|
2007
|
|
|
Zehazki, fibroblastoaren nukleoa nukleorik gabeko obulu batean sartu dute; hartara, obuluak makako haren informazio genetikoa du. Ondoren, enbrioia garatzen hastea
|
eragin
dute, blastozisto faseraino. Hain zuzen ere, lehen fase horretan, enbrioi zelulak espezializatu gabe daude, eta, beraz, edozein zelula mota bilakatzeko gaitasuna dute.
|
|
|
Horren harira, supernoben faktoria horiek ikertzen dihardugu. Horietan gertatzen den energia igorpena zerk
|
eragiten
duen ezagutu nahi dugu. Alegia, zulo beltzak igortzen duen erradiazioaren ondorioa den edota etengabeko izarren sorkuntzak sortzen duen zerbait den jakin nahi dugu.
|
|
|
Alegia, zulo beltzak igortzen duen erradiazioaren ondorioa den edota etengabeko izarren sorkuntzak sortzen duen zerbait den jakin nahi dugu. Teknika interferometrikoen laguntzaz, prozesu fisiko batzuek zein beste batzuek galaxien jokabidean nola
|
eragiten
duten ikusi nahi dugu.
|
|
|
Neurona bakoitzak beste milaka neuronatatik jasotzen ditu seinaleak. Jasotakoaren arabera, seinalea aurrera bidaliko duen ala ez erabakitzen du, eta, erantzuna baiezkoa izatekotan, seinalean
|
eragin
eta beste milaka neuronatara bidaltzen du. Funtzionamendu horrek sekulako ahalmena ematen dio neurona sareari; besteak beste, lan abstraktuak egiten dituzte.
|
|
|
Garunak antzera funtzionatzen du: neurona batzuek jasotzen dute inputa (ikusitakoa, entzundakoa eta abar), neurona talde jakin batzuk aktibatzen dira lan mota jakin bakoitzarentzat, eta beste batzuek
|
eragiten
dute outputa (erreakzioa). Baina garuna informatikako neurona sareak baino askoz konplexuagoa da.
|
|
|
Izan ere, ikatza ekoiztea nahiko industria suntsitzailea da. Batetik, gizakiarentzat jarduera arriskutsua da, eta osasun arazo ugari
|
eragiten
dituena datu ofizialen arabera, 2005ean 6.000 lagun hil ziren Txinan ikatz meategiekin zerikusia duten arrazoiengatik (gaixotasunak, istripuak...). Eta, bestetik, ingurumenean ere inpaktu handia eragiten dute ikatz meategiek:
|
|
|
Batetik, gizakiarentzat jarduera arriskutsua da, eta osasun arazo ugari eragiten dituena datu ofizialen arabera, 2005ean 6.000 lagun hil ziren Txinan ikatz meategiekin zerikusia duten arrazoiengatik (gaixotasunak, istripuak...). Eta, bestetik, ingurumenean ere inpaktu handia
|
eragiten
dute ikatz meategiek: basoak eta mendiak soil eta gorri gelditzen dira, ura eta airea poluitzen dira, metanoa isurtzen da (berotegi efektua eragiten du)...
|
|
|
Eta, bestetik, ingurumenean ere inpaktu handia eragiten dute ikatz meategiek: basoak eta mendiak soil eta gorri gelditzen dira, ura eta airea poluitzen dira, metanoa isurtzen da (berotegi efektua
|
eragiten
du)...
|
|
|
Ingurumenean inpaktu handia
|
eragiten
dute ikatz meategiek. Komencanto
|
|
|
Esaterako, ohikoa da nitrogenoa eta sufrea izatea. Ondorioz, ikatza erretzean nitrogeno eta sufre oxidoak (NO x eta SO x) ere isurtzen dira; eta horiek euri azidoa
|
eragin
dezakete. Beste ezpurutasun batzuk metal astunak tartean materia partikulatu gisa askatzen dira, eta smoga sor dezakete.
|
|
|
onduta ez dagoenean baino gozoagoa da, usain handiagoa du, kolorea aldatzen zaio (kolore berdea galdu eta beste bat hartzen du askotan), bigundu egiten da, eta abar. Horiek guztiak ontze prozesuan landareen organo guztiek ekoizten duten etileno konposatuak
|
eragiten
ditu. Fruituek konposatu horrekin lotzen diren hartzaileak dituzte, eta, lotzean, ontzearekin lotuta dauden prozesuak abiarazten dira fruituan:
|
|
|
Gainera, fruitu batek ekoitzitako etilenoak haren ondoko fruituak ere etilenoa ekoizten hastea
|
eragiten
du; hau da, inguruko fruituak ere ontzea.
|
|
|
Beraz, biltegietan etilenoaren eragina saihesten duten substantziak erabiltzen dituzte gehien. Modu eraginkorrena etilenoaren hartzaile berekin lotzen diren baina ontzerik
|
eragiten
ez duten konposatuak erabiltzea da, adibidez, 1 metilziklopropeno (edo 1 MCP) deritzon konposatua. 1 MCPa etilenoaren hartzaile berekin lotzen da, eta zenbait ordu edo egun ematen ditu hartzailearekin lotuta.
|
|
|
Txertoak
|
eragindako
poliomielitis agerraldi larriena izan dute Nigeriaren ipar ekialdean. Inguru hartan bertan, duela urte gutxi batzuk, txertoaren segurtasunaz zituzten zalantzek txertaketa kanpaina
|
|
|
Txertoak
|
eragindako
poliomielitis agerraldi larriena izan dute Nigeriaren ipar ekialdean. Inguru hartan bertan, duela urte gutxi batzuk, txertoaren segurtasunaz zituzten zalantzek txertaketa kanpaina eragotzi zuten, eta orain agerraldia gertatu izana kolpe latza da gaitza munduan desagerrarazteko kanpainarentzat.
|
|
|
Poliomielitisa desagerrarazteko kanpainaren arduradunen esanean, ahotik hartzen den txerto arrunta, hau da, birus ahulduko txerto tribalentea segurua da. Baina, Nigeriaren ipar ekialdeko haurrek immunologia sistema ahula zuten, nonbait; horren ondorioz, txertoaren birusa indartu egin da eta agerraldia
|
eragin
du.
|
|
|
Medikuntzaren arloan, berriz, nanopartikula magnetikoek bide berriak irekitzen dituzte minbiziaren aurkako tratamenduetan. Partikula horiek giza gorputzean sar daitezke, eta, haien ezaugarri magnetikoei esker, behar bezala behatu eta soilik zelula kantzerigenoetara bideratu daitezke, zelula osasuntsuetan inolako kalterik
|
eragin gabe
.
|
|
|
Halaber, bada aipatzeko moduko beste abantaila bat: hipertermia
|
eragiteko
erabil daitezke. Hipertermia partikula magnetikoak tumorean metatzean oinarritzen da; frekuentzia altuko kanpoko eremu magnetiko bat aplikatuz, partikula horiek berotuko lirateke, eta, horren ondorioz, partikula horiek dauden ehuna berotu egingo litzateke, eta zelula kantzerizelula kantzerigenoen heriotza termikoa gertatuko litzateke.
|
|
|
zelula amak erabiliz saguetan gene aldaketa jakin batzuk
|
eragiteko
egin dituzten aurkikuntzengatik
|
|
|
Capecchi eta Smithies lanean hasi zirenean, ia ezinezkoa zirudien nahi ziren aldaketa genetikoak
|
eragitea
saguen DNAn. Baina bi ikertzaileek gakoa errekonbinazioan egon zitekeela pentsatu zuten.
|
|
|
Capecchik frogatu zuen DNA arrotzaren eta kromosomen artean errekonbinazioa gerta zitekeela ugaztun zeluletan; besteak beste, erakutsi zuen gene akasdunak konpon zitezkeela kanpotik sartutako DNAren bidez. Smithies, berriz, mutatutako geneak konpontzen saiatu zen hasieran. Saiakera haietan, ikusi zuen gene guztietan
|
eragin
daitezkeela aldaketak errekonbinazioa erabilita.
|
|
|
Capecchik eta Smithiesek ikertu zituzten lehen zelulak ez ziren egokiak gene inaktibatuak zituzten sagu leinuak sortzeko. Beste zelula mota bat behar zuten, DNAn
|
eragindako
aldaketak hurrengo belaunaldietara transmititzeko gaitasuna duten zelulak, hain zuzen. Ugalketako zelulak, espermatozoideak eta obuluak, dira hori egiteko gaitasuna duten zelula bakarrak.
|
|
|
Zientziak eta teknologiak eragin handia dute gaurko gizartean eta bizimoduan. Azken urteetako hainbat berrikuntzak eta aurrerakuntzak aldaketa handiak
|
eragin
dituzte, eta nahiko bizkor, gainera. Baina, paradoxa badirudi ere, gizartearen parte handi batentzat urruneko eta ia ulergaitz dira zientzia eta teknologia, ez badira aspergarri.
|
|
|
Eskualde askotan ikaragarrizko garrantzia hartu zuen elikaduran, oinarrizko elikagaia izatera iritsi zen. Horren adierazgarri da Irlandan patata jotzen duen onddo baten izurriteak
|
eragindako
gosete eta miseria larria, 1845 aldera (Phytophthora infestans onddoa).
|
|
|
Dena dela, oro har, herrialde garatuetan geroz eta patata gutxiago kontsumitzen da. Patata fresko gutxiago erosten da, bizimoduaren
|
eraginez
; baina izoztutakoa geroz eta gehiago (ostalaritzan batez ere), eta geroz eta arrakasta handiagoa dute zorroko patata frijituek eta antzeko janari prozesatuek ere.
|
|
|
Ehunka urteko datuak erakusten ditu, gizakiaren eragina kontuan izan gabe. Eskuineko taulak, berriz, klima eredu baten aldakortasuna erakusten du (itzal berdea eta puntuak), gizakiak
|
eragindako
berotegi gasen historia kontuan hartuta. Azken 40 urteetan ozeanoko tenperaturek Ipar Atlantikoan izan dituzten batezbestekoak dira taula bakoitzeko puntu gorriak.
|
|
|
Gainazaleko urak berotu ziren gehien, 0,25 ºC inguru. Behaketei hobeto egokitzen zaie eskuineko taula ezkerrekoa baino, eta lehen horrek bikain erakusten du zer
|
eragin
izan duen gizakiak kliman.
|
|
|
Inoiz izan ez duen asaldura
|
eragin
dio gizakiak Lurreko klimari. Ondorioei aurre egitean, beharrezkoa izango da ahal dugun informazio gehiena biltzea.
|
|
|
Bada, gizakiak
|
eragindako
aldaketa kontuan hartzen duten klimaren eredu gehienek erakusten dute ozeanoaren banda garraiatzailea moteldu egingo dela klima berotu ahala.
|
|
|
Gaur egun ditugun klima ereduek ez dute hori esateko behar adina zorroztasun. Dena den, klimaren bat bateko aldaketa bortitz baten ondorioek, ziurrenik, hondamendia
|
eragingo
liekete ekosistemei eta gizarteari.
|
|
|
Edonola ere, azterketak fidagarritasuna eman die ereduei, lurra, ozeanoa eta atmosfera barne hartzen dituzten klima ereduek klima aldaketa simulatzeko duten gaitasunari dagokionez. Hein handi batean, dagoeneko ez da zalantzan jartzen giza jarduerak klima aldaketa
|
eragin
duela. Argitzeke dago, ordea, zehazki nola aldatuko duen.
|
|
|
Hain zuzen ere, gizakiak
|
eragindako
klima aldaketaren froga garbiak bilatzeko gune egokia da azal azpiko ozeanoa. Izan ere, klima sisteman aldaketaren bat gertatzeak, adibidez, berotegi efektuko gasek eragindakoa, oreka berria aurkitzera behartzen du klima sistema osoa:
|
|
|
Hain zuzen ere, gizakiak eragindako klima aldaketaren froga garbiak bilatzeko gune egokia da azal azpiko ozeanoa. Izan ere, klima sisteman aldaketaren bat gertatzeak, adibidez, berotegi efektuko gasek
|
eragindakoa
, oreka berria aurkitzera behartzen du klima sistema osoa: Lurra beroago dagoenez, bero gehiago isurtzen du espaziora, konpentsatzeko.
|
|
|
Aparteko bero hori ozeanoek xurgatzen dute batez ere. Bestalde, azal azpiko ozeanoak ez dute gainazalekoek bezainbat zarata eguraldiak eta urtaroek
|
eragiten
diote gainazalari, eta, beraz, lehen horietan daude klimaren epe luzeko aldaketaren seinale argienak.
|
|
|
Ozeanoko ur beroek urakanak
|
eragiten
dituzte, eta urak ohi baino askoz beroagoak ziren Atlantikoko tropikoan 2005ean. Katrina urakana dago ikusgai hemen (2005eko abuztuaren 27a), sateliteko hodei irudi bat itsas gainazalaren tenperatura ematen duen mapa batean gainjarrita.
|
|
|
Zientzialarientzat zaila da, oraindik ere, gizakiak
|
eragindako
klima aldaketa eta klima aldakortasun naturala bereiztea. Izan ere, klima aldakortasuna bera aldatzen ari dela ematen du:
|
|
|
Jarduera fisiko luzeetan, potasio ioiak muskulu zuntzetatik kanpora ateratzen dira, eta egoera normalean egon ohi den ioi oreka hautsi egiten da. Desoreka horren ondorioz, muskulua uzkurtzea
|
eragiten
duen seinale elektrikoa moteldu egiten da eta muskulua paralizatu egiten da. Egoera horretan adrenalina eta azido laktikoa baldin badaude, berriz, seinale sistemak ez du huts egiten, eta uzkurtzeko gaitasunak bere horretan jarraitzen du.
|
|
|
Ikerketarako, kimioterapiaren
|
eraginez
obuluak galdutako saguen obarioak erabili zituzten Estatu Batuetako Massachussets Ospitale Orokorreko eta Harvard Medikuntza Eskolako ikertzaile batzuek. Zelula amak txertatu zizkieten; hogeita lau ordura igarri omen zuten hobekuntza, eta bi hilabeteren buruan ez omen zegoen bereizterik kimioterapia jasan eta tratatutako obario bat sagu osasuntsu baten obariotik.
|
|
|
Hegaldia hastean kontrako haizea baldin badute, errazago aireratzen dira, hegoak ireki eta pixka bat altxatuta haizea hegoaren azpitik indarrez pasatzen baita, eta goranzko indarra
|
eragiten
baitio. Zenbat eta handiagoa izan hegaztia, orduan eta indar handiagoa egin du aireratzeko.
|
|
|
Migratzearen berezko energia gastuaz gainera, migrazio garaian beste hainbat faktoreren menpe egoten dira, energia gehiago edo gutxiago gastatzea
|
eragiten
dietenak. Haizeak, batez ere, garrantzi handia du.
|
|
|
Aitzitik, objektuaren kurbadura oso itxia balitz, hau da, aerodinamikoa ez balitz, airea banatu egingo litzateke objektutik, eta zurrunbiloak eratuko lirateke. Zurrunbiloek erresistentzia
|
eragiten
dute, eta objektuaren abiadura motelarazi.
|
|
|
15 gradutik gora handituta, hegoek aerodinamiko izateari uzten diote. Nolabait, airearen kontra pantaila antzeko bat eratzen dute, eta zurrunbiloak
|
eragin
.
|
|
|
Hegaztien bihotzak oso azkar ematen ditu taupadak, eta, eraginkortasuna handiagoa izan dadin, bihotza oso handia izan ohi da (proportzioan, gizakiarena baino 6 aldiz handiagoa). Zirkulazio azkarraren
|
eraginez
, gorputzaren tenperatura gizakiarena baino 7 gradu altuagoa da, eta, ondorioz, metabolismoaz arduratzen diren proteinek azkarrago lan egiten dute, hau da, elikagaiak azkarrago erretzen dituzte. Bi hitzetan esanda, hegaztiak oso azkar bizi dira.
|
|
|
Hidrogenoa erregai fosilen ordezko ona izan daiteke, aditu askoren ustez. Izan ere, batetik, energia iturri berriztagarria da, eta, bestetik, ez du askatzen berotegi efektua
|
eragiten
duen gasik. Aitzitik, ur lurruna da hidrogenoa energia iturri gisa erabiltzean isurtzen den gas bakarra.
|
|
|
Aitzitik, ur lurruna da hidrogenoa energia iturri gisa erabiltzean isurtzen den gas bakarra. Horregatik, kontuan izanik erregai fosilen bi arazo nagusiak haiek agortzea eta
|
eragiten
duten poluzioa direla, hidrogenoak aukera ona dirudi haien aurrean.
|
|
|
Bestalde, egia da ikertzaileek oztopo handiak izan dituztela, eta horrek ere
|
eragingo
zuen ikerketak ez aurreratzea batzuek espero zuten adina. Zein dira oztopo nagusiak?
|
|
|
I. A.: Ikuspuntu etiko eta juridikotik, zelula amen ikerketei
|
eragiten
dien arazo handi bat da legeetan alde izugarria dagoela herrialde batzuetatik besteetara. Enbrioiaren estatus juridikoa eta etikoa izan da eztabaidagai nagusia.
|
|
|
Adibidez, oso interesgarria izango litzateke helduen zelula ametatik zelula pluripotenteak lortzea, ez baitituzte sortzen enbrioi jatorrikoek
|
eragiten
dituzten arazo etikoak. Zer egoeratan daude ikerketa horiek?
|
|
|
Elektroi aske bat likido arrunt batean jarriz gero, likidoak presio handia eragingo luke elektroiak eratutako hutsunearen gainean, eta burbuila deuseztatuko luke. Horrelakorik ez gertatzeko, likido berezi batean jarri zuten elektroia, helio likidoan, likido horrek oso presio txikia
|
eragiten
baitu. Ondorioz, elektroiaren inguruko burbuila askoz nabarmenagoa bihurtu zen.
|
|
|
Burbuila are gehiago handitzeko, soinu uhinak erabili zituzten. Uhinen mugimenduaren bidez, burbuilan presio aldaketak
|
eragin
zituzten: uhinek elektroia jotzen zutenean, elektroiaren inguruan presioa handitu egiten zen, eta burbuila txikitu; eta elektroitik urruntzen zenean, berriz, presioa txikitu eta elektroiaren burbuila handitu egiten zen, 8 mikra izatera iritsi arte.
|
|
|
Elektroiek inguruan dituzten atomoak aldaratzen dituzte, eta inguruan hutsune txiki bat eratzen dute, burbuila bat edo. Elektroi aske bat likido arrunt batean jarriz gero, likidoak presio handia
|
eragingo
luke elektroiak eratutako hutsunearen gainean, eta burbuila deuseztatuko luke. Horrelakorik ez gertatzeko, likido berezi batean jarri zuten elektroia, helio likidoan, likido horrek oso presio txikia eragiten baitu.
|
|
|
Hain zuzen, txostenetan diote% 90eko probabilitatea dagoela jasaten ari garen aldaketak gizakiak
|
eragindakoak
izateko. Hala ere, zientzialari batzuek gelditzen den% 10ari eusten diote esateko gertatzen ari dena aldaketa naturalen ondorio dela.
|
|
|
Zientzialariek ez dute esan zalantzarik gabe gizakiak
|
eragin
dituela aldaketa horiek. Dena den, zientzialari batzuk horren kontra azaltzea ez zait pentsamolde zentzuduna iruditzen; ez genuke arrisku horretan sartu.
|
|
|
Mario Molina: Nobel sariari esker, politika publikoetan
|
eragin
ahal izan dut
|
|
|
Mario Molina kimikari mexikarra kimikaren alor ugaritan ikertzen aritu zen munduko hainbat ikerketa zentrotan 1972 urtera arte. Urte hartan, Sherwood Rowland ekin lanean hasi zen, eta ozono geruzan CFCek zenbaterainoko kaltea
|
eragiten
duten deskubritu zuten. 1995ean Nobel saria eman zioten horregatik.
|
|
|
Beraz, arazo horiek eta horien konponbideak zein diren zabaltzen lagundu behar dut, ahal dudan neurrian, behintzat. Nobel sariari esker, hainbat gobernutako funtzionario garrantzitsuekin harremana izan dut, eta politika publikoetan
|
eragin
dut... alderdi hori oso positiboa da.
|
|
|
Dinosauroak ziren jaun eta jabe. Garai hartan azaldu ziren, ustez, lehen hegaztiak, baita lehen loredun landareak ere; aldaketa handia
|
eragin
zuen azken horrek ingurunean.
|
|
|
Eta VLAtan azken bost urteetan hasi dira erabiltzen. Sistema horrekin, pilotuak ez du mekanikoki
|
eragiten
eragingailuetan; aitzitik, ordenagailu bat erabiltzen du, eta ordenagailuak hegaldiaren parametro guztiak aztertuz eta interpretatuz eragiten du eragingailuetan. Horrela, hegaldi optimoak lortzen dira.
|
|
|
Eta VLAtan azken bost urteetan hasi dira erabiltzen. Sistema horrekin, pilotuak ez du mekanikoki eragiten eragingailuetan; aitzitik, ordenagailu bat erabiltzen du, eta ordenagailuak hegaldiaren parametro guztiak aztertuz eta interpretatuz
|
eragiten
du eragingailuetan. Horrela, hegaldi optimoak lortzen dira.
|
|
|
Isaac Asimovek honela definitzen zuen zientzia fikzioa: aldaketa zientifikoek edo teknikoek gizartean
|
eragiten
duten erantzuna aztertzen duen literatura. Ez du zertan zientzia berria iragarri dio Barcelók baina aldaketa posibleen berri ematen du, eta gizakia aldaketa horietara nola egokitzen den azaltzen du.
|
|
|
Gainera, eltxoen hainbat espezieren listuan substantzia analgesiko bat aurkitu dute, eta badirudi horrek lagundu egiten duela ziztada ez sentitzen, erantzun immunologikoa agertu arte. Eltxoek ziztatzen dutenean, zauri txiki horretan listua txertatzen dute, eta horrek
|
eragiten
du zauriaren hantura eta narritadura.
|
|
|
Tarteko epean zaila da gaixotasuna garatzea landarea ez da txiki txikia, baina oraindik ez da heldutasun sexualera iritsi, ez du lorerik ematen. Garai horretan duen ehun biguna urteko kimu berriena da, eta, oro har, onddoak ez dio hor
|
eragiten
. Loreak ematen hasten denean, ordea, egitura bigun berriak sortzen ditu zuhaitzak, eta egitura horiek zaurgarriak dira.
|
|
|
Mendiko pinu gaixotuen kasua larriagoa da, gaixotasunak ez duelako tratamendu erraza. Fungizidarik ez da erabiltzen, alde batetik inguruan
|
eragiten
duten kalte ekologikoarengatik, eta, bestetik, pinuaren azal azpira sartzen oso zaila delako. Beraz, tratamendu bakarra dago:
|
|
|
Azken urteotan, onddo mikroskopiko batek jaso du arreta intsinis pinuaren industrian: Fusarium circinatum. Pinuari gaixotasuna
|
eragiten
dio barrutik, egurrean, eta zuhaitzak balio ekonomikoa galtzen du. Ez da intsinis pinuaren gaixotasun bakarra, baina, azkar zabaldu zenez, ezustean harrapatu zituen nekazariak.
|
|
|
Duela urte batzuk arte, adituek esan dute intsinis pinuaren (Pinus radiata) izurri nagusia pinu beldarra zela (Thaumetopoea pityocampa), espezie horren beldarrek hostoa galarazten diotelako zuhaitzari. Orain, beste gaixotasun batek hartu du indarra, eta pinu beldarrak bezainbesteko kezka
|
eragin
du sektorean. Fusarium circinatum onddoaren infekzioa da.
|
|
|
Gaixotasuna begi bistaz bereizten da, onddoak, alde batetik, pinuaren goiko punta eta adarrak lehortzen dituelako, eta, bestetik, enborrean erretxina jario handiak sortzen dituelako, txankroak. Zuhaitzaren enborrean
|
eragindako
zauri modukoak dira. Hain zuzen, jario horietatik datorkio izena gaixotasunari:
|
|
|
Sphaeropsis sapinea onddoaren infekzioak ere antzeko eraginak ditu: adar puntak lehortzen ditu, erretxina jarioak
|
eragin
, eta abar. Beraz, kaltetutako pinu bat aurkitutakoan, lagina hartu eta laborategira jo behar izaten da, infekzioa zein onddok eragin duen jakiteko.
|
|
|
adar puntak lehortzen ditu, erretxina jarioak eragin, eta abar. Beraz, kaltetutako pinu bat aurkitutakoan, lagina hartu eta laborategira jo behar izaten da, infekzioa zein onddok
|
eragin
duen jakiteko. Dena den, gaur egun adituek ederki bereizten dute txankro erretxinaduna, gaixotasunaren hedapenari jarraipen estua egiten baitiote.
|
|
|
Horregatik, gaixotasunak gehienbat bi adin tartetan
|
eragiten
dio pinuari: txiki txikia denean, landare osoa ehun bigunez eginda baitago, eta loreak emateko adina duenean (sei/ zazpi urtetik aurrera).
|
|
|
1889 urtean, Stephan Paget mediku britainiarrak Seed and soil izeneko teoria idatzi zuen. Pageten aburuz, zelula bakoitzak organo jakin batean
|
eragiten
du metastasia, hau da, hazi bakoitzak (seed) lur jakin bat (soil) du gogoko.
|
|
|
Esaterako, oso ezaguna da tumore zelula askok VEGF faktorea (Vascular Endotheliall Growth Factor) sortzeko duten ahalmena. Substantzia horrek zainak osatzen dituzten zelulen hazkuntza
|
eragiten
du; horrela, denborarekin, oxigenorik gabeko hasierako fase baten ondoren, tumore zelulak zainak sortzen ditu bere inguruan angiogenesi izeneko prozesuaren bitartez, eta, aurrerantzean, oxigenoa eta elikagaiak jasoko ditu odolaren bidez.
|
|
|
Ekaitz magnetikoek hainbat ezbehar sor ditzakete, hala nola linea elektrikoan itzalaldiak
|
eragin
, sateliteak hondatu edo beharrezko babesa ez duten astronautei minbizia sorrarazi. Ekaitz horiek iragartzeko bide bat izanda, kalteak saihesteko bidea ere izango dute.
|
|
|
Beste hainbat herritan bezala, Alemanian Parisko prototipoaren kopia bat dago; kopia hori neurtuta ikusi zuten zientzialariek prototipoak ez duela pisatzen zehatz mehatz kilogramo bat. Urtetan egindako garbiketa lanek ia 0,1 miligramoko gorabehera
|
eragin
diote pisuari. Zientzialarien ustez, Pariskoak arazo bera izan dezake.
|
|
|
Alabaina, etorkizunean hori alda daiteke. Zenbat eta genoma gehiago izan deskodetuta, orduan eta aukera gehiago egongo dira gaixotasunen eta geneen arteko erlazioa aztertzeko, eta, ondoren, hor
|
eragiteko
.
|
|
|
Oso litekeena da ordurako homo sapiens espeziea desagertua edo eboluzionatua egotea, eta, beraz, gizakirik ez izatea. Baina, astronomo batzuen ustez, irauten badu, galaxien arteko talka horrek ez dio
|
eragingo
. Hori bai, espaziora begiratuta izango den ikuspegia aldatu egingo da, Eguzkia Andromedaren barruan geratuko delako.
|
|
|
Hori egiteko, lau transkripzio faktore sartzen dituzte zeluletan, birusen bitartez. Faktore horien
|
eraginez
, zelulak birprogramatu egiten dira, eta enbrioi zelula pluripotenteen ezaugarriak hartzen dituzte. Sinplea bada ere, ezin da esan prozesu arrakastatsua denik:
|
|
|
biraka jaurtiz gero, errotazio ardatzaren orientazioa aldatu gabe egiten du hegan. Bumeran baten hegaldian efektu bera dago, baina, disko itxura ez duenez eta jaurtitzean oso errotazio asimetrikoa
|
eragiten
zaionez, ez du modu berean hegan egiten. Azken batean, bumeran baten ardatzak ez du guztiz lortzen kanpoko indarra orekatzea, eta orientazioa aldatzen du hegaldian (besteak beste, horregatik itzultzen da jaurtitzailearengana).
|
|
|
Pilotuaren lekutik ikusita, giroskopioa zeruertz lerroarekin batera mugituko da beti. Pilotu automatikoak egin behar duen gauza bakarra da nabigazio sistemari
|
eragin
hegazkina une oro giroskopioarekin lerrokatuta egon dadin. Alegia, giroskopioak horizontaltasunaren berri ematen dio sistemari etengabe.
|
|
|
Egia zen? Grabitate negatiboa
|
eragin
daiteke giroskopio baten bitartez. Ideiari girograbitatea deitu zioten, baina, dirudienez, oso zalantzako fenomenoa da.
|
|
|
Gerora, inork ez du lortu esperimentua arrakastaz errepikatzerik; are gehiago, fisikari batzuek azalpena eman zioten fenomenoari: litekeena zen giroskopioaren bibrazioak berak
|
eragitea
emaitza. Hori bai, objektu hegalarien zale batzuek defendatu zuten kontzeptu berria.
|
|
|
Horrek esan nahi du biratze abiadura kontserbatzen dela, eta horrekin batera, ardatzaren orientazioa ere bai. Inertzia horren kontra
|
eragin
dezakeen bakarra kanpoko indar bat da (mundu errealean frikzioa izaten da askotan).
|
|
|
Azken batean, ardatzean
|
eragindako
indarra bira osoan banatuko da, eta prezesioa sortuko du (ardatzaren mugimendua). Errotazioa oso azkarra bada, prezesioa oso txikia izango da; alegia, giroskopioak zutik irauteko joera izango du.
|
|
|
Bereziki, lau puntu hartu behar dituzte kontuan: erantzun alergikoak, immunologia sistemaren erantzuna, erantzun autoimmunea, eta infekzioak, prioiek
|
eragindakoak
barne. Alderdi denetatik seguruak direla bermatzeko eta frogatzeko, teknika oso aurreratua erabili behar dute, eta froga ugari aurkeztu behar dituzte.
|
|
|
Errazagoa da landare transgenikoak haztea animaliak baino, eta, gainera, birusen edo prioien bidez infektatzeko arrisku txikiagoa dute. Aitzitik, alergia gehiago
|
eragiten
dituzte, eta, batez ere, ingurumenera hedatzeko arrisku handia dute. Hain juxtu, jende askorentzat hori da transgenikoen aurka egoteko arrazoi handienetako bat.
|
|
|
Adibidez, AEBko Purdue Unibertsitateko ikertzaileek Indianan dagoen meategi batean hazten dituzte landare transgenikoak. Horrela, kanpoko landareetan
|
eraginik
ez dutela izango bermatzen dute. Besteak beste, arto, tabako, alpapa eta sojarekin ikertzen ari dira, antigorputzak, intsulina eta txertoak sortzeko asmoarekin.
|
|
|
Ingurumenean
|
eraginik
ez dutela izango bermatzeko, Indianan dagoen meategi batean hazten dituzte landare transgenikoak AEBko Purdue Unibertsitateko ikertzaileek. Purdue Unibertsitatea
|
|
|
Berziklatuk, Europako eta estatuko legeria betetzen laguntzeaz gain, ingurumen kalitatea hobetzen ere lagunduko du, substantzia arriskutsuak isurtzea saihestuko baitu. Bestalde, bolumen handiko hondakinak berrerabiltzea sustatuko du, eta, hala, produktu berriak egiteko lehengai eta erregai gutxiago kontsumitzea ere
|
eragingo
du, zeharka. Gainera, ingurumen helburuekin batera, helburu sozialak eta ekonomikoak ere biltzen ditu, eta, beraz, jarduera jasangarrien adibide on bat da.
|
|
|
EHUko ikertzaileek beste sistema bat proposatu dute, eta interakzio honetan oinarritzen da: laser argiak eraztun itxurako metalezko egitura baten gainean
|
eragiten
duen interakzioan, hain zuzen. Sistema erraza eta merkea da; izan ere, sistemaren egoera kuantikoa modu zehatz batean kontrola daiteke argiarekin, eta, gainera, metodo berria gaur egungo egitura elektronikoetan integra daiteke.
|
|
|
Misterioa ikertzeko, eredu informatiko berri bat sortu du Camberrako Australiar Unibertsitate Nazionalak. Eredu horretan, plaken tektonikako milioika urteko mugimenduak ikus daitezke; plaken gogortasunaren eta dentsitatearen datuak sartu, grabitateak
|
eragin
diezaion utzi eta zer gertatzen den ikusi dute. Hiru dimentsiokoa da sortu duten eredua.
|
|
|
Hego Amerikako plakaren zabalerak zerikusia du Andeetako mendien altueran. Ereduak erakutsi die plaken zabalerak
|
eragin
zuzena duela subdukzioguneen kurbaduran eta mugimenduan. Hego Amerikako kostako subdukziogunea 7.400 km luze da iparretik hegora.
|
|
|
Hego Amerikako kostako subdukziogunea 7.400 km luze da iparretik hegora. Tamainaren
|
eraginez
, erdialdean Bolivia inguruan plaka ia ez da mugitzen, baina bai inguruetan, eta, gainera, W formako kurbadura irregularra hartzen du. Horien ondorioz, mendiek gora egingo lukete, ereduaren arabera.
|
|
|
Gehienbat bai. Kasu batzuetan, izarraren hasierako errotazio abiadurak ere
|
eragin
dezake elementu lantegi horren bukaerako produktuetan. Eta hasierako konposizio kimikoak ere alda dezake bukaerakoa (hau da, izarrak eboluzionatu duenekoa).
|
|
|
Metal askeak aurkitu zituen gizakiak lehenik, noski. Aske zeuden, adibidez, urrezko pipitak erreketan, urrearen sukarra
|
eragin
zuten haiexek. Baina aurkitzeko erraza dena, galtzeko ere bai; elementu askeak topatzea, beraz, arraroa da.
|
|
|
Baina merkurioak sortu izan duen liluraren sinbolo gisa har liteke. Gaur egun beste muturrera joan gara, eta lilura baino gehiago ikara
|
eragiten
digu merkurioak, baita tanta txikienak ere. Ikara hori bidezkoa den esaten zaila da, ordea.
|
|
|
Horren ondorioz, haiekin elikatzen ziren milaka lagun gaixotu ziren (baita animaliak ere). Adin guztietako jendeari
|
eragin
zion: koordinazio falta zuten, esku eta hanketan sentikortasuna galdu zuten, ikusmena eta entzumena ere bai, eta, kasurik larrienetan, paralisia eta heriotza eragin zien.
|
|
|
Adin guztietako jendeari eragin zion: koordinazio falta zuten, esku eta hanketan sentikortasuna galdu zuten, ikusmena eta entzumena ere bai, eta, kasurik larrienetan, paralisia eta heriotza
|
eragin
zien. Gaitzaren lehenengo agerraldia 1956an izan zen, eta, geroztik, beste hainbat izan dira.
|
|
|
Halako tragedien ondoren, ez da harritzekoa merkurioak halako ikara bat
|
eragitea
. Eta merkurioaren arriskua neurtzeko hamaika ikerketa egin dira.
|
|
|
Beste alde batetik, lurruna bera dago, beroketa batek eta halakoek
|
eragindakoa
.
|
|
|
Hainbatentzat teoria sinesgaitza den arren, kontuan izan behar da dietak, pertsonen osasunean ez ezik, gizarteen osasunean eta are zibilizazioen garapenean ere
|
eragiten
duela.
|
|
|
Berez, garai hartako medikuek bazekiten beruna pozoitsua zela. Duela 2.000 urte baino lehenago, Nikander izeneko poeta greziar batek berunak
|
eragindako
gaitzari buruz idatzi zuen. Gaitz horri saturnismo deitu zioten gero, beruna Saturno jainkoarekin lotzen baitzuten.
|