, halako tailuz, non horregatik erraiten baitugu ezen, artalde batez ari garelarik,
|
hainbat
ardi edo hainbat buru dituela, hala, galderari galdera eratxikitzen diodala, burezurra baizik ez erakusteak ez ote zekarzkion aitari bi ondore, zeren, alde batetik, nola burezurrak gorputz osoak baino toki gutiago hartzen duen, ale gehiago sar baitzitzakeen espazio berean, eta zeren, burezur haiek guztiak, bertzetik, behetik gorako horma bertikalean jar baitzitzakeen, ikusleen behakoa ere halakoa...
|
|
|
Eta aski zuen, bertzalde, haien burezurrak erakustea: izan ere, nola burezurra baita buruaren sostengu, eta nola baita burua, aldi berean, osotasunaren sinbolo eta orde, halako tailuz, non horregatik erraiten baitugu ezen, artalde batez ari garelarik, hainbat ardi edo
|
hainbat
buru dituela, hala, galderari galdera eratxikitzen diodala, burezurra baizik ez erakusteak ez ote zekarzkion aitari bi ondore, zeren, alde batetik, nola burezurrak gorputz osoak baino toki gutiago hartzen duen, ale gehiago sar baitzitzakeen espazio berean, eta zeren, burezur haiek guztiak, bertzetik, behetik gorako horma bertikalean jar baitzitzakeen, ikusleen behakoa ere halakoa izan zedin, behe...
|
|
|
Eta, pintore harekin konfiantza egin, eta pintore hark bere eskola partikularrak eman zizkioan. Eta, nola pintore hura baitzen Italiako
|
hainbat
pintoreren miresle nahiz eta ez zuen Italiarat joaiteko suerterik izan, erroetaraino sartu zitzaioan Pedrori ere Italiarat joaiteko gogoa —eta, bere boza goratzen zuela eta eskua altxatzen, osabak gaineratu zuen—: Zenbatetan ez ote zidan aipatu Pedrok geroztik, Italiarat joaitea zela bere bizitzako ametsa, Errenazimentuko maisuen koadroen bertatik bertara ezagutu ahal izaiteko!
|
|
|
" Ez ahantz, seme, ezen Martin etxerako dugula, eta heu elizarako". Eta, aitari hura aditzen nionean, nik ez zekiat zergatik, baina asaldatu egiten ninduan nahi gabe, hatsik gabe geratuko banintz bezala,
|
hainbat
elizgizoni aditurikako sermoi ezin tristeagoak gogorat etortzen zitzaizkidalako, beharbada, eta sermoi haien hitzek, eliz pareten arteko ilunean, ene arima inguratzen eta kateatzen zutelako, hegaldirako bidean jarri beharrean... Eta nik, aldiz, hegaldatu egin nahi izaiten nian, hori banekian, nahiz eta artean ez nekian norat egin...
|
|
|
Bai, baliteke. Eta horregatik baliatzen eta erabiltzen dut, beharbada, neure euskara hau, Axularren eredurat, bere mila forma eta korapilotan, hemen jira eta han bira, letren eta hitzen desfile koloretsuan, zeren, alde batetik, atsegin eta plazent zaidan, eta zeren, bertzetik, bizitza ez baita lerro xuxen bat, baina joan doazen eta etorri datozen mila gertakiren eta bertze
|
hainbat
oroitzapenen bidegurutzea; eta bizitza da, orobat, biltoki bat, non juntatzen eta elkarganatzen baitira arrazoinaren arrazoinak eta bihotzarenak, zeinak, Pascalek zioen bezala, arrazoinak ez dituen ulertzen; eta bizitza da, azken finean, gertaki haien guztien eta arrazoin haien guztien bilbatzea eta irazkitzea, denboraren ehundegietan. Eta ene jokamolde hau, halatan, ene funsgabekeriarik funsgabeena izan daiteke edo funtsezkorik funtsezkoena.
|
|
|
Eta hala entseiatzen zen bidean sortu traba eta behaztopei buru egiten, ez buruz buru eta bekoz beko, baina zeharka. Oroitzen dut, alde horretarik, usu baino usuago erabiltzen zituela signifikantza bakarra ez zuten erranak eta etsenpluak edo
|
hainbat
haritako anekdotak, jostetan ibiltzeko parada emaiten ziotenak, zeren eta, handik edo hemendik oldartzen zitzaizkionean, haratagotik egin baitzezakeen ihes eta egiten ohi zuen ihes, nola behin baino gehiagotan ikusi ahal izanen duzun, jaun André, hemendik aitzina.
|
|
|
—Erranen diat, hasteko, ezen badirela, hemen Iruñan eta Nafarroako
|
hainbat
tokitan, koadro horien egiteko gai izan daitezkeen pintoreak, eta, beraz, baten edo bertze baten aldeko hautua egin genezakek, hik hala deliberatuko bahu... Iruñan egon nintzen azkeneko aldian, berriz, koadro polit bat ikusi nian, Tuteran dagoen pintore batena, zeinari Vicente Berdusán baiteritza, oker ez banago...
|
|
|
Eta solasean hasten gara, eta ni sagar batez ari naiz eta zuk bertze sagar bat ulertzen didazu, eta hala bihurtzen da hizkuntza bakoitza ere babel dorre bat eta hala erran liteke ezen Bibliako dorre hura ez zela bakarra izan eta zenbat hizkuntza,
|
hainbat
babel dorre direla munduan. Eta osaba eta Alessandro ere hala ibiliko ziren, segur, italianoaren babel dorrean... eta nik, zer erranik ez, zeren, haien konbertsazionetik ez bainituen hitz solte batzuk baizik ulertzen.
|
|
|
Baina, zenbatenaz osabak arrazoin eta argudio gehiago eman,
|
hainbatenaz
sinesgogorrago agertu zitzaion Alessandro, halako tailuz, non behin eta berriro erran baitzion ezen hura ezinezkoa zela untzia lasterrean zihoanean, eta zakuak gibelago erori behar zuela, mastaren oinetik urrats bat edo bi gibelago, ezinbertzez, untziaren abiaduraren arabera, zeren eta zakua erortzen zen bitartean untzia aitzina baitzihoan; aitzitik, osaba Joanikotek ihardetsi zion ezen segur zeg...
|
|
|
Baina lehendik erran nizuke, benturaz, nola iragaiten genituen gauak osabak eta biok, ostatu edo benta bateko gela berean komunzki, nor bere ohean eta Arkimedes zoko batean, ene
|
hainbat
jokabideren ulertzeko inportant izan daitekeelakoan. Izan ere, osabak zurrunga egiteko ohitura zuen, eta, nahiz eta gehienetan ez nituen haren zurrungak aditzen, loak ni hura baino lehenago hartzen ninduelako eta behin loak hartuz gero nekez itzartzen nintzelako, halarik ere, guti batzuetan, astean behin edo, hura ni baino lehenago lokartzen zen, eta halakoetan ez nuen gozorik izaiten, zeren urduri jartzen bainintzen eta nekez hartzen ninduen loak eta nekez egiten nuen lo handik aitzina eta, egiten nuenean ere, urduri egiten nuen, eta urduriago jaikitzen nintzen, finean.
|
|
|
Eta, hizkuntzen aldetik denaz bazainbatean ere, ikuspegi ezin zabalagoa zuen... eta nola baitzekien, halatan, ezen harremanen munduak ere mila mundu zituela eta bertze
|
hainbat
ate, eta hauen giltzak hizkuntzak zirela, hala permatu zen bitartekoen jartzerat, ahalik eta hizkuntza gehien ikas genezan, eta hala iritsi nintzen ni, ohikoak genituenez gain —euskara, gaztelania eta frantsesa—, latina ere ikasterat, jakintasunaren zimendu eta oinarri zelako... baita italianoa ere aitzinago, eta ingeles moko bat, bere denboran.
|
|
|
Eta, kontu haietaz gain, aitonak, batzuetan, problema batzuk jartzen zizkigun, eta hala oroit dezaket problema hura, xake jokoarekin lotua zegoena. Zeren eta aitonak laket baitzuen, bertzalde, xakea, halako moldez, non, piezak nola higitzen ziren irakasten zigula, hamaika anekdota eta bertze
|
hainbat
jakingarri kontatzen baitzizkigun, piezekin edo piezen mugimenduekin zerikusirik zutenak. Eta, egun batean, xakeari buruzko historia harrigarri hura kontatu zigun:
|
|
|
Eta, egun batean, xakeari buruzko historia harrigarri hura kontatu zigun: ...ean bi aldiz gehiago... eta erran zion ezen segi zezala gisa hartan koadroz koadro, hirurogeita laugarrenerat arte, eta hirurogeita laugarren eta azken koadroak jakinaraziko ziola berari eman beharreko ordaina; eta kontatu zigun nola hatsarrean erregek irri egin zion, baina baita harri eta zur geratu zela ere, hondarrean, emaitza ikusi zuenean, zeren erresuma osoan ez baitzuen, ezta urrunetik ere,
|
hainbat
gari bihi. Eta jartzen gintuen aitonak problema haren erresoluzionean... eta, kalkuluak egin ondoren, kontatzen hasten ginen numero luze hura, eta milioien, bilioien eta trilioien artean galtzen ginen, zeren numero hark infinitutik hurbil behar baitzuen, eta infinitua ez zegoen nehola ere atzemaiterik.
|
|
|
Eta, ez dakit kolpe harengatik ote zen edo Jainkoak sortzez hala egin ninduelako, kontua da ezen memoria ere halakoa dudala, eta mila gertaki oroit dezakedala, baita aspaldi hartan gertatuak ere, xehetasun eta ñabardura osoz. Eta, hala, gezur erraiteko beldurrik gabe erran diezazuket ezen sasoineko
|
hainbat
pertsona bezain ongi mintzatzen nintzela ni sei urte baizik ez nituenean; baina berdinzki aitortu beharra dizut ezen, mintzairaz denaz bezainbatean halakoa banintzen ere, ez nintzela hargatik gizon adinetarat heldua, eta bertze edozein ume bezain heldugabe eta umogabe nintzela, hauskorra eta alditsua.
|
|
|
Domenico bigarren mailako pintorea zuan, baina, hasteko, ez zuan guti. Ostatua ordaintzeko
|
hainbat
diru bederen emaiten ziguan, eta zertxobait gehiago ere bai. Domenicok bazian bertze laguntzaile bat, Luca zeritzana, lagun min izan nuena eta oraino ere lagun dudana, zeren, harengatik ez balitz eta jendearen erremusinengatik ez balitz, ostaturik gabe bainengoke mementu honetan, gaueko izar hotzak ene loaren begirale...
|
|
|
—Aita ez zuan hil, Joanikot, zeren hilen ausentzia bizien presentzia baino biziagoa eta eraginkorragoa izan baitaiteke batzuetan, are gehiago ene aitaren kasuan, zeren aitak,
|
hainbat
handikik eta hainbat jauntxok ez bezala, maite baitzuen pintura, eta ulertzen zuen pinturaz, eta ezin nioan, halatan, haren memoriari ez ukorik ez engainurik egin, ohorea galdu nahi ez banuen bederen... Eta nik ez nian, bertzalde, Ubarneko etxeko heredero izan nahi, baina jainkotzat nituen Italiako pintore handien heredero, Rafaelena bere batez, aitari argi eta garbi adierazi nion bezala, bere denboran...
|
|
|
—Aita ez zuan hil, Joanikot, zeren hilen ausentzia bizien presentzia baino biziagoa eta eraginkorragoa izan baitaiteke batzuetan, are gehiago ene aitaren kasuan, zeren aitak, hainbat handikik eta
|
hainbat
jauntxok ez bezala, maite baitzuen pintura, eta ulertzen zuen pinturaz, eta ezin nioan, halatan, haren memoriari ez ukorik ez engainurik egin, ohorea galdu nahi ez banuen bederen... Eta nik ez nian, bertzalde, Ubarneko etxeko heredero izan nahi, baina jainkotzat nituen Italiako pintore handien heredero, Rafaelena bere batez, aitari argi eta garbi adierazi nion bezala, bere denboran...
|
|
|
...ze bezain biribilak— ez baitzitezkeen izan haragikeriarako eta lizunkeriarako tentagarriak baizen; eta, nola uste baitzuen ezen emaztekiak dortokaren etsenplutik ikasi behar zuela, eta hargatik geratu behar zuela etxean, edo bere mantelinaren azpian gorde behar zuela burua elizarakoan, dortokak bere maskorraren azpian bezala, hala debekatu zien haiei, halaber, Ama Birjinaren ohorez egiten zen
|
hainbat
eta hainbat prozesionetan —hala nola Asuntzio koan—, apezaren parean joaitea, nor bere kandelarekin; eta ekarri zuen, finean, elizarat —zeinak baitzuen, don Frantziskoren denboran, plaza publikotik eta merkatutik otoizlekutik bezainbat, guztiak solas eta solas— isiltasuna.
|
|
|
...ribilak— ez baitzitezkeen izan haragikeriarako eta lizunkeriarako tentagarriak baizen; eta, nola uste baitzuen ezen emaztekiak dortokaren etsenplutik ikasi behar zuela, eta hargatik geratu behar zuela etxean, edo bere mantelinaren azpian gorde behar zuela burua elizarakoan, dortokak bere maskorraren azpian bezala, hala debekatu zien haiei, halaber, Ama Birjinaren ohorez egiten zen hainbat eta
|
hainbat
prozesionetan —hala nola Asuntzio koan—, apezaren parean joaitea, nor bere kandelarekin; eta ekarri zuen, finean, elizarat —zeinak baitzuen, don Frantziskoren denboran, plaza publikotik eta merkatutik otoizlekutik bezainbat, guztiak solas eta solas— isiltasuna.
|
|
|
Osabaren pena handia izan zen, eta enea ez tipiagoa, zeren Italiarat eginikako bidaiaren ondotik ezin maiteago bihurtu baitzitzaidan txakur hura, leiala eta fidela zelako eta ezin maitagarriagoa, munduan ezagutu ditudan
|
hainbat
eta hainbat gizon baino hagitzez ere maitagarriagoa. Baina, nola osabak ohitura hura baitzuen, bere txakurra edukitzekoa, eta nola erran zaharrak baitio hilak lurperat, biziak aserat, handik hiruzpalau egunera izan genuen etxean orkume berria:
|
|
|
Osabaren pena handia izan zen, eta enea ez tipiagoa, zeren Italiarat eginikako bidaiaren ondotik ezin maiteago bihurtu baitzitzaidan txakur hura, leiala eta fidela zelako eta ezin maitagarriagoa, munduan ezagutu ditudan hainbat eta
|
hainbat
gizon baino hagitzez ere maitagarriagoa. Baina, nola osabak ohitura hura baitzuen, bere txakurra edukitzekoa, eta nola erran zaharrak baitio hilak lurperat, biziak aserat, handik hiruzpalau egunera izan genuen etxean orkume berria:
|
|
|
Zeren, ez ote doaz irriak eta bertze keinu guztiak, anitzetan, hitzak baino haratago? Eta ez ote dira artezagoak eta xuxenagoak, baita erranahitsuagoak ere,
|
hainbatetan
, zeren eta keinuak, hitzak jaso ezin dituen ñabardurak izan baititzake, pertsonaren historiarekin eta haren izatasunarekin lotuak, pertsona bakoitzak bere keinuak dituelako eta bere keinuen adierazteko modua eta manera. Eta ez ote da horregatik keinua anitz koloretako fletxa, kolore bakoitzean arrazoin bat eraman lezakeena, eta ez ote du fletxa jaurtikitzaileak kolpean jotzen xedea eta helmuga, halako moldez, non keinua ikusten duenak ere kolpetik uler bailezake guztia, keinuaren azpian egon litezkeen ñabardurak eta bertze korapilo guztiak ere bat batean deskorapilatu balira bezala?
|
|
|
Eta harekin ere, nola osaba eta biok baikinen ostatuan frantsesez genekien pertsona bakarrak, solas joria eta atsegina izan genuen afalorduan... baina ez nuke hartan luzatu nahi, eta soilki erranen dizut ezen Erromaz mintzatu zitzaigula, Vatikanoaz bere batez: ez ordea aita sainduaz, baina
|
hainbat
pintore, eskultore eta arkitektoren arteaz, zeren haien artelanek harriturik utzi baitzuten.
|
|
|
Eta ez osabaren zurrungengatik! Izan ere, hain izan zen betea bezperako eguna, eta hain iduriz eta gertakiz asea —katedraleko meza, Pisako karriketan barrena ikusi
|
hainbat
eszena koloretsu, osabaren fosila, Maurice Ducreuxekin izan genuen solas aberatsa... —, non haiek guztiak, bata bertzearen ondotik... harik eta iduri haien artean bat gailendu zitzaidan arte: Laura... eta Lauraren behakoa.
|
|
|
Eta orduan atsegin izaiten nuen, baina atsegin hark atsekabetzen ninduen segidan, zeren eta iduri lizun haietaz gozatzea lizunkeriazko bekatua izan baitzitekeen, eta lizunkeriazko bekatua zen. Eta, neure buruarekin borrokan, zalantzak etortzen zitzaizkidan, mementu haietan bekatu egin nuen ala ez, zeren eta ez bainekien nehoiz ere borroka haietan behar
|
hainbat
borrokatzen nintzen ala ez.
|
|
|
Baina aita Bartolomek, bertzeek ez bezala, bere hitza zuen eta bere predikuak zituen, eta kaperako pulpitutik zabal zitzakeen bere ideiak eta iritziak, baita Urbiaingo elizakotik ere, zeren, bertze nonbait erran dizudan bezala, Urbiango apez berria, don Laureano, aita Bartolomeren erranetarat baitzegoen, halako moldez, non honek anitz igandetan emaiten baitzituen, don Laureanoren orde, bere sermoiak, hamarretik bederatzitan bekatuari edo infernuari buruzkoak izaiten zirenak, deabrua goiti eta deabrua beheiti. Eta baliatzen zen, hartarakotz, dramatismo handiko
|
hainbat
historiaz, zeinak aditzerat emaiten baitzituen ongi loturikako iduri bizi bezain bortitz batzuen bidez, zeren eta halakoa baitzen aita jesuitaren trebetasuna ere, historia haien hariak ezin hobeki mugitzen zituenean.
|
|
|
Sinets ez sinets ibili zen osaba. Eta zenbatenaz egitenago zuen, bere barren borroka hartan, sineste alderat,
|
hainbatenaz
adieraztenago zuen haren bisaiak ene aurkako mesprezua eta erdeinua, narda eta higuina. Eta, noiz eta guztiz sinetsi baitzuen, nehoiz ez bezala sutu eta koleratu zitzaidan, eta, aulkitik altxatu, begi ezin basatiago haiek ene begietarat xuxendu, paparretik atxiki eta, ateraino eramaiten ninduela, ezin bortizkiago erreprehenditu ninduen:
|
|
|
—ihardetsi zion aita jesuitak— Izan ere, pentsatzen hasia naiz ez ote den hobe, gure Iruñako kolejiorat igortzea baino, hemen enekin urtebete edo urte pare baten egitea, eta erranen dizuet zergatik: ...e bakar baten edukitzea pribilejioa da eta Jainkoaren donu eta garazia, zeren, halatan, dedikazione eta ardura osoz egin baitezakegu egin beharreko guztia, goiz eta arratsalde, eta zeren, dedikazionearekin batean, hagitzez ere hobeak izanen baitira bere studioetan eta bere egunorozko egitekoetan eta trabailuetan erdiets ditzakeen fruituak; izan ere, zenbatenaz fruituak joriagoak eta emankorragoak,
|
hainbatenaz
gehiago loriatu ahal izanen da haietaz egunen batean Jaun Guztiahaldunaren aitzinean.
|
|
|
—Zenbatenaz osaba Joanikotekin gutiago ibili,
|
hainbatenaz
hobe... zeren hiru baitira arimaren etsaiak eta izterbegiak: zientzia, zientzia eta zientzia.
|
|
|
Eta oraino ere iraganari beha paratzen naiz eta mila gertaki oroit ditzaket, irrigarriak edo funsgabekoak haietarik
|
hainbat
eta hainbat, bere mementuan hil edo bizikoak iduritu izan zitzaizkidanak; amorio hura, ez, ordea. Zeren orduantxe jakin bainuen ezen denbora bertze erreka bat zela, eta aldika eta tarteka ur jauzi batzuk zituela, eta halatan egin zezakeela eternitaterat jauzi.
|
|
|
Eta oraino ere iraganari beha paratzen naiz eta mila gertaki oroit ditzaket, irrigarriak edo funsgabekoak haietarik hainbat eta
|
hainbat
, bere mementuan hil edo bizikoak iduritu izan zitzaizkidanak; amorio hura, ez, ordea. Zeren orduantxe jakin bainuen ezen denbora bertze erreka bat zela, eta aldika eta tarteka ur jauzi batzuk zituela, eta halatan egin zezakeela eternitaterat jauzi.
|
|
|
—eta, eri erakuslea goititzen zuela, erantsi zuen—: Hala, bada, jakizu, alde batetik, ezen Potosi goiti beheiti doala eta gaurkoa ez dela atzokoa, zeren egun bateko zilarra biharamuneko hauts bihurtu baitzen —Sibiliatik atera zenetik bere galeoiko
|
hainbat
kideren ezpainetarik aditua zuen iritzia aditu zion Joxek aita Zacaríasi ere—, eta zeren, harat joaitea, ondorez, nekea eta gaitza ez ezik, erokeria hutsa ere izan baitaiteke, baita munduko ezpataririk handienarentzat ere, zure entseiuaren fruituak idorrak, agorrak eta hautsaren parekoak izan litezkeelako, finean. Eta jakizu, bertzetik, ezen, Potosirat joan gabe ere, badirela Santo Tomáseko asentamenduaren ondoan etxaldeak edo haziendak, batik bat behi aziendaren hazkuntzari emanak eta zureak bezalako beso indartsuen beharrean daudenak, beren ondasunen begiratzeko eta ordenaren ezartzeko, eta nagusi haietarik bati eskain diezazkiokezula zeure zerbitzuak eta endrezuak...
|
|
|
—Bizitzan
|
hainbatetan
gertatu ohi den bezala, ez ote dira orain ere gaixtotzat dituztenak on, eta ontzat dituztenak gaixto...?
|
|
|
—Lehen ere, honako bidean gentozela, indiar haiek ikusi genitian gizon zurien oinpean, eta orain ere, ez zekiat, bada... Zeren, apezari aditzen ari nintzaiola, Bartolomé de las Casasen Brevísima historia ko
|
hainbat
pasartez oroitu nauk... eta ni ere beldur nauk paradisuaren bila etorri eta infernua aurkituko ez ote dugun azkenean...
|
|
|
patatak, aguakateak, guaiabak, mangoak, bananak, eta bertze mila tuberkulu eta fruitu, hauek zaku batzuetan, horiek moritxearen palmaz eginikako saskietan eta haiek ihizko otarreetan—, bortz gizon iritsi ziren Santo Tomáserat, zaldiz, gibeletik morroi batzuk zituztela, batzuk zuriak, beren asto eta mandoetan, eta bertzeak, gehienak, indiar horiak, oinez zihoazenak, bakoitza bere kargarekin, zeren eta haien artean lau motatakoak baitziren zamariak: zaldiak, astoak, mandoak eta indiar horiak... hauetarik
|
hainbat
eta hainbat biharamunean salgai jarriko zituztenak, zeren esklaboak baitziren eta esklabo gisa saltzen baitzituzten, beltzak eta bertze jende miserable batzuk bezala; eta bortz gizon haiek herriko bertze ostaturantz zihoazen, zeina baitzen Octavio Hernando zeritzan gaztelau batena. Mementu hartan Fernando Pachecorekin geunden, eta hari aditu genionetik jakin ge nuen ezen gizon haiek bigarren semeak zirela eta Espainiatik etorriak —Avilatik eta Zamoratik—, aberasteko edo kargu inportant baten erdiesteko asmotan, nahiz eta azkenean fortunak bere lekurat ekarri zituen eta, halatan, xede apalagoetarat etsi behar izan zuten —Joxe Aberasturik ere egin zuen bezala, itxura guztien arabera—, zeren kapataz gisa trabailatzen baitziren, bazter haietako jauntxo boteretsu batzuen lurretan; eta jakin genuen, halaber, ezen aldian behin etortzen zirela, bai jendearekin eta bai balizko erosleekin hainbat tratu egiteko, zeinetarik gehienak beren etxaldeetako ganaduarekin loturik baitzeuden, bai jan edanen eta bertze hornizoin batzuen erosteko eta beren nagusien etxalekuetarat garraiatzeko... baita kalapitaren bat sortzeko ere hainbatetan, zeren guztiak ere baitziren, ostatatzen gintuen gizonaren erranetan, gizon gaitzak eta ondikozkoak, gerlatiak eta maliziatiak, okasinotsuak eta inkontru gaixtokoak.
|
|
|
patatak, aguakateak, guaiabak, mangoak, bananak, eta bertze mila tuberkulu eta fruitu, hauek zaku batzuetan, horiek moritxearen palmaz eginikako saskietan eta haiek ihizko otarreetan—, bortz gizon iritsi ziren Santo Tomáserat, zaldiz, gibeletik morroi batzuk zituztela, batzuk zuriak, beren asto eta mandoetan, eta bertzeak, gehienak, indiar horiak, oinez zihoazenak, bakoitza bere kargarekin, zeren eta haien artean lau motatakoak baitziren zamariak: zaldiak, astoak, mandoak eta indiar horiak... hauetarik hainbat eta
|
hainbat
biharamunean salgai jarriko zituztenak, zeren esklaboak baitziren eta esklabo gisa saltzen baitzituzten, beltzak eta bertze jende miserable batzuk bezala; eta bortz gizon haiek herriko bertze ostaturantz zihoazen, zeina baitzen Octavio Hernando zeritzan gaztelau batena. Mementu hartan Fernando Pachecorekin geunden, eta hari aditu genionetik jakin ge nuen ezen gizon haiek bigarren semeak zirela eta Espainiatik etorriak —Avilatik eta Zamoratik—, aberasteko edo kargu inportant baten erdiesteko asmotan, nahiz eta azkenean fortunak bere lekurat ekarri zituen eta, halatan, xede apalagoetarat etsi behar izan zuten —Joxe Aberasturik ere egin zuen bezala, itxura guztien arabera—, zeren kapataz gisa trabailatzen baitziren, bazter haietako jauntxo boteretsu batzuen lurretan; eta jakin genuen, halaber, ezen aldian behin etortzen zirela, bai jendearekin eta bai balizko erosleekin hainbat tratu egiteko, zeinetarik gehienak beren etxaldeetako ganaduarekin loturik baitzeuden, bai jan edanen eta bertze hornizoin batzuen erosteko eta beren nagusien etxalekuetarat garraiatzeko... baita kalapitaren bat sortzeko ere hainbatetan, zeren guztiak ere baitziren, ostatatzen gintuen gizonaren erranetan, gizon gaitzak eta ondikozkoak, gerlatiak eta maliziatiak, okasinotsuak eta inkontru gaixtokoak.
|
|
|
zaldiak, astoak, mandoak eta indiar horiak... hauetarik hainbat eta hainbat biharamunean salgai jarriko zituztenak, zeren esklaboak baitziren eta esklabo gisa saltzen baitzituzten, beltzak eta bertze jende miserable batzuk bezala; eta bortz gizon haiek herriko bertze ostaturantz zihoazen, zeina baitzen Octavio Hernando zeritzan gaztelau batena. ...esteko asmotan, nahiz eta azkenean fortunak bere lekurat ekarri zituen eta, halatan, xede apalagoetarat etsi behar izan zuten —Joxe Aberasturik ere egin zuen bezala, itxura guztien arabera—, zeren kapataz gisa trabailatzen baitziren, bazter haietako jauntxo boteretsu batzuen lurretan; eta jakin genuen, halaber, ezen aldian behin etortzen zirela, bai jendearekin eta bai balizko erosleekin
|
hainbat
tratu egiteko, zeinetarik gehienak beren etxaldeetako ganaduarekin loturik baitzeuden, bai jan edanen eta bertze hornizoin batzuen erosteko eta beren nagusien etxalekuetarat garraiatzeko... baita kalapitaren bat sortzeko ere hainbatetan, zeren guztiak ere baitziren, ostatatzen gintuen gizonaren erranetan, gizon gaitzak eta ondikozkoak, gerlatiak eta maliziatiak, okasinotsuak eta inkontru gaixtoko... Eta, nahiz eta bigarrentsuak ziren, goraki mintzatzen ziren beren buruez, klar eta ozen, eta lau haizeetarat kanpatzen eta famatzen zituzten beren bertuteak eta bertutezko obrak, zeren zaldun zalduntzat eta kontu kontuzkotzat baitzituzten beren buruak, halako moldez, non bi hitz haiek enplegatzen baitzituzten noiznahi den, bertzeen aitzinean:
|
|
|
zaldiak, astoak, mandoak eta indiar horiak... hauetarik hainbat eta hainbat biharamunean salgai jarriko zituztenak, zeren esklaboak baitziren eta esklabo gisa saltzen baitzituzten, beltzak eta bertze jende miserable batzuk bezala; eta bortz gizon haiek herriko bertze ostaturantz zihoazen, zeina baitzen Octavio Hernando zeritzan gaztelau batena. ...baitziren, bazter haietako jauntxo boteretsu batzuen lurretan; eta jakin genuen, halaber, ezen aldian behin etortzen zirela, bai jendearekin eta bai balizko erosleekin hainbat tratu egiteko, zeinetarik gehienak beren etxaldeetako ganaduarekin loturik baitzeuden, bai jan edanen eta bertze hornizoin batzuen erosteko eta beren nagusien etxalekuetarat garraiatzeko... baita kalapitaren bat sortzeko ere
|
hainbatetan
, zeren guztiak ere baitziren, ostatatzen gintuen gizonaren erranetan, gizon gaitzak eta ondikozkoak, gerlatiak eta maliziatiak, okasinotsuak eta inkontru gaixtokoak. Eta, nahiz eta bigarrentsuak ziren, goraki mintzatzen ziren beren buruez, klar eta ozen, eta lau haizeetarat kanpatzen eta famatzen zituzten beren bertuteak eta bertutezko obrak, zeren zaldun zalduntzat eta kontu kontuzkotzat baitzituzten beren buruak, halako moldez, non bi hitz haiek enplegatzen baitzituzten noiznahi den, bertzeen aitzinean:
|
|
|
Eta istant haietan kolera hura zen auziaren auzia eta bien arteko gorabehera guztia, baita handik gutirat gertatzerat zihoàn tragediaren gakoa ere. Eta begien hertsi ireki batean pulpería jendez hustu eta, beren arteko diferentzien deliberatzeko, borrokan hasi ziren Joxe Aberasturi, zeina baitzen,
|
hainbatetan
erran bezala, ezpatari ezin trebeagoa, eta zaldun gaztelau hura, zeinari Lorenzo Cortés baitzeritzan... Ordea, borroka hark ez zuen historia luzerik izan, zeren, hasi bezain sarri, lehenengo entseiuan zauritu eta akabatu baitzuen Joxe Aberasturik, eta hala gelditu zen eskarnio egin ustea eskarniatua eta odol isurle ustezkoa odolustua, lurrean etzanik, bere kapelu hegal zabala —baita ile-ordea ere— burutik kanpoan eta bere iduri irrigarri harekin, zeren halakoa baitzen haren begitarterat bildurikako keinua, eta zeren buruan orraztatu gabeko bi ile baitzituen, biak ere nahasirik eta izurturik.
|
|
|
...haren Kontseiluak, konparazione, hutsaren hurrengotzat izanen zituztela filosofoen eta bertze jakintsuen erranak eta, halatan, Kontseiluko kontseilarien kontseiluei jarraikiz, azpilanaz eta azpijokoaz baliatuko zela Frantzia, finean, Milani eusteko, Napoli erakartzeko, veneziarren deuseztatzeko eta Italia osoaren azpiratzeko, geroago menean hartu ahal izaiteko Flandes, Brabant, Borgonia eta bertze
|
hainbat
herri, pentsuz jada inguraturik eta inbaditurik zituztenak.
|
|
|
ez al zaizu iduritzen, ezen Nafarroarekin ere antzeko zerbait gertatzen ari dela? Izan ere, ez ote da zuzen ari gaurko
|
hainbat
nafar gazte, Espainiaren izenean pizten diren gerla horiei uko egiten dietenean, zeren nafartzat baitute, lehenik eta behin, beren burua. Eta nola anitz duenak gero eta gehiago nahi duen eta, hargatik, kendu dionari are gehiago kendu nahi izaiten dion, hala, ez ote da piztuko berriro gerla noizbait, ez Katalunian, baina hemen Nafarroan, Espainiaren kontra, eta ez ote ditugu pairatu behar izanen berriro zinak eta minak...?
|
|
|
Eta ene bizitzako
|
hainbat
gertaki oroitu nuen... eta oroitzapen onak amoroski oroitu nituen, eta hain onak ez zirenak ere neure beso luze haiekin besarkatu nituen...
|
|
|
Zeren eta hark erran baitzuen: Deabruak anhitz sare badu ere arimen atzemaiteko, eztu batez ere
|
hanbat
atrapatzen, nola emazte gaixtoez. Eta erran zuen, halaber:
|
|
|
Eta anitz balira...? Zeren batzuetan iduritzen baitzait ezen mila boz eta bertze
|
hainbat
mintzo ditudala neure baitan. Eta nahi nituzke iratxo horiek guztiak neure erranetarat, orkestra batean bezala, nik zuzendu partitura jo lezaten.
|
|
|
Erran beharrik ez dizut ezen, maila eta gradu batean, gurasoen idurikoak garela, eta hala jasotzen ditugula haienganik
|
hainbat
antzekotasun, gorputzaren bertze hainbat partetan nabarmentzen direnak, halako moldez non Urliaz erran baitezakegu ezen amaren begiak dituela; Sandiaz, aitaren beso gihartsuak dituela; eta Berendiaz, finean, amaren begiak eta aitaren beso gihartsuak dituela.
|
|
|
Erran beharrik ez dizut ezen, maila eta gradu batean, gurasoen idurikoak garela, eta hala jasotzen ditugula haienganik hainbat antzekotasun, gorputzaren bertze
|
hainbat
partetan nabarmentzen direnak, halako moldez non Urliaz erran baitezakegu ezen amaren begiak dituela; Sandiaz, aitaren beso gihartsuak dituela; eta Berendiaz, finean, amaren begiak eta aitaren beso gihartsuak dituela.
|
|
|
Izan ere, nola koleratzen eta haserrarazten nauen jakiteak ezen deabrua zela Axular bezalako gizonen irakasle eta jakintasunaren zabaltzaile, jakintasuna deabruzko zerbait balitz bezala, nahiz eta gero Axu la rrek deabruaren kontrako borrokan erabiliko zuen bere jakintasun ustezko hura...! Eta ustezkoa diot, zeren bainago ezen Axularren jakintasuna ez zela egiazkoa
|
hainbat
alorretan: izan ere, ez ote gintuzke jakintasunak libre egin behar —beldurraren atzaparretarik libre, bereziki—, eta harenak ez ote ditu, aldiz, giristinoak legez lege eta arauez arau lotzen, baliatzen delarik, haien zuritzeko eta justifikatzeko, hainbat konparazinoz, zeinek ez baitute bertze asmorik ez bertze xederik beldurraren sortzea eta erroetaraino sartzea baizen?
|
|
|
Eta ustezkoa diot, zeren bainago ezen Axularren jakintasuna ez zela egiazkoa hainbat alorretan: izan ere, ez ote gintuzke jakintasunak libre egin behar —beldurraren atzaparretarik libre, bereziki—, eta harenak ez ote ditu, aldiz, giristinoak legez lege eta arauez arau lotzen, baliatzen delarik, haien zuritzeko eta justifikatzeko,
|
hainbat
konparazinoz, zeinek ez baitute bertze asmorik ez bertze xederik beldurraren sortzea eta erroetaraino sartzea baizen. Eta lotzen gaitu handik eta hemendik, eta lotzen digu eta hersten digu azkenean ahoa bera ere, erran ez dezagun libre egin gaitzakeen hitza.
|
|
|
Eta, handik harat, hitz haietan jarri nuen neure fede osoa, halako suertez, non, Felisaren eskuetan uzten zintudala eta nihaurk lehen marratik eta lehen lerrotik bigarrenerat egiten nuela, urrunetik behatzen hasi bainintzaizun, igurikirik ezen Jainkoak egunen batean bere hitza bete eta dei eginen zizula, eta hala libratuko gintuela biok nik egin bekatutik... Eta, bitartean, ene barrengo hutsa mila arauz eta bertze
|
hainbat
ordenantzaz bete nuen, jauregiko kide guztiak eta gauza guztiak zein bere tokian paratzen nituela, gure mundu tipi hura osoki eta konplituki ibil zedin amoreakatik, akatsik gabeko makina bat bezala.
|
|
|
osaba Joanikot Emilianirenganat erakartzerat, guztiz alferrik... Eta, hargatik edo, osabaren alde senti nezakeèn amorioa eta estima, aldatuz joan zitzaidan apur bana... eta, aitzinago, neure buruari galdezka hasi nintzaion nola egon ahal izan nintzen gizon hartaz, isilean eta ezkutuan izan bazen ere, amorosturik, ikusirik haren
|
hainbat
jokamolde: haren umekeriak eta haren burugabekeriak, konparazione...
|
|
|
—Aitzinago zu Salamancarat joan zinen... baita hurrengo urtean itzuli ere, izurriak Urbiain hartua zuenean. ...ik, han berean zure aitari tigrearekin gertatu zitzaiona baino?; eta erran zuen, halaber, ezen infernuko aho hartarik jalgi zela Luthero, deabruen printze berria, urbiaindarren etsaia eta galgarria, izen bereko osaba Joanikoten txakurraren baitarat egiteko, zeren deabruek ahal hori baitzuten, gizonen baitan edo animalien baitan sartzekoa eta itxuraldatzekoa, nola ikus baitzitekeen ebanjelioan ere,
|
hainbat
etsenplutan. Gero, badakizu zer gertatu zen osaba Joani ko ten eta don Bartolomeren artean, noiz eta aita jesuitak txakurra eskatu baitzion osabari, bere izenean eta herritarrenean, eta noiz eta txakurrak bere menerat hartu baitzuen aita jesuita.
|
|
|
Gero, badakizu zer gertatu zen osaba Joani ko ten eta don Bartolomeren artean, noiz eta aita jesuitak txakurra eskatu baitzion osabari, bere izenean eta herritarrenean, eta noiz eta txakurrak bere menerat hartu baitzuen aita jesuita. Ha ren ondoren, sinetsirik ezen osaba Joanikot deabruak hartua zela, haren salatzerat bulkatu genuen aita Bartolomek eta biok
|
hainbat
herritar, babes osoa emaiten geniela.
|
|
|
Hitzik gabe utzi nuen hura, jakina...! " Bihar etzi baino hobe", erran nion," zeren, zenbatenaz lehenago akabatu zeure trabailua eta zenbatenaz isilago,
|
hainbatenaz
berretu eta emendatuko baitzaizu, harengatik dagokizun ordaina" —eta, barrendik hats hartzen zuela, amak eratxiki zuen—: Ordea, trabailariek lanean hilabete zeramatela, tupustean etorri zen aita Bartolome Iruñatik, zeren, dakizun bezala, hegaztiek bi hego baitituzte, baina berri batzuek zazpi; eta, hala, uste osoa nuenean ezen aita jesuitak ezin hobeki hartuko ninduela, aldiz, eskuak bururat eramanik, guztiz haserretu zitzaidan, eta bere haserrean mila gauza erran zizkidan, harik eta haietarik batean erran zidan arte:
|
|
|
" Ez nuen uste berorrek halakorik erran ziezadakeenik". Permatu eta entseiatu zen aita jesuita haren erremediatzerat, baina badakizu kontu horietan zer gertatzen den, zenbatenaz lohikeria nahasiago,
|
hainbatenaz
likitsago, zeren gure artekoak ez baitzuen jada erremediorik...
|
|
|
Eta, segidan, eni beha paratzen zela, kapitainak erran zidan nola lau urte lehenago itsasoa utzi zuen, eta nola, handik gutirat, gure amaren bisita izan zuen, gutien igurikitzen zuenean... zeren gure amak baitzekien orduko ezen ni harekin ibilia nintzela hango eta hemengo itsasoetan barrena
|
hainbat
urtetan, eta zeren ene berri jakin nahi baitzuen, bere arimaren osasunarekin loturik zegoen kontu ezin seriosago batek hartarat bulkaturik...
|
|
|
Eta pentsatu nuen gero ezen, orduan izan ez bazen, hurrengoan izanen zela. Eta, nola ez bainuen ulertzen zergatik izan behar zuen Antoniok historia haren biktima, zeren, Antonioren beraren erranetan, paradisu bakoitzak bere biktima behar baitzuen, eta bera hartarako disposizionean zegoen, hala, Antoniori berari ideia haiek burutik kendu nahian, paradisu haren alde itsusiak eta marketsak aipatzen nizkion, indiar gorrien
|
hainbat
sineste eta ipuin, konparazione, adimenduaren ikuspegitik ezin irrigarriagoak egiten zitzaizkidanak, baina Antoniok orduan erraiten zuen ezen, nola historian barrena izan baitira gizataldeak, zeinetarik azpimarratzen baitzizkidan tenplarioak eta alkimistak, ezkutuko jakintasuna gordetzen zutenak, hala, ipuin haiek ere ezkutuko zerbait gordetzen zutela, eta kontua ez zela ipuin haiek adimenduarent... Ezetz, alegia, hura ez zegoela gibela egiteko puntuan, zeren ordu arte iraun eta pertseberatu baitzuen bere fedean, eta azken fineraino iraun eta pertseberatu nahi zuen...!
|
|
|
Nik ez dakit nola atera ginen handik bizirik, ez bada zeren Probidentziak gidaturik eta indarturik baikindoazen, hain izan baitzen neurriz kanpokoa gure gorputzen soportua eta jasana, eta ez bada zeren neure ondoan bainuen Goruki, zeinak, nola baitzen oihanean jaioa eta oihanean bizia, beti baitzekien, baita zalantzarik edo ondikorik handienen erdian ere, norat jo, eta zeinak beti baitzuen aterabideren bat korapilo bakoitzeko. Eta, arrazoin bertsuagatik, ez dizut kontatuko, halaber, nola garaitu eta azpiratu behar izan genuen
|
hainbat
eta hainbat mehatxu, zeren oihaneko edozein lekutan eta edozein partetan ezkuta baitzitekeen mandatari gaixto bat —hemen suge pozointsu bat, hor armiarma are pozointsuago bat, eta han piztia—, heriotzaren mandatua noiznahi den zabal zezakeena.
|
|
|
Nik ez dakit nola atera ginen handik bizirik, ez bada zeren Probidentziak gidaturik eta indarturik baikindoazen, hain izan baitzen neurriz kanpokoa gure gorputzen soportua eta jasana, eta ez bada zeren neure ondoan bainuen Goruki, zeinak, nola baitzen oihanean jaioa eta oihanean bizia, beti baitzekien, baita zalantzarik edo ondikorik handienen erdian ere, norat jo, eta zeinak beti baitzuen aterabideren bat korapilo bakoitzeko. Eta, arrazoin bertsuagatik, ez dizut kontatuko, halaber, nola garaitu eta azpiratu behar izan genuen hainbat eta
|
hainbat
mehatxu, zeren oihaneko edozein lekutan eta edozein partetan ezkuta baitzitekeen mandatari gaixto bat —hemen suge pozointsu bat, hor armiarma are pozointsuago bat, eta han piztia—, heriotzaren mandatua noiznahi den zabal zezakeena.
|
|
|
‘Rosak zurekin ihes egiteko asmoa du, baina jakin nahi nuke zuk harekin joaiteko asmorik ba ote duzun... ’ Zaldizainak burua beheititu eta erran zuen: ‘Hobeki pentsatu dut, eta uste dut nahiago dudala egunorozko ogia, egunorozko miseria baino’ Zer min eman zidaten haren hitzek, zeren zaldizainak promes egin baitzidan egun guti batzuk lehenago ezen zernahi egiteko prest zegoela, baita untzia hartu eta Espainiarat ihes egiteko ere, mila sakrifizio eta bertze
|
hainbat
buruhausteren artean, baldin zirkunstantziek hartarat bulkatzen bagintuzten! Ordea, ikusten duzu zertan geratu zen haren hitza eta haren promesa, eta asma dezakezu, halaber, nolakoa izan zitekeen ene dezepzinoa... halako moldez, non deliberatu bainuen ezen zuhurragoa izan behar nuela handik aitzina eta ezin gal nezakeela neure burua gizon bategatik... zeren pertsona bat behin eror baitaiteke traba edo behaztopa baten aitzinean, eror daiteke bi aldiz, baina ez hiru, eta ni hirugarrenerako bidean nintzen jada".
|
|
|
Gero, argibideak eman nahi balizkit bezala, erran zidan: ‘Ez zara iduri batez amorosten den lehen pertsona, zeren hor berean baitugu Narzisoren historia, nahiz eta Narziso bere buruaz amorostu zen eta haren iduria ez zen olioz egina, baina urak islatua... zure aitak noizbait kontatuko zizun bezala, zeren baitakit ezen zure aitak literatura atsegin zuela eta etxean poema batzuk leitzen zizkizuela ozentki, edo autore handien
|
hainbat
obra. Eta ez zaude, bertzalde, ero, zeren sasoinez baitzabiltza... eta zureak badu erremediorik, eta berehala emanen dizut horren frogantza.
|