|
2005
|
|
|
Zigoitiko Etxaguen herrian Hipolita Larrinaga, 71 urtekoa, izan zuen Azkuek berriemaile nagusia.
|
Emakume
hori aipatzen du Orixek, Erizkizundi rako bere datuetan. Harrigarria bada ere, 70 urte dituela dio, nahiz Orixek
|
|
|
Bai eta Estatuaren eta Eliza Katolikoaren elizen, zuzenago arteko bereizkundea (1905). Errekak behera zihoan erlijiotasunaren galtzearekin gizatasuna, are
|
emakumearen
errespetua eta oro beheiti ari zirela uste zuen. Haren kazetalanetako framazonen eta Errepublikaren kritika, igandea errespetatu beharra, apaizak soldado joateko legea eta beste hainbat gai, garai hartako elizgizonen liburu edo euskalliteraturako gai berberak dira; lekukotzat, Zaldubiren Betiri Santz (1875) edo Errepublika (1876), M. Elizanbururen Framazonak (1890), dAbbadieren Aphezak soldado (1890; berrarg., Euskera 1998, 1), Arbelbideren lgandea (1895) etab.
|
|
|
Egia eta ona, beraz, haren ideologia eta poli tika? Juduen eta protestanteen etsaigo,
|
emakumea
bere herronkan iraunaraz te (nahiz hoz emateko eskubidearen alde zen, emazteak giristinoagoak direla koan), frantses abertzaletasun, armadazaletasun, inperio eta koloniazaletasun... edo, hobeki esan, keria nekez onar dezake egun gure arteko inork.
|
|
2019
|
|
|
EJ GEko J. A. Aguirre lehendakaria eta J. M. Leizaola eta T. Monzon sailburuak bertan izan ziren, baita Egunako kolaboratzaile andana ere, baina prentsako berrietan ez da euskaltzainik agertzen. Santos Juanes elizara bertaratutako guztiak jeltzale militanteak ziren eta ondoren bazkaria egin zuten
|
Emakume
Abertzale Batzaren egoitzan. 79 E. Urquiaga" Lauaxeta" ren ekimenez lau urte lehenago (hain zuzen, A. Osoro" Abeŕi" ri egindako omenaldian) sortutako Euzkel Idazle Batza(" Federación de Escritores Vascos") suspertzea zuten asmo, baina gerra egoerak ez zuen halakorik egiten utzi, eta EAJ PNVren Eguna bera izan zen idazleon bilgune historikoa.80 Egun berean Lekeition hil
|
|
|
J. M. Urrutiaren euskara eskolak 1953ko azaroaren 16an hasi ziren probintzia liburutegian, hirurogei ikaslerekin(
|
emakume
gazteak barne, prentsak nabarmendu zuenez), eta matrikula abenduaren hasieran itxi zutenean, 137 ikasle zeuden, hiru mailatan banatuta.966 J. Urquijoren bibliotekaz den bezainbatean, Educación, Deportes y Turismo sailak urriaren 22an emandako irizpenari jarraituta, GPDren batzarrak abenduaren 1ean 1.400.000 pezetako aurrekontu berezia onartu zuen, Gipuzkoako CAPi 1951ko udatik zor zitzaiona orda... 188).
|
|
|
A. Irigarayk, halaber, Donostiako CAMeko eta Banco Guipuzcoano ko arduradunekin bildu nahi zuen. Diru laguntza gehiago lortuko zutelakoan, euskaltzainburuordeak
|
emakume
mekanografoa kontratatu nahi zuen, euskarazko gutunez eta bestelako idazkiez arduratzeko.1047
|
|
|
EIL SIEBen 1948ko biltzarrean P. Lhandek aurkeztu zuen komunikazioan ikus daitekeenez, ardura zaharrei eutsi zien. Ameriketarako euskal emigrazio masiboak euskal katolikotasunari eta bereziki
|
emakumeen
moralari eragiten zizkion kalteak salatu zituen saminki (Lhande 1950). Seguru asko P. Lafittek egin zuen ahalegin gehien hura 1949an Donostiako Euskaltzaindiaren batzarrera eramateko, baina Mundu Gerra ondoko korrespondentzian ez da ageri jesuitaren Akademiarekiko interesik.32 Azkenerako, ez zituen ezagutzen bisitan joaten zitzaizkion lagunak ere (Monier 1992; Larronde 1994; Urkizu 1998; Hernández Mata 2007; Aizpuru & al. 2007; Kintana Goiriena 2008; Barandiaran 2009).
|
|
|
Gernikaren 1951ko uztaileko zenbakian argitaratu zen L. Villasanteren" Ángeles Sorazu edo
|
emakume
goitarr baten berri laburra" artikulua. Atzera begiratuta, F. Krutwigen lapurtera klasikoaren bertsio bigunago hau, euskara estandarraren urrats garrantzitsu gisa agertzen da, ortografia etimologista gorabehera, gipuzkera eta lapurteraren arteko erdibidea bilatu eta nazioarteko terminologia bereganatzeko saioa zen neurrian.
|
|
|
Nire saioa ere intelektualen historiaren arlokoa izan arren, José M.ª Sánchez Carriónen idazlanen lorratzean egindako ikerketa da, pertsonen eta komunitateen arteko berdintasuna duelako helduleku etiko. Gabezien artean,
|
emakumeen
presentzia eskasa nabarmendu behar da, garaiko matxismo granitikoaren isla besterik ez dena. Aitzitik, gizonekin egin bezalaxe, emakumeen ekarpena dokumentatzen eta identifikatzen saiatu naiz, ahal izan dudan neurrian.
|
|
|
Gabezien artean, emakumeen presentzia eskasa nabarmendu behar da, garaiko matxismo granitikoaren isla besterik ez dena. Aitzitik, gizonekin egin bezalaxe,
|
emakumeen
ekarpena dokumentatzen eta identifikatzen saiatu naiz, ahal izan dudan neurrian. Era berean, ezkerreko ideologiak ia ez dira agertzen, garaiko euskal gizartearen izaera kontserbadoreagatik eta euskarazko kulturan ezkerrak zuen pisu txikiagatik.
|
|
|
A. H. Kelso de Montignyren gutuna R. M. Azkueri,). tzaindiak historian akademiko(" correspondiente" baino ez) hautatu zuen lehendabiziko
|
emakumea
, Nafarroa frankistan izan zezakeen gizarte eraginagatik A. Irigarayk iradokia.591 Luis Villasante (OFM) teologian doktorea eta Arantzazuko santutegiko irakaslea, F. Krutwigek bere eraginpeko kideak izendatzeko ahaleginaren beste kasu bat zen. Lapurtera klasikoz idatzitako hautagaitzaren aurkezpena, euskaltzain bati zegokion formalitatearekin, R.
|
|
|
447 J. Artechek Bilboko egunkari jeltzaleko" ¿ Quiénes son los mayores enemigos del euzkera?" artikuluan adierazi zuenez, Kardaberaz taldea 1936ko udaberrian Bizkai Gipuzkoetako herri euskaldun batzuetan (Azpeitia, Amasa Villabona, Ea, Arrieta) inkestak egiten hasi zen, euskararen egoera aztertzeko. Gazteek eta bereziki
|
emakumeek
gaztelaniarako joera omen zuten, batez ere eskola erlijiosoaren ondorioz (Euzkadi).
|
|
|
Arruek.999 Horrek R. Mendiola integristaren protesta eragin zuen, agian berak J. Echaideren alde egin zuelako.1000 Dena dela, Elvira Zipitria (Círculo Cultural Guipuzcoano), M.ª Dolores Aguirre (Escuela Municipal de Lengua y De clamación Vasca) eta Milagros Bidegain (SFVJU) helduen alfabetatzaileen inguruan, gerraondoan
|
emakumeen
gutxieneko agerikotasuna berreskuratu zen Gipuzkoako euskararen aldeko ekintza publikoetan.1001
|
|
|
Hogeita hamar lagun inguru bildu ziren, tartean J. M. Lojendio abokatua eta Conde de Peñaflorida, RSVAPen ohorezko burua. I. M. Echaide integristak, halaber, bi
|
emakume
bertaratu zirela nabarmendu zuen. GPDko presidentea ere gonbidatu zuten, baina ezin izan zuen joan.1013 1953ko apirilaren 30ean Akademiak bigarren hitzaldia antolatu zuen GPDko bibliotekan.
|
|
|
, 1951b," Ángeles Sorazu edo
|
emakume
goitarr baten berri laburra", Gernika, 16, 19
|
|
2021
|
|
|
beraren aitak beste baten semea zelako susmoak zituen, eta oso haurtzaro gordina ekarri zion horrek. Etxeko neskameaz maitemindu, eta haurdun utzi zuen, baina gurasoek beste
|
emakume
batekin ezkontzera behartu zuten (1808). Zor bat zela-eta izandako liskarragatik bi urte() egin behar izan zituen kartzelan, eta handik itzulitakoan gertatu zen Etxegoienen tiroketa eta bigarren epaiketa.
|
|
|
Horrek, Pariseko 1900eko Erakusketa Unibertsalaz baliatuta, mundu osoko hizkuntzen lagin soinudunak bildu zituen, tartean baita euskarazko batzuk ere, gure hizkuntzaren audio zaharrenak liratekeenak. Bertsoak
|
emakume
baten ahotsean entzuten dira, eta" Herriyetan batzubek" (edo" Errietan batzubek") eta" Pello Joxepe" dira abesten dituen bertsoak. Helbide honetan daude eskuragarri:
|
|
|
Horietan murgildu aurretik, aurrekaritzat har daitekeen beste testu bat aipatu beharra dago, ordea. Aurrekoak baino harribitxi bitxiagoa dela esan daiteke gainera, bertsolari
|
emakume
batekin izandako hizketaldia jasotzen baitu, subalternitatearen eta elkarrizketen absentziaren artean zirriborratu berri den lotura hankaz gora jarriz: bertsolari gizonezkoarena figura subalternoa bazen, emakumezkoarena zer esanik ez.
|
|
|
Euskararen komunitateak bertsolariari estatus hori erderenek baino errazago aitortu ahal ziotelako gertatu zen aitzindaritza hori ziurrenik. Bertsolari
|
emakume
baten lehen elkarrizketatzailea emakumezkoa izatea ere kasualitatea ez den bezala.
|
|
|
Badira askoz ere modu puntualagoan landutako beste gai batzuk ere, hala nola santa eskea, bertsolari
|
emakumeak
, atzerriko gisako fenomenoak edo bertsolaritzaren inguruko hitzaldi baten iruzkina.
|
|
|
Gisa horretako pertsonaia laikoak ere aipatzen ditu, antikuario lanetan aritu zirenak, eta baita bereizketa onartu arren popularra ere estimatzen zutenak. Horien artean aitzindaritzat Michel Montaigne nabarmentzen du Burkek, eta Toscanako bertsolari
|
emakume
baten inguruan jasotakoa jartzen du adibidetzat25.
|
|
|
Motelaldi horren atzean hainbat arrazoi plantea daitezke. Batetik, 2005ean BECerako jauziarekin eta 2009a bertsolari
|
emakume
baten lehen txapelarekin presentzia mediatikoak goia topatu izana. Bestetik, egunkariek eurek, paperekoaren krisia dela eta, orrialde kopuru orokorrean behera egin izana.
|
|
|
Ez da harritzekoa, momentu historikoa jasoko baitute kamerek: 1993tik Egañaren buruan egon ondoren Maialen Lujanbiok jantziko du txapela, ziklo bat itxiz, eta historiako lehen txapeldun
|
emakumea
izango da gainera. Argazki askotarako emango du horrek.
|
|
|
Azpimarratzeko modukoa da gainerako balioetan balio altuenak 2005eko txapelketaren finalak eman bazituen ere, azaleko presentziari dagokionez, argitaratutako argazki kopuruarekin gertatu bezala, 2009ko txapelketa dela guztien gainetik gelditzen dena. Esan bezala, Egañaren zikloa bukatu izanak eta bertsolari
|
emakume
batek lehen aldiz irabazteak final horri dimentsio historiko gehigarri bat eman zion. Egañari besarkaturik txapela altxatu zuen Lujanbioren argazkia azalerako zen.
|
|
|
Berebat, hemerografia historikoan, ehun eta berrogeita hamar urteko ibilbidean, bertsolari
|
emakumeen
aipamenen bat egiten duten testuak 24 baino ez dira, bildutako testuen% 6 Azken ziklo honetan irabazten ari diren protagonismoaren isla, aldizkariaren 27 urteetan 115 testutan dira protagonista(% 12,2), eta gai nagusitzat bertsolari emakumea duten 39 testu ere argitaratu dira(% 2,4).
|
|
|
Berebat, hemerografia historikoan, ehun eta berrogeita hamar urteko ibilbidean, bertsolari emakumeen aipamenen bat egiten duten testuak 24 baino ez dira, bildutako testuen% 6 Azken ziklo honetan irabazten ari diren protagonismoaren isla, aldizkariaren 27 urteetan 115 testutan dira protagonista(% 12,2), eta gai nagusitzat bertsolari
|
emakumea
duten 39 testu ere argitaratu dira(% 2,4).
|
|
|
37). Edo
|
emakumeak
: " Beste kontu bat oso aipagarria emakumezkoen presentzia da[...].
|
|
|
Horretan, beraz, historiaren lastrea gainditu da[...]. Beste kontu bat da noiz hasiko diren
|
emakume
bertsolariak agertzen[...]. Ibiliz egiten da bidea eta badira neska batzuk poliki bertsotan egiten dutenak ere" (Amuriza, 1987:
|
|
|
388 Bertso munduko 115
|
emakume
dira protagonista, protagonista guztien% 12,2 Oraindik ere oso urrun gelditzen da parekidetasuna, baina hemerografia historikoan topatutako% 0,6tik egin da gora behintzat.
|
|
|
Urte berean Mundu bat ahoz aho estreinatu zen394 Kasu honetan dokumental luze bat izan zen, 62 minutukoa, eta Bertsozale Elkarteak 2015ean nahiz 2016an antolaturiko nazioarteko topaketak izan zituen ardatz. Munduan zeharreko hainbat inprobisatzaile eta adituri eman zioten ahotsa, eta arreta berezia jarri zien inprobisatzaile
|
emakumeei
. Horretan ere Elkartearen inguruko jendeak osatuko zuen lantaldea:
|
|
|
2009ko eta 2017ko Maialen Lujanbioren txapelek ikusgarritasun handia eman diote gaiari. Batez ere lehenengoan,
|
emakume
batek lehen aldiz irabazi izanaren garrantzia azpimarratu zuten egunkari guztiek. Argi dago Lujanbiok bide berri bat ireki duela bertsolaritzaren elitean eta indartsu datozela atzetik emakume gehiago.
|
|
|
Batez ere lehenengoan, emakume batek lehen aldiz irabazi izanaren garrantzia azpimarratu zuten egunkari guztiek. Argi dago Lujanbiok bide berri bat ireki duela bertsolaritzaren elitean eta indartsu datozela atzetik
|
emakume
gehiago. Hala ere, seinalatu beharra dago gaurdaino bera dela txapelketa nagusi bateko finalera iritsi den emakume bakarra.
|
|
|
Argi dago Lujanbiok bide berri bat ireki duela bertsolaritzaren elitean eta indartsu datozela atzetik emakume gehiago. Hala ere, seinalatu beharra dago gaurdaino bera dela txapelketa nagusi bateko finalera iritsi den
|
emakume
bakarra.
|
|
|
Hala, une batean hoztu zala eta atera zan kanpora. Guk ez genuen uste horren gaizki zegoenik[...] jaialdia bukatu zanean jendearekin hizketan eta hala esan zidan
|
emakume
batek: ‘Zu Lazkao Txiki, Xalbador oso gaizki da, Xalbador hiltzen dago! ’ Nik esan nion ‘ezin liteke!
|
|
|
1930ean bertsolaritzari buruzko lehen testuak argitaratu zituenetik alor honetan sakontzeko tolosarrak buruturiko ahaleginaren emaitzak ikus daitezke bertan. Horrela, Erdi Aroko bukaerako euskal nobleziako bertsolari
|
emakumeen
berri ematen du, hiletarien ohitura eta ‘Milia Lasturkoa’ aipatuz, besteak beste (Ariztimuño, 1936: 7).
|
|
|
Egoki asko joka zerate/ ene Durango aldean[...] Ainbat aurtxo ta
|
emakume
on,/ amairu moja tartean!/ Etxe illarak txit apurturik,/ antxe gorputz loi artean...[...]
|
|
|
Eta El Diario Vascok nagusiki ahotsa bertsolaritza klasikoaren posizioei ematen bazien, hemen bertsolaritza berriari, Bigarren Pizkundearen, bertsolaritza sozialaren eta Amurizaren iraultzaren ildotik garatu zen berritasunari egin zitzaion azpimarra. Euskaltzaindiaren antolakuntza zalantzan jartzen zuten testuak argitaratu ziren (Egin, 1982/12/21, 20 or.," Bertsolari txapelketaz zenbait gogoeta", J.R. Etxeberria); bertso eskolen aldeko jarrerak izango ziren nagusi (Egin, 1986/III/23," Bertsogintzaren tabuak ankaz gora jarri dituzten eskolen berri"); bertsolari
|
emakumeen
presentziari erreparatzen zitzaion (Egin, 1986/III/23," Bertsolaritzaren aurpegi femeninoak", Joxean Agirre)... Agirrek bai ikusten zuen kontra eredu bat El Diario Vascok garai hartan egiten zuen hartan:
|
|
|
Bertsolari
|
emakumeak
isilaraziak izan dira hainbat mendez.
|
|
|
Historian lehen aldiz
|
emakume
batek txapela irabazi zuen 2009an. Maialen Lujanbioren txapelak belaunaldi aldaketa garrantzitsua ere irudikatu zuen.
|
|
|
Bertsolaria jaio beharrean egin egiten dela ulertzeak, berebat, bertso eskolen jardunak, kultur ekosistema moderno baterako framingari ateak irekiko dizkio, ikasi nahi duen edonor bertsolaria izan daitekeenez, edonolakoa izan baitaiteke bertsolaria: nekazaritza mundukoa bezala, hirikoa; gizonezkoa bezala
|
emakumea
; euskaldun elebakarra bezala euskaldun berria eta abar.
|
|
|
Bertsolaritzaren irudikapen esentzializatuaren hausturak ireki zion atea aniztasun horri guztiari, eta bere dimentsio garrantzitsuena bertsolari
|
emakumeek
irabazitako presentzia da (Zubiri, 2018: 40; Hernandez, 2019:
|
|
|
Txapelketa Nagusiari buruzko gehigarri berezi bat ateratzen lehena, jada azaldu den gisan, Egin izan zen, 1986an. Txapelketa osoaren kronika, txapelketan jasotako bertso onenen bilduma, epaileen lanari buruzko erreportajea, bertsolari
|
emakumeei buruzkoa
, bestelako txapelketen errepasoa egiten duena, Juan Mari Lekuonaren iritzi testua, bertsolarien gorputz espresioari buruzko erreportaje fotografikoa, bertso munduko hainbat laguni eginiko elkarrizketa sorta... 26 orriko gehigarri zabala eskaini zuen egunkariak finalaren egunean.
|
|
|
Lasarte, G.; Alvarez Uria, A.; Ugalde, A.I.; Lekue, P. eta Martinez, J. (2016).
|
Emakume
bertsolariak: ahanzturatik diskurtso propiora.
|
|
|
7 4 2 Belaunaldi berriak oholtza gainean: multipolartasuna eta
|
emakumea
|
|
|
7.4.2 Belaunaldi berriak oholtza gainean: multipolartasuna eta
|
emakumea
|
|
|
Ordezkatze osoa gertatu da gaur, eta garai berria dator. Zorionak
|
emakume
guztiei. Teknologia berriei esker gure gizatasuna adierazteko inoiz baino aukera gehiago daukagun honetan, Maialenek irabaztea ikaragarrizko zoriona da.
|
|
|
7.4.2.4 Bertsolari
|
emakumeak
|
|
|
Aniztasunaren dimentsio garrantzitsuren bat garatu bada, bertsolari
|
emakumeena
izan da hori; bertsolariaren irudikapen klasiko eta esentzializatuarekin norbaitek apurtu badu, bertsolari emakumeek egin dute. Izan ere, bertsolariaren genero maskulinoa izan da emandakotzat ulertu izan den elementu garrantzitsuenetariko bat.
|
|
|
Aniztasunaren dimentsio garrantzitsuren bat garatu bada, bertsolari emakumeena izan da hori; bertsolariaren irudikapen klasiko eta esentzializatuarekin norbaitek apurtu badu, bertsolari
|
emakumeek
egin dute. Izan ere, bertsolariaren genero maskulinoa izan da emandakotzat ulertu izan den elementu garrantzitsuenetariko bat.
|
|
|
Horrela, azpimarratzen du Hernandezek: " Beharbada esan genuke
|
emakume
profazadoreen debekuak367 utzitako hutsunea beti egon dela hor, eta hutsune horrekin elkarrizketan, harremanetan, elkar eragiten... sortu eta garatu dela bertsolaritza garaikidea" (2019: 54).
|
|
|
Bertsolari
|
emakumeei buruzko
ikerketa Carmen Larrañagak abiarazi zuen 1990eko hamarraldiaren bigarren erdian, eta artikulu bidegile haietako bati izenburu esanguratsua jarri zion: " Del bertsolarismo silenciado". 368 Esanguratsua da, halaber, gaiari buruzko azken artikulu honetan Hernandezek jarritakoa ere:
|
|
|
" Hutsuneak du hitza". Ikerketa horretan prentsa historikoan egindako bilketak ere nabarmen erakusten du hedabideek isilarazi egin zituztela bertsolari
|
emakumeak
, haiena baita bertsolaritzaren presentzia mediatikoaren historiak duen hutsune nabarmenena: 1823tik 1979ra bildu diren 4.159 testuetatik 24 dira bertsolari emakumeen aipamenena egiten dutenak.
|
|
|
Ikerketa horretan prentsa historikoan egindako bilketak ere nabarmen erakusten du hedabideek isilarazi egin zituztela bertsolari emakumeak, haiena baita bertsolaritzaren presentzia mediatikoaren historiak duen hutsune nabarmenena: 1823tik 1979ra bildu diren 4.159 testuetatik 24 dira bertsolari
|
emakumeen
aipamenena egiten dutenak. Alegia, bildutakoaren% 0,6.
|
|
|
" Tartean erreferentzia gutxi batzuk agertzen zaizkigu, batez ere gizonezko bertsolariekin izandako tratu edo lehiengatik. Hau da, gehienetan
|
emakume
horiei buruz dakigu gizonezkoekiko zuten harreman edo loturarengatik. Edo norbaitekiko edo norbaiten zerbait dira ala ez dira" (Hernandez, 2019:
|
|
|
‘Ez’.." (La Voz de España, 1977/VI/7, Iñaki Linazasoro). Eta erreferentzia gehiago topatu ahal izan dira bertsolarien emazteei buruz bertsolari
|
emakumeei buruz
baino: Iparragirreren alargunaren, Anjela Kerexetaren, heriotza albiste bihurtu zen, esaterako, eta horrelako albisterik ez zen jasotzen bertsolari emakumeen kasuan.
|
|
|
Eta erreferentzia gehiago topatu ahal izan dira bertsolarien emazteei buruz bertsolari emakumeei buruz baino: Iparragirreren alargunaren, Anjela Kerexetaren, heriotza albiste bihurtu zen, esaterako, eta horrelako albisterik ez zen jasotzen bertsolari
|
emakumeen
kasuan. Edo 1970eko hamarraldian" Bertsolarien Emazteen Eguna" izeneko jaialdia ospatu izan zen, garaiko bertsolari emakumeek baino oihartzun handiagoa zuena.
|
|
|
Iparragirreren alargunaren, Anjela Kerexetaren, heriotza albiste bihurtu zen, esaterako, eta horrelako albisterik ez zen jasotzen bertsolari emakumeen kasuan. Edo 1970eko hamarraldian" Bertsolarien Emazteen Eguna" izeneko jaialdia ospatu izan zen, garaiko bertsolari
|
emakumeek
baino oihartzun handiagoa zuena.
|
|
|
Azken zikloaren hasieran ekin zioten bertsolari
|
emakumeek
pixkanaka plazan euren tokia berreskuratzeari: Amaia Otsoa izango da Lore Jokoen garaietatik, laurogei urtetik gorako hutsunearen ondoren, txapelketa batean parte hartuko duen lehen emakumea 1984ko Arabako txapelketan izena emanez, eta Kristina Mardarasek emango du hurrengo pausoa 1986ko Txapelketa Nagusian parte hartuz; Almengo bertso eskolatik ateratako Arantzazu Loidik (Otsoa eta Mardaras ere bertso eskoletatik pasatakoak ziren) ibilbide esanguratsua osatuko
|
|
|
Azken zikloaren hasieran ekin zioten bertsolari emakumeek pixkanaka plazan euren tokia berreskuratzeari: Amaia Otsoa izango da Lore Jokoen garaietatik, laurogei urtetik gorako hutsunearen ondoren, txapelketa batean parte hartuko duen lehen
|
emakumea
1984ko Arabako txapelketan izena emanez, eta Kristina Mardarasek emango du hurrengo pausoa 1986ko Txapelketa Nagusian parte hartuz; Almengo bertso eskolatik ateratako Arantzazu Loidik (Otsoa eta Mardaras ere bertso eskoletatik pasatakoak ziren) ibilbide esanguratsua osatuko
|
|
|
367 Bizkaiko Foruek 1452an
|
emakume
hauen kantua galarazten zuen debekuaz ari da. Debekuaren testua jaso da ikerketa honetan, eta horren inguruko iruzkinen bat ere egin da.
|
|
|
Jentilbaratz, 6 zk., 57 or. du 1980ko hamarraldiaren bukaeran eta 1990ekoaren hasieran; eta Zubirik rockaren belaunaldia deituko dionaren baitan ere, 1990eko hamarraldiaren bigarren erdian, Maialen Lujanbio, Estitxu Arozena, Iratxe Ibarra edo Amaia Agirre bezalako bertsolari garrantzitsuak agertuko dira. Zikloaren hausturarekin bat gertatuko da, ordea, bertsolari
|
emakumeen
presentziaren leherketa: " Aurrera eta etorkizunari begirako agertoki horretan, emakume bertsolariak agertu dira (indar gehiagorekin XXI. mendetik aurrera) eta, batez, ere diskurtso feminista (bereziki 2008tik), bertsolaritzak mende batean zehar garatu duen logikan pitzadura edo arrakala eraginez" (Hernandez, 2019:
|
|
|
Zikloaren hausturarekin bat gertatuko da, ordea, bertsolari emakumeen presentziaren leherketa: " Aurrera eta etorkizunari begirako agertoki horretan,
|
emakume
bertsolariak agertu dira (indar gehiagorekin XXI. mendetik aurrera) eta, batez, ere diskurtso feminista (bereziki 2008tik), bertsolaritzak mende batean zehar garatu duen logikan pitzadura edo arrakala eraginez" (Hernandez, 2019: 51).
|
|
|
Aipatzeko modukoak dira" Ez da kasualitatea" saioak, Ahalduntze bertso eskola, Zilekoa... Azken urteotako eztabaida bizienetako bat izan da generoaren ingurukoa, ikerketak egin dira,
|
emakume
bertsolarien historia berreskuratzeko deiak egin dira, bertsolari emakumeek pairatu behar izan duten matxismoaren eta erasoen testigantzak jasotzen dituen Kontrako eztarritik liburua argitaratu da... Sekulako aldaketa gertatzen ari da denbora gutxian:
|
|
|
Aipatzeko modukoak dira" Ez da kasualitatea" saioak, Ahalduntze bertso eskola, Zilekoa... Azken urteotako eztabaida bizienetako bat izan da generoaren ingurukoa, ikerketak egin dira, emakume bertsolarien historia berreskuratzeko deiak egin dira, bertsolari
|
emakumeek
pairatu behar izan duten matxismoaren eta erasoen testigantzak jasotzen dituen Kontrako eztarritik liburua argitaratu da... Sekulako aldaketa gertatzen ari da denbora gutxian:
|
|
|
Eta aldaketa hori, esan bezala, ardatz garrantzitsu bihurtu da dibertsifikazio prozesuaren baitan: "[...] badaude feminismotik bertsolaritzara gerturatu diren zaleak eta ia bakarrik
|
emakume
bertsolariak ezagutzen dituzte. Asko aldatzen du horrek jokoa, plazak eta erreferentzialtasuna konpartituago eta banatuagoa geratzen delako [Miren Amurizaren hitzak]" (Rubio, 2019:
|
|
|
Zubiriren iritziz, rockaren belaunaldiko bertsolarien artikulazioa bizi izan ondoren, gisako beste prozesu bat bizi du egun bertsolaritzak
|
emakumeen
artikulazioarekin. Azken neurketen arabera bertsolarien% 25 eta publikoaren% 53 emakumeak direla kontuan harturik, prozesu honek duen garrantzia azpimarratzen du ikertzaileak:
|
|
|
Zubiriren iritziz, rockaren belaunaldiko bertsolarien artikulazioa bizi izan ondoren, gisako beste prozesu bat bizi du egun bertsolaritzak emakumeen artikulazioarekin. Azken neurketen arabera bertsolarien% 25 eta publikoaren% 53
|
emakumeak
direla kontuan harturik, prozesu honek duen garrantzia azpimarratzen du ikertzaileak: " Emakume bertsolariek eta publikoaren gehiengoa osatzen duten emakumeek zer leku izango duten bertsolaritzan, horrek nabarmen baldintzatuko du bertsolaritzaren etorkizuna" (Zubiri, 2018:
|
|
|
Azken neurketen arabera bertsolarien% 25 eta publikoaren% 53 emakumeak direla kontuan harturik, prozesu honek duen garrantzia azpimarratzen du ikertzaileak: "
|
Emakume
bertsolariek eta publikoaren gehiengoa osatzen duten emakumeek zer leku izango duten bertsolaritzan, horrek nabarmen baldintzatuko du bertsolaritzaren etorkizuna" (Zubiri, 2018: 36).
|
|
|
Azken neurketen arabera bertsolarien% 25 eta publikoaren% 53 emakumeak direla kontuan harturik, prozesu honek duen garrantzia azpimarratzen du ikertzaileak: " Emakume bertsolariek eta publikoaren gehiengoa osatzen duten
|
emakumeek
zer leku izango duten bertsolaritzan, horrek nabarmen baldintzatuko du bertsolaritzaren etorkizuna" (Zubiri, 2018: 36).
|
|
|
Hainbat ahotsek azpimarratu izan du
|
emakumeak
egiten ari diren aldaketaren garrantzia, eta Hernandezek, esaterako, Zubiriren planteamendua ontzat eman ondoren, hitz joko bat darabil, aldaketaren sakontasuna eta zailtasuna agerian uzteko:
|
|
|
Urteak pasatuta,
|
emakumeen
parte hartzea nabarmen handitu bada ere, esan dezakegu —Zubiri eta Aierdirekin bat eginez—, artikulazio hori ez dela guztiz gauzatu[...]. Agian pentsa dezakegu emakume bertsolarien kasuan artikulazioaz baino des artikulazioaz hitz egin behar dugula.
|
|
|
Urteak pasatuta, emakumeen parte hartzea nabarmen handitu bada ere, esan dezakegu —Zubiri eta Aierdirekin bat eginez—, artikulazio hori ez dela guztiz gauzatu[...]. Agian pentsa dezakegu
|
emakume
bertsolarien kasuan artikulazioaz baino des artikulazioaz hitz egin behar dugula. Orain arte egindako loturak desartikulatu eta desegin, oinarri berri batekin abiatzeko.
|
|
|
Horrenbestez, bertsolariaren profila zabaldu egin zen: bertsotan ikasi nahi zuen edozein izan zitekeen bertsolari; baserritarra nahiz kaletarra, gizonezkoa nahiz
|
emakumea
, eskola gutxiko nahiz askokoa, euskaldun berria nahiz euskaldun zaharra.
|
|
|
[...] orainaldiko egoera global eta postmoderno honek, lehena ere orainaldi honekiko pentsatzera bultzatzen gaitu, egia historiko berriak topatzera; aurreko historia bera idatzizkotasunaren arabera pentsatu, ikertu eta idatzi dugula ikustarazten baitigu[...]. Goiko birdefinizioaren ondorio historiko lehena, XXI. mende arteko ahozko eta idatzizko literaturen erlazioa birpentsatzea da, Erdi Aroko
|
emakume
bertso inprobisatzaileekin hasita[...]. (Gabilondo, 2009:
|
|
|
Testuinguru horretan gogoratzen da orain beste
|
emakume
batekin ezkondurik dagoen idazlea garai batean maite izan zuen Claraz. Neskak, ordea, ez omen zuen onartu.
|
|
|
137). Hara hor, bada, idazlearen eta senarraren itzalean bizi den
|
emakume
itzultzailea. Bartzelonan, kongresu bat tarteko, ikusten dute elkar ipuineko idazleak eta Clarak, han bizi baita orain garai batean maite izandako neska hura.
|
|
|
Beste alde batetik, Delabastitak eta Grutmanek (2005) zein Ben Arik (2010) fikziozko itzultzaileen artean errepikatzen diren elementuen artean aipatutako itzultzailearen ikusezintasuna eta autoretza anbizioa ere azpimarratzekoak begitantzen zaizkigu, bat ipuineko emaztearekin: senarraren itzalean bizi da haren itzulpenak egin artean, baina
|
emakumearen
anbizioa idaztea da; halaxe da gizonezkoaren kasuan ere, egoerak itzulia hartuta bere burua itzultzaile bihurturik ikustean ments du galdutako sortzaile estatusa. Traizioaren auzia ere ezin daiteke ahantzi:
|
|
|
Antso gazteak ondo daki jakin
|
emakume
frantziar kritikaria Gallimard argitaletxeko Du monde entier bildumaren irakurketa batzordeko partaidea dela (Apalategi, 2010: 171).
|
|
|
Baina frantsesera neronek itzuli berri dut" (178 or.). Antsok testua hotelean daukala-eta hara abiatzen dira biak, eta bertan irakurrarazten dio Antsok berak egindako Rosettiren obsesioa obraren L’Obsession de Rosetti frantsesezko bertsioa (182 or.): " Istorioan gizon euskaldun batek
|
emakume
espainiar bat seduzitzea lortzen zuen, testu erotiko labur bat idatziz(...) Ez dakit Antso ohartua zen nouvelle aren egoera eta gurearen arteko antzekotasunaz" (idem). Apalategiren ipuinean antzeraturik dira nola Saizarbitoriaren kontakizuna, hala euskal literatur kritikariak euskal lanak munduan kokatzeko izan dezakeen erantzukizuna eta bide horretan itzulpenak duen ezinbesteko papera.
|
|
|
Idazleak erromantikotzat jotzen dira pasarte horretan, baina ez da eleberrian idazleei buruz zabaldutako estereotipo bakarra; idazleak banidosotzat jotzen dira, berbarako, Gloriaren hitzetan (Lazkanok gazte sasoian desiratzen zuen
|
emakumea
da Gloria, eta gerora harekin sexu harremanak ere baditu):
|
|
|
–Bartzelonara etortzen naun etxean
|
emakumeekin
asmatzen ez dudalako, eta hirekin oheratzea nahi dun. Norengana joango naun gero ihesi hi nitaz enkapritxatu eta gainetik kendu ezinda nabilela esateko?
|
|
|
81 Lazkanok sarri irudikatzen du desagertutako lagunen balizko bizimodua, adibidez, 7273 eta 421 orrialdeetan. linean), baina Diego Lazkanok ez du betiereko maitasunik aurkitu, hainbat
|
emakume
egon dira beraren bizitzan (Idoia, Ana, Lena, Gloria...), baina bakarrik dago. Inoren larrutan sartzearen irudia ere ohikoa da fikziozko itzultzaileengan (adibidez, ikusi Logie, 2003).
|
|
|
Tel Avivetik hurbil zegoen kibbutz batean gorde omen zen bere azken urteetan (eta ez zen Vienako erietxe batean hil) (21 or.). Hortik abiatzen da narrazioa, eta hiru itzultzaile agertzen dira. Lehenbiziko itzultzailea Kafkaren maitale izandako Milena da, eta
|
emakume
horrek lagundu omen zion Kafkari jendeari hilik zegoela sinetsarazten eta ezkutuko gordelekura bidaiatzen. Itzulpenak elkartu zituen Kafka eta Milena burgesia txekiarreko emakume ezkondua, eta azken hori zen" Kafkak ezagutu zuen pertsonarik ausartena eta ziurrena, zalantzarik gabe" (25 or.)," erabakimen handiko emakumea" (26 or.). Kafkak kibbutzean idatzitako hiru koadernoren berri jakiten du narratzaileak (28 or.), hebreeraz idatzita daude, eta adituek, Kafkarenak diren galdetuta," iruzurra direla" (29 or.) erantzun izan dute.
|
|
|
Lehenbiziko itzultzailea Kafkaren maitale izandako Milena da, eta emakume horrek lagundu omen zion Kafkari jendeari hilik zegoela sinetsarazten eta ezkutuko gordelekura bidaiatzen. Itzulpenak elkartu zituen Kafka eta Milena burgesia txekiarreko
|
emakume
ezkondua, eta azken hori zen" Kafkak ezagutu zuen pertsonarik ausartena eta ziurrena, zalantzarik gabe" (25 or.)," erabakimen handiko emakumea" (26 or.). Kafkak kibbutzean idatzitako hiru koadernoren berri jakiten du narratzaileak (28 or.), hebreeraz idatzita daude, eta adituek, Kafkarenak diren galdetuta," iruzurra direla" (29 or.) erantzun izan dute. Testuak alemanera itzultzeko proposamena egin zioten Ernst izeneko pertsonaiari," egilearen idazkera ahalik eta hobekien imitatuz" (29 or.)," Eta, behin itzulpena eginda, hogeita hamarreko eta berrogeiko hamarraldietako papera eta idatz materialak erabiliz, testu horiek transkribatzea, Kafkaren letra zehatz mehatz imitatuz" (29 or.). Ernst da ipuineko bigarren itzultzailea:
|
|
|
Lehenbiziko itzultzailea Kafkaren maitale izandako Milena da, eta emakume horrek lagundu omen zion Kafkari jendeari hilik zegoela sinetsarazten eta ezkutuko gordelekura bidaiatzen. Itzulpenak elkartu zituen Kafka eta Milena burgesia txekiarreko emakume ezkondua, eta azken hori zen" Kafkak ezagutu zuen pertsonarik ausartena eta ziurrena, zalantzarik gabe" (25 or.)," erabakimen handiko
|
emakumea
" (26 or.). Kafkak kibbutzean idatzitako hiru koadernoren berri jakiten du narratzaileak (28 or.), hebreeraz idatzita daude, eta adituek, Kafkarenak diren galdetuta," iruzurra direla" (29 or.) erantzun izan dute. Testuak alemanera itzultzeko proposamena egin zioten Ernst izeneko pertsonaiari," egilearen idazkera ahalik eta hobekien imitatuz" (29 or.)," Eta, behin itzulpena eginda, hogeita hamarreko eta berrogeiko hamarraldietako papera eta idatz materialak erabiliz, testu horiek transkribatzea, Kafkaren letra zehatz mehatz imitatuz" (29 or.). Ernst da ipuineko bigarren itzultzailea:
|
|
|
Normala, neu naiz liburuaren euskaratzailea" (153 or.), eta ipuinari biribiltasun moduko bat emanez, emazteak bertan kontatzen duena protagonistak berak kontatutakoaren parekoa da, baina rolak aldatuta, nolabait. Gizon
|
emakume
bion figurak desplazatu egiten dira; batak bestearen lekua hartzen du, itzultzailea idazle bihurtzen da eta alderantziz; estatus aldaketa gertatzen da. Era berean, irakurleak duda egiten du zein ote den benetako istorioa eta zein ote den fikziozkoa (gizonarena edo emakumearena).
|
|
|
Gizon emakume bion figurak desplazatu egiten dira; batak bestearen lekua hartzen du, itzultzailea idazle bihurtzen da eta alderantziz; estatus aldaketa gertatzen da. Era berean, irakurleak duda egiten du zein ote den benetako istorioa eta zein ote den fikziozkoa (gizonarena edo
|
emakumearena
).
|
|
|
Traizioaren auzia ere ezin daiteke ahantzi: garai bateko maitalearekin harremanetan jarri ostean bihurtzen da gizona itzultzaile, nolabait,
|
emakumearekiko
fideltasun eza onartu ondoren. Azkenik, idazleen eta itzultzaileen arteko inbasioaren irudia," zua" eta" nia" nahasteari dagokiona, itzulpenaren eta sormen lanaren arteko borroka eta muga lausoa; sarri errepikatzen den irudia da hori fikzioan agertzen diren itzulpen auzietan (ikusi:
|
|
|
Frisch guztia, Montauk barne oso ongi itzulia omen dago frantsesera. Horren harira Juliaz, idazlearen lagunaz mintzo dira gero, neska amerikarrak euskaratzeko konbentzitu nahi omen duelako eta Kepak, noski, oso ideia ona deritzo gaztelerazko bertsioa hobetu daitekeenez eta, batez ere, edizioa aspaldidanik agortua dagoenez eta
|
emakume
horrek, idazle arraro horren laguna izanagatik, oso ederra iruditzeaz gain, dena ondo egiteko itxura omen duelako. Neska amerikarraren poz adierazpen nabarmenak berriro, gehiegizkotxoak ere, iritzi berekoak direlako berriro.
|
|
|
Idazlearen eta itzultzailearen irudiak direla eta," Julia pertsonaia sanoagoa da, Martin neurotikoagoa" (idem). Saizarbitoriaren ustez, itzultzaileak" Ez dira hain neurotikoak idazleak bezala, arrazionalagoak dira, ikusten dutenak zer emateko gai diren", eta, ildo horretatik," Juliak onartzen du bere funtzioa literaturan" eta"
|
Emakume
zintzoa da, nobelako pertsonaia interesanteena" (idem).
|
|
|
Maitaleak Juliari bidalitako poemaren harira(" oi zu, leial beste inor bezain leial", 308 or.)," Zergatik dio idiota horrek" Zu, fidela inor baino fidelago" adarrak jartzen bazenizkidan?" (660 or.) galdetzen dio Martinek Juliari, edo barre egiten dio, nola engainatu ote zuen gazte poeta kurtsi harekin... Infideltasunaren harira, desleialtasuna gizonarengandik edo
|
emakumearengandik
datorren, harrera ezberdina izaten duela gogoetagai da eleberrian:
|
|
|
Zertarako esan hark ere abenturak izan zituela, gizon abenturak baino ez baitziren. Bitxia da nola barneratzen den hori, gizonaren eta
|
emakumearen
infideltasunak ez direla berdin. (...) Gainera hark izan zituen abenturak ezkutukoak ziren inongo zalantzarik gabe, antibiotikoak hartzera behartu zituena barne, berak, zelatatu ordez, begiak itxi ohi zituelako.
|
|
|
Eta hain ezberdin tratatzen dira gizonen eta
|
emakumeen
desleialtasunak bikote honetan, non konturatzen baikara Juliak bere fideltasunik eza onartu, barkamena eskatu eta Martinen etengabeko gaitzespenak pairatu artean, Martinek isil gordean darabiltzala bere maitasun afera sekretuak. Horien berri badaki, ordea, Abaituak:
|
|
|
Julia pertsonaiari dagokionez, Saizarbitoriaren beraren hitzetan, Juliak euskal
|
emakumearen
paradigma berriari erantzuten dio: " Egiatiak dira, benetakoak, egiten duten horretan sinesten dute.
|