|
2013
|
|
|
12 orrietakoa). Ez dezagun ahaztu XVI. mendeko monarkiarik zentralizatuenak ere (Frantzia, Espainia eta Ingalaterra) oraindik monarkia feudalak direla funtsean, non eta erregea doi doi den oraindik primus inter pares bat baino zerbait gehiago; Frantzian bertan, montmorencytarrak, guisetarrak, albretarrak, bourbontarrak, rohandarrak... egundoko indarra zeukaten leinuak ziren, doi doi valoistarren mendeko(
|
egoera
antzekoa zen Ingalaterran, Espainian eta, zer esanik ez, Alemanian, Italian, Polonian...). Hain justu ere garai honetan eta Frantzian sortuko da subiranotasunaren kontzeptua, ez kasualitatez, Joana Albreten bizitzak ederki ilustratzen duen bezala, kontrakoa baizik:
|
|
|
Azkenik, Madril eta Zaragozan unibertsitate ikasketak egiten ari ziren ikasle talde batentzat Gabiriako pasiotarren ikastetxe ohian antolatutako lehen euskal barnetegia ere aipatu beharra dut Juan San Martin eta biok orduan Gipuzkoan gobernadore zibila zen Oltra Moltó jaunari bisita egin eta baimena eskatuta. Manzanas polizia-burua erailtzeak salbuespen
|
egoera
ekarri zuen eta horrek eten zuen gure lehen ahalegin hura.
|
|
|
Txuri, alargun geratu da laurogei urteen atarian; beste nobela batzuetan, halako
|
egoera
gertatzen denean, pertsonaia atzera begira jartzen da, eta behin eta berriro memoriaren inguruan bueltaka ibili ohi da, errota bailitzan. Urretabizkaiak, ordea, beste ibilbide bat eraiki dio Txuriri.
|
|
|
Gabilondok dio Urretabizkaiak espazio nazional domestikoak, Zergatik panpox en azaltzen zirenak,
|
egoera
politikoagoekin hibridatu dituela Koaderno gorria n. Gabilondoren arabera, eleberriak ez ditu amaren sinesmen politikoak legitimatzen ez kondenatzen, ezta amatasuna zertan datzan ere diskurtso politiko bateratzaile baten arabera erabakitzen.
|
|
|
Mercedes Ugaldek esan ohi du emakumearen rola amatasunera mugatzen dela, baina emakumeak euskal naziogintzan agenteak direla eta zeharkako estrategiak erabili ohi dituztela (edo, emakumea euskal... agentea dela eta zeharkako... dituela): erresistentzia
|
egoeretan
atzera eginez eta egoera egokiak aurrera egiteko aprobetxatuz. KG ko protagonista femeninoaren izatea ikuspegi historiko horren transferentzia litzateke, kritika marxistak aipatzen duen heroi problematikoa gizartearekin dialektikan eraikitzen delako.
|
|
|
Mercedes Ugaldek esan ohi du emakumearen rola amatasunera mugatzen dela, baina emakumeak euskal naziogintzan agenteak direla eta zeharkako estrategiak erabili ohi dituztela (edo, emakumea euskal... agentea dela eta zeharkako... dituela): erresistentzia egoeretan atzera eginez eta
|
egoera
egokiak aurrera egiteko aprobetxatuz. KG ko protagonista femeninoaren izatea ikuspegi historiko horren transferentzia litzateke, kritika marxistak aipatzen duen heroi problematikoa gizartearekin dialektikan eraikitzen delako.
|
|
|
Aski du pertsonaiaren estatusa adieraztearekin: gizarte maila, diru
|
egoera
... Ohiko lan jardueraz emandako argibide labur eta urriekin modu nabarmenean kontrastatzen du, kontrabandista bihurtu zeneko gauari eskainitako arretak:
|
|
|
Landa giroan hazi den Loli Menak arau bat urratu du. Jakin ere badaki arau bat urratu duela eta
|
egoerari
aurre egin beharrean dela. Lehen lehenik, ezkontzan dakusa arau urraketak sorrarazitako arazoaren konponketa.
|
|
|
Horra, Araibarren barne
|
egoeraz
egindako azterketa guztia: prozesu baten berri emateko keinua baino ez.
|
|
|
Erabilera aitzineratuari dagokionez, arazotze eta zehazte fasealdietan agertzen da, maiz bi komen artean, eta batzuetan, baita parentesi artean ere. Bestalde, diskurtso markatzaile hauen erabilerak, testuaren garapen arrazoituagoa itxuratzea ahalbidetzen du, ideiak garatzeko, iruzkinak egiteko eta
|
egoera
eta eragozpen berriak txertatzeko aukera eskaintzen duelako. Testu zati isolatu batean planifikazioa zaila denez antzematen, adibide egokiak bilatzeko testu osoetara jo genuke, eta hemen corpusetatik erauzitako testu zatiekin lanean ari garen neurrian, adibideok muga horren barruan interpretatu behar dira.
|
|
|
Azken hauek interesatuei gaztelaniazko itzulpena eska diezaiokete, edo 9 artikuluan aurreikusitako itzulpen zerbitzuak? [ZCP Ak, Euskararen
|
egoera
juridikoa Nafarroan, J. L. Mendoza, ELERIA (2002)]
|
|
|
(56) Horrekin esan nahi dugu
|
egoera
batean arau bi edo gehiago batera gertatzea. Horretarako hierarkia printzipioa kontuan hartu beharreko erregela bihurtzen da, baina Lan Zuzenbidean ez da erregela bakarra.
|
|
|
Hiztun edo idazle batek zer edo zer aditzera eman gura duenean, honela formula genezake
|
egoera
: –Urlia ahalegindu da zer jakin bat Berendiarengana igorrita, eraginen bat lortzen, hartzaileak, Berendiak, ahalegin hori errekonozitzearen bidez?.
|
|
|
Gainerako guztia, aukera? edo aukerakizun genuke, hiztun edo idazle bakoitzak unean unean hauta dezakeena
|
egoera
pragmatikoaren arabera, komunikazio eraginkorra (asmo poetikoa edo sortzailea goiti behiti) eratzea helburu duela.
|
|
|
Hiztunen artean komunikagarritasun eta arrakasta maila ezberdinak gertatzen dira, ezinbestean (irudika dezakegu 0tik 10era bitarteko lerro baten antzera, non bi muturren artean arrakasta maila ia infinituak gerta daitezkeen. 10ekoa erabateko ulermena litzateke, eta komunikazio
|
egoera
oso estandarizatu eta konkretuei lotuta egon ohi da. 0 gradua ulertu ezinari dagokio, eta mota askotako eragileen mendean dago.
|
|
|
0 gradua ulertu ezinari dagokio, eta mota askotako eragileen mendean dago. Bi
|
egoeretan
, eragile batzuk igorleari dagozkio, eta beste batzuk hartzaileari, nor bere adierazpen eta ulermen estrategia eta gaitasunen jabe denez gero). Psikolinguistikaz gaur egun dakigunaren arabera, komunikatzaileak, ahoz zein idatziz?
|
|
|
elementu markatua vs. elementu neutroa. Aztergai darabilgun auziari, eleak kateetan eratzeari, dagokionez, noraezekoa da gogoan izatea une eta leku jakin bakoitzean igorlearen eta hartzailearen artean antolatzen den komunikazio
|
egoeran
, hitzak josteko modu batzuk neutroak izango direla, markarik gabeak; beste batzuk, ordea, markatuak izango dira, koloredunak. Elementu mota biak sistemakoak dira bete betean eta ez dute ezelako araurik hausten, baina elementu markatuek dituzten tasun berezien ondorioz adierazpen indar ohiz kanpokoa sortzen dute.
|
|
|
(Risterucci Roudnicky, 2008). Azterketa horrek hainbat informazio eman dezake testuaren eta irakurlearen beraren eboluzioaz, bai eta literatur sistema jakin bateko itzulpengintzaren
|
egoeraz
ere. Halaber, ikergai dira ondokoak:
|
|
|
Hau izanik ikerketaren
|
egoera
, datozen orriotan Antonio Arrutiren poemen azterketa testual laburra egin eta horretatik ateratako emaitzak testuinguruarekin erlazionatzeko saioa egingo dugu. Funtsean, Semiotikaren ildoan kokatzen da gure ikerbidea, eta obraren azterketa testuala (testuaren baitan maila ezberdinetan egiten dena) eta hurbilpen pragmatikoa uztartzean oinarritzen da.
|
|
|
Thalassa poeman presentzia handia dute gogoeta eta oroitzapenek, eta hauek natura behatzeak poetari eragiten dion ebokazioaren fruitu dira. Horregatik, paisaiaren deskribapena loturik dago poetaren barne
|
egoerari
. Hain zuzen, une horiek irudikatzerakoan itsasoa da Arrutik erabiltzen duen ezinbesteko elementua.
|
|
|
Azken batez, giza taldearen
|
egoera
eta ezaugarri bereizletan gaiak oinarritu edo esparru honetatik kanpo lekutu, herritarrak izan ziren Lore Jokoak. Marfilezko dorrean isolatu gabe, egileak kolektibitate batekin bat egitea bilatzen du.
|
|
|
Gainera, XX. mende hasieran
|
egoera
hau orokorra zela pentsatu behar da: alegia, Arrutik bizi zuen giroaren eragina ez dagokiola berari bakarrik, baizik eta estrapolatu egin daitekeela garaiko poeta edo bertso idazleengana.
|
|
|
Indar joko horretan, Arrutiren ibilbidea testuinguru kulturalaren eraginpean moldatu eta komunitatearen subjektu kolektiborantz (eta beronen estilorantz) jo zuen obra poetiko baten lekukoa da. Areago, Arrutiren kasua aski paradigmatikoa delakoan gaude, Arruti ikaskuntza erabat eskolastikoduna baitzen, kultura eta literatura klasiko eta kultuaren eragin ezin handiagoa zuena, eta, beraz, euskal
|
egoera
politiko eta kulturalak Arruti mugiarazi bazuen (poetikoki), pentsatzekoa baita tradizio klasiko eta kultuan hain jantzia ez zen beste edozein poeta ere mugiarazi zezakeela. Hau da, Arrutiren poesian dagoen bilakabidea nabarmenki handia eta erradikala izateak berak, bai filosofikoki bai estetikoki, eta bai hizkuntzan baita estiloan ere?
|
|
|
Historikoki arazoa oso da politikoa. Casenavek maisukiro azaldutako historiaren atzean, neuk
|
egoera
askozaz ere erreakzionario eta zapaltzaileago bat azaldu gura nuke.
|
|
|
Joxe Azurmendik arazoaren hasiera zehatzago azaldu badu ere (Volksgeist), saia nadin gure
|
egoera
erreakzionario honen zenbait urrats historikoki azaltzen. Eredu filologikoaren oinarrian, Fichte-ren 1808ko Nazio alemaniarrari diskurtsoadugu, non arraza teutonikoa, eslaviarra eta latindarra bereizten dituen filosofoak lehen aldiz historia hirukoitz baten adar desberdin moduan.
|
|
|
Oraingoan baina, katebegi galduak ez ezik, ostendurikorik ere ote dagoen ekarri nahi nuke eztabaidara, ikusezin gertatzen zaigun ertzik, alegia itsuturik ote gauden euskal literaturaren gertaera zenbait azaltzeko nahiz eta azalpena gure begi aurrean egon litekeen, ba ote dagoen itsutasun
|
egoera
horretara lotzen gaituen ikuspegi epistemologikorik edota, alderantziz, gure ezagutza hobe lezakeenik.
|
|
|
Eta periodizazioaz den bezainbatean ere, hitz horien testuinguruak badu zeresanik. Oraintsu aukera izan dut erregimen zaharreko euskaldun penintsularren subalternitate literarioaren
|
egoeran
arakatzeko Ibai Atutxak zuzenduriko egitasmo bati esker. Hor esandakoa hola labur daiteke:
|
|
|
Ankisesen iragarpenaren arabera Augustoren eskutik urrezko aro berri bat etorriko da, Martzelok luzatuko zukeena hain gazterik hil izan ez balitz. Eneidako pasarte hori guztia, narratzaileak laburki gogoratua, lehen Borboien Monarkia Hispanikoak bizi duen
|
egoeraren
alegoria bilakatu da Luis I.aren heriotzaren ospakizunerako Salamancako jesuiten Ikastetxe Nagusian sorturiko poemetan. Eta horrekin batera Espainiako formazio diskurtsibo inperialaren gai nagusiak elkarri uztartuta eta laburbilduta agertu dira:
|
|
|
Erregearen heriotzaren ondorioz, ordea, mendiok lehengo
|
egoerara
itzuliko dira:
|
|
|
Ez da edonolako laudorioa errege honi Larramendik eskaini diona, Felipe V.aren semeak Gipuzkoako mendiak burdin arotik aterarazi baititu berarekin ekarri duen urrezko aroari esker, aldaketa horrek labur iraun badu ere. Baina aldaketaren laburrak berak aditzera ematen du lurralde horren ohiko
|
egoera
burdin aroa dela, mendietako meatzeek erakusten dutenez. Soilik poema goitik behera zeharkatzen duen jarrera hiperbolikoak, lizentzia poetikoak alegia?
|
|
|
Hortaz, Larramendi bera ere ez da guztiz gai izan formazio poetiko inperialaren eraginpetik bere burua askatzeko. Edo behar bada zuzenagoa litzateke esatea ezina duela diskurtso inperialak ezarritako subalterno
|
egoeratik
guztiz askatzea, beste lanetan gertatu bezala: –Subordinazioa berea egin ez balu euskara gaztelania latina egingo zukeen hiztegia.
|
|
|
historia horiek posizio hegemonikoetatik idatziak izan direla, alegia, Euskal Herri penintsularreko euskal literaturak oso berandu (eta orduan ere ez oposiziorik gabe) ezagutu duen posizio batetik. Gure literaturak ezaugarri nabarmenik izatekotan posizio hegemoniko horretatik baztertua izana da, eta XVI XVIII. mendeen arteko aldiari dagokionez, subalternitate
|
egoerara
zokoratu izana ere, horixe baita burdin aroaren irudiak adierazten duena.
|
|
|
Eta hala ere, inorentzat hurbilketa positibista eta enpiristek oraindik zentzurik balute, aldi horretako euskal literatura penintsularrarentzat izango lukete, aldi horri buruzko ezjakintasunari eta isiltasunari erauzitako ahots aztarna berriak ekarriko lituzkeelako. Datu, testu edota berri gehiagoren agerpenak ez luke orduko subalternitate
|
egoera
aldatuko baina egun iraganaz dugun ezagutza aberastuko luke, egoera uste duguna baino korapilatsukiago irudikatu beharra balekar ere.
|
|
|
Eta hala ere, inorentzat hurbilketa positibista eta enpiristek oraindik zentzurik balute, aldi horretako euskal literatura penintsularrarentzat izango lukete, aldi horri buruzko ezjakintasunari eta isiltasunari erauzitako ahots aztarna berriak ekarriko lituzkeelako. Datu, testu edota berri gehiagoren agerpenak ez luke orduko subalternitate egoera aldatuko baina egun iraganaz dugun ezagutza aberastuko luke,
|
egoera
uste duguna baino korapilatsukiago irudikatu beharra balekar ere.
|
|
|
Azkenik, gure literaturaren historia nazio estatu hegemonikoen literatur historien eredura idatzi nahi bagenu ere, agian gurearen antzeko subalternitate
|
egoerak
bizi izan dituzten kasuak bilatu genituzke. Britainia Handiko eta Espainiako urrezko aldiak aurrez aurre jartzean, Barbara Fuchsek honako ondorioa atera du:
|
|
|
Azken batean, subalternitatearen esperientzia orokorragotzat jo liteke dominazioarena baino. Urrezko aroen burdin aroak elkarrekin historizatzeak historia subalterno bakoitza aberasteaz gain, historia hegemonikoei erronkak jartzeko moduko historia alternatibo baterako aukera eskainiko luke, bai eta subalternitate
|
egoeratik
datozen ahotsak etorkizunean sendoago entzunarazteko.
|
|
|
Gorputz biluziaren irudikapenari Larramendik erantzun bikoitza eman dio: lehenengo eta behin kritika poetikoaren bitartez,
|
egoera
epikoaren seriotasunak(, gravedad?) eta pertsonaien mailak eskatzen duen decoruma hautsi delakoan; eta bigarrenik comparatio anplifikatzaileren bitartez, Eneidako pasarte horrek aukera ezin hobea eskaintzen duenez gero olagizon euskaldunen nagusitasuna erakusteko antzinate klasikoak burdingintzaz sorturiko irudikapenen parean, eta bide batez moralaren alorrean ere. Aldi berean olagizon euskaldunek arropa gutxi erabiliko zutela zioen diskurtsoari (esate baterako Covarrubias, 1611, s. v., azero?) ere erantzuten ari zen Larramendi.
|
|
|
Urrutiago joan gabe, ikusi besterik ez dago 1936ko gerraren ostean Hego Euskal Herrian datorren isilaldia. Hala eta guztiz, onargarri da aldi berean
|
egoera
politiko desberdinen menpe bere ibilbidea egin duen eta egiten ari den hiztun komunitate baten literatura aldietan banatzeko. Esaterako, zenbateraino izan daitezke euskal literaturan mugarri lehen gerrate karlistaren edo bigarren gerrate karlistaren amaiera, hainbat euskaldunek gerra horiek bizi izan ez dituztenean?
|
|
|
XX. mendeko poesia antologia garrantzitsuenen inguruko hausnarketak agirian ezarriko du literatur testuen balioaren epaiketan hizkuntza ereduari loturiko irizpideak izan duen garrantzi handia, poesia modernoaren kanonizazioan indar gehienez jokatu duen bektorea bilakatzeraino. Bestalde, euskal literaturaren sisteman jokatzen duten balio irizpideetan, hizkuntzaren
|
egoera
soziolinguistikoak duen indar grabitazionalaren inguruan hausnartzen da, bai gizarte mailan bizi duen egoera diglosikoari buruz, bai estandarizazio prozesu berankorraren ondorioei buruz.
|
|
|
XX. mendeko poesia antologia garrantzitsuenen inguruko hausnarketak agirian ezarriko du literatur testuen balioaren epaiketan hizkuntza ereduari loturiko irizpideak izan duen garrantzi handia, poesia modernoaren kanonizazioan indar gehienez jokatu duen bektorea bilakatzeraino. Bestalde, euskal literaturaren sisteman jokatzen duten balio irizpideetan, hizkuntzaren egoera soziolinguistikoak duen indar grabitazionalaren inguruan hausnartzen da, bai gizarte mailan bizi duen
|
egoera
diglosikoari buruz, bai estandarizazio prozesu berankorraren ondorioei buruz.
|
|
|
Ezagun den moduan, asmo berri horiek
|
egoera
soziopolitikoaren aldakuntzen pausoan gertatu ziren. Frankismoaren diktaduraren urte gogorrenek egindako garbikuntza epearen ondoren(), aldi bakegilebati ekin zion.
|
|
|
Bere hitzen arabera, arteko zentsura frankistak atzerrian edo atzeratuta atera behar izan duen poesia berreskuratu du bere antologian, aldizkari suntsituetatik eta bazterrekoetatik batera bilduz. Giroak hoberantz egin du Jon Kortazar eta Iñaki Aldekoaren hitzaurreek adierazten dutenez, euskal poesia modernoaren bilakaeraren urratsak deskribatu gura zituzten biek eta
|
egoera
normalizatu batean, euskal literaturaren modernotasun homologagarriaren lekukotza eskaini nahi izan zuten.
|
|
|
Euskal poesiaren antologia orokorrak ez dira ugariak, eta hezkuntzaren testuingurutik at, pare bat soilik. Euskal sistema literarioaren
|
egoeraren
zehaztasunei dagokienez, Santi Onaindiaren Mila euskal olerki eder (1954) instituzio akademikoetan euskal literaturaren ikasketak ezarri aurreko egoerari dagokion egitasmo editoriala izan zen, eta helburu jakin bat betetzeko proiektu nazionalari erantzuten zion. Onaindiaren antologiak euskal literaturaren corpusa batera aurkeztu, eta, haren balioa eta kalitatea erakutsiz, euskarari berari prestigioa ematea bilatzen zuen.
|
|
|
Euskal poesiaren antologia orokorrak ez dira ugariak, eta hezkuntzaren testuingurutik at, pare bat soilik. Euskal sistema literarioaren egoeraren zehaztasunei dagokienez, Santi Onaindiaren Mila euskal olerki eder (1954) instituzio akademikoetan euskal literaturaren ikasketak ezarri aurreko
|
egoerari
dagokion egitasmo editoriala izan zen, eta helburu jakin bat betetzeko proiektu nazionalari erantzuten zion. Onaindiaren antologiak euskal literaturaren corpusa batera aurkeztu, eta, haren balioa eta kalitatea erakutsiz, euskarari berari prestigioa ematea bilatzen zuen.
|
|
|
Bereziki interesgarri dira hizkuntza eta literaturaren
|
egoera
soziolinguistikoaren dependentziaz eta prestigioa nahiz legitimazioa eskuratzeari buruz, ondoko bi artikuluotan Josu Bijuesca irakasleak emaniko azalpenak: –Literatura eta mezenasgoa XVI. eta XVII. mendeetako Euskal Herri Penintsularrean:
|
|
|
Bereziki, hezkuntzaren alorrean eredu elebidunak ezarri izanaren ondoriotzat jo daiteke irakurlegoaren premien aldakuntza eta erakundeen politika kulturalak argitalpengintzari laguntzeko partidak ezarri izanaren fruitu argitaletxeen sorrera. Ondorioz, Olaziregiren iritziz, ez dago inolako zalantzarik genero narratiboak lortu dituela abantaila gehien
|
egoera
berri horretan, eta gure sistema literarioan kanonikoa izatera iritsi dela:
|
|
|
Ikuspuntu sistemiko batetik, Trantsizioaren ondoren sorturiko baldintza berriek eraldatu egin zuten ofizialduriko hizkuntzetako literaturen
|
egoera
. Batetik, hedatze akademikoak irakurle berriak eta gazteak ekarri zizkion, baina bestetik, hizkuntza estandarra eta literatura produkzio homologagarriaren premia jarri zuen mahai gainean.
|
|
|
Berez, literaturaren testuen balioaren epaietan hizkuntza ereduari loturiko irizpidearen garrantzia baita, zalantzarik gabe, XX. mendeko euskal poesia modernoaren kanonizazioan indar gehienez jokatu duen bektorea. Ondorioz, iradoki genezake euskal literaturaren sisteman jokatzen duten balio irizpideak oso loturik egon direla hizkuntzaren
|
egoera
soziolinguistikoari, bai gizarte mailan bizi duen egoera diglosikoaren inperatiboei, eta bai estandarizazio prozesu berankorraren gatazkari.
|
|
|
Berez, literaturaren testuen balioaren epaietan hizkuntza ereduari loturiko irizpidearen garrantzia baita, zalantzarik gabe, XX. mendeko euskal poesia modernoaren kanonizazioan indar gehienez jokatu duen bektorea. Ondorioz, iradoki genezake euskal literaturaren sisteman jokatzen duten balio irizpideak oso loturik egon direla hizkuntzaren egoera soziolinguistikoari, bai gizarte mailan bizi duen
|
egoera
diglosikoaren inperatiboei, eta bai estandarizazio prozesu berankorraren gatazkari.
|
|
|
Balizko esparru literarioaren autonomia eta barne dinamikaren higikerak soilik argitu ditzake etorkizuneko euskal historiografiaren bideak, ahozko eta idatzizko literaturaren inguruko balio irizpideetan aurrejuzguan auzitan jarriz, eta hizkuntzaren
|
egoera
soziolinguistikoak izandako eraginaren argitan berraztertuz.
|
|
|
Bost eleberri hauen artean hemezortzi urte gertatu dira, urte horietan Queer teoriek ez ezik, euskal literaturak ere garapena bizi izan du. Urte horietan Euskal Herriko
|
egoera
politikoan hainbat kontu gertatu da eta horiek ere jasotzen joan da Itxaro Borda eleberri hauetan. Hamarkada hauetan literatur pertsonaiaren garapenean aldatzen doana bere genero identitatea da, izan ere, lehen eleberrietan bisexual gisa aurkezten da eta azkeneko bi eleberrietan lesbiana bezala.
|
|
|
Horregatik uste dugu eleberri hauek gehiago hurbiltzen direla nobela beltzaren generora, krimen bat askatzearekin batera euskal gizartearen gatazka nagusien argazkia ere egin nahi baita (bertako
|
egoera
politikoa, euskara, intsumisoa, industrializazioa?). (Olaziregi, 2002, 164).
|
|
|
Bordaren migrantzia errotikoa ez da mugatzen bere
|
egoera
geopolitiko eta hizkuntzazkora. Migrantziak bere gorputza ere zeharkatzen du, bere generoa eta sexualitatea?
|
|
|
Núñez Beteluk (2002, 169) ondo esaten du, Iparraldeak bizi duen
|
egoera
modu komikoan salatzen duela Bordak. Under the apparent frivolousness and comic nature of the cases Ezpeldoi tries to solve?. Lehen eleberrian, gasbidearen eraikuntza; bigarrenean, Asiatik ekarritako abarketen salmenta, Iparraldean eginiko ekoizpena bailitzan; hirugarrenean, Itoizko urtegiaren eraikuntzaren salaketa eta Bardearen erabilpen militarra.
|
|
2014
|
|
|
asko ziren hiruhileko baterako izena eman eta gero bueltatzen ez zirenak, edo moda hutsagatik apuntatu eta laster nekatzen zirenak? Hamarkada amaieran
|
egoera
egonkortu egin zen, eta, argazkia errealago bihurtzeaz batera, matrikuletan beherakada handi samarra izan genuen: euskara ikastera zetorrena horretara baino ez zetorren jada, ez beste ezertara.
|
|
|
Bestelakoa da Uribe Kostako hiriburuaren
|
egoera
. Ezagutza datuak Bilbokoak baino apur bat hobeak badira ere (Eustaten arabera 2011n %28 ziren euskaldunak eta %32 euskaldun hartzaileak), erabilera altuagoa da (Soziolinguistika Klusterraren arabera, %9koa 2011n, goranzko joerarekin).
|
|
|
Ikuspegi historiko gutieneko bat izateko, egin diezaiokegu begiratu txiki bat XX. mendeko
|
egoerari
. Mende horren erdi aldean euskara nabarmenki sartua zen hizkuntza ordezkatze prozesu batean:
|
|
|
Euskal Herriko bazterretan hagitz errealitate soziolinguistiko desberdinak ikus daitezke, eta hezkuntza sistemanageri diren
|
egoerek
eta emaitzek ere ugaritasuna dute ezaugarri nagusi bat. Errealitate ugari hori eratzeko, maila batzuetako gertakari edo erabaki batzuek eragiten dute.
|
|
|
Hau da, estatu beraren barrenean ere, maila apalagoko erakundeek, bakoitzak bere hizkuntza politika ezartzen du, lege markoak hartarako bidea uzten dion neurrian. Adibidez, Espainiako estatuaren barrenean, EAEn eta NFKn politika desberdinak aplikatzen dira, eta horrek ere eraginen du
|
egoera
soziolinguistikoan eta hezkuntzazkoan, eta haien bilakaeran ere bai.
|
|
|
Bestalde, kontuan hartu behar da beste ezaugarri bat ere: maila desberdinetako botereek beren hizkuntza politikak ezartzen ahal dituzte, bai, baina horrek ez du aldatzen hizkuntzaren eta hiztunen
|
egoera
egun batetik bestera. Bestela erranik:
|
|
|
Azken erabaki eta eragin maila, maila xeheena, eskola jakin bateko erkidegoak osatzen du; eskola bakoitzeko erkidegoak ere (irakasleek eta beste langileek, gurasoek eta ikasleek), beren ezaugarri soziokulturalen eta jardunbidearen bidez,
|
egoera
soziolinguistiko eta hezkuntzazko jakin bat osatzen laguntzen du.
|
|
|
Laburtuta, erran dezakegu inguru soziolinguistiko jakin batzuetako ezaugarriek eta haien gainean hainbat mailatan harturiko erabaki eta ekimen sorta batek zehaztuko dutela hezkuntza sistemaren
|
egoera
eta emaitza toki jakin bakoitzean. Hizkuntz politikarekin zerikusia duten hainbat mailatako ezaugarri, gertakari edo erabaki horien konbinaziotik ateratzen dira gaur egun ikus daitezkeen hizkuntza egoera desberdin ugariak Euskal Herriko alde desberdinetan.
|
|
|
Laburtuta, erran dezakegu inguru soziolinguistiko jakin batzuetako ezaugarriek eta haien gainean hainbat mailatan harturiko erabaki eta ekimen sorta batek zehaztuko dutela hezkuntza sistemaren egoera eta emaitza toki jakin bakoitzean. Hizkuntz politikarekin zerikusia duten hainbat mailatako ezaugarri, gertakari edo erabaki horien konbinaziotik ateratzen dira gaur egun ikus daitezkeen hizkuntza
|
egoera
desberdin ugariak Euskal Herriko alde desberdinetan.
|
|
|
1969 urtean berean frantziar administrazioak 3 irakasle ibiltari jarri zituen euskara hezkuntza sisteman irakasteko (Aldasoro, 2001). Hainbat gorabeheraren ondotik, azken aldi honetan ikastolen eta oro har hezkuntza elebidun osoaren
|
egoerak
hobera egin du zenbapait ere, besteak beste Hegoaldeko mugimenduaren ondorioz edo hari lotuta (Harguindéguy & Itçaina, 2012). 2004an sortu zen Euskararen Erakunde Publikoa, Interes Publikoko Elkarte bezala, akordioa lortu ondoren hainbat instituzioren artean, hala estatu mailakoak, nola eskualde mailakoak, departamendu mailakoak eta tokiko administraziokoak (EEP OPLB, 2014).
|
|
|
d) 2011/ 2012 ikasturtean A eta G ereduek batera hartuta (eta barrenean sarturik eredu horien bariante edo aldaera ingeles indartuak) matrikulazio guziaren %76 hartzen zuten; 2012/ 2013 ikasturtean, berriz, A eta G eredu soilek %69 hartzen dute (ingeles indarturiko ereduek orotara %7 baino gehiago biltzen dute). Nolanahi ere, A eta G ereduek gehiengo handia dute, EAEan gertatzen den
|
egoeratik
oso desberdina baita;
|
|
|
Hurrengo urteetan joera nolakoa izanen den antzemateko erakusle bat izan daiteke aztertzea Haur Hezkuntzan zer matrikulazio gertatzen den eredu bakoitzean, eta hori Lehen Hezkuntzako
|
egoerarekin
konparatzea.n ikus daitezke datu horiek 6 taula. Aipatzekoa da eredu eleaniztunek nola egiten duten goiti, eta, bestalde, B eta ereduek matrikulazio guziaren laurdena baino gehixeago hartzen dutela.
|
|
|
Euskal Herriko lurralde guzien artean EAEko erkidegoa da euskararen defentsan eta sustapenean jardunbide indartsuena garatu duena. Jendartean oso pertsona portzentaje txikiak erabiltzen zuen hizkuntza gutituko
|
egoeratik
abiatuta. 1980 inguruan ezarri zen hizkuntza politikak hartzen du helburu gisa hiru probintzietako biztanle guziei eskaintzea euskara ezagutzeko eta jakiteko aukera, hargatik baina gaztelaniaren galerarik gabe, denek segitzen baitute hizkuntza hori ikasten eta jakiten (ikus, adibidez, Baztarrika, 2009; Zalbide, 2010; Eusko Jaurlaritza, 2013).
|
|
|
Ondoko 9 taulak, berriz, erakusten du matrikulazioaren bilakaera ikas mailaka eta ereduka antolatua, azken lau ikasturteetan. Ehuneko horien bidez erakutsi nahi dugu urtetik urtera nola bilakatzen den matrikula, etorkizuneko
|
egoerari buruz
informazioa izateko. Ongi ikusten da norantz doan matrikulazioa azkeneko urteotan:
|
|
|
Hurrengo urteetan eskoletan zer
|
egoerari
erantzun zaion aurreikusteko, datu adierazgarria da HHko matrikulazioak erakusten duen joera: 2013/ 2014an, B eta ereduen artean, matrikularen %96 baino gehiago osatzen dute; beste aldean, A eta X ereduetako matrikulazioa HHn %4tik hurbil da, EAE guzia kontuan hartuta.
|
|
|
Dena bat harturik, erran daiteke XX. mendearen azken laurdenean eraikiriko eredu sistemak erantzuten ziola
|
egoera
bati non eskolaratzeko tenorean funtsean bi hizkuntza ageri ziren (euskara eta gaztelania edo frantsesa), eta nahitaezko eskolatzearen azken helburu gisa jartzen zen bi hizkuntza ofizialak menperatzea. Atzerriko hizkuntza bat geletan ikastea ere aurreikusten zen, baina ez zen serioski planteatzen ikasleek zer maila lortu behar zuten, eta ez zen, halaber, jendartearen eskari nabarmenik ildo horretan.
|
|
|
bi hizkuntza ofizialak ditugu alde batetik, proportzio desberdinetan agertzen direnak Euskal Herriaren eskualde desberdinetan, beren aldaera estandarrean edo/ eta (euskararen kasuan behinik behin) dialektoetan; bestetik, beste hizkuntza batzuk agertzen dira geletan immigrazioaren ondorioz, eta, gainera, etorkinak oso testuinguru kultural eta linguistiko desberdinetatik datoz, bai beren artean eta baita lehenago Euskal Herrian ziren beste hizkuntzen aldean. Errealitate berri horren aurrean hezkuntza sistemak erantzun bat artikulatu behar du eta hartarako ez da lehenagotik eredurik zuzenean aplika daitekeenik
|
egoera
berrian.
|
|
|
Euskal Herriko hezkuntza sistemari ezartzen zaio, beraz, zeregina lankidetzan aritzeko, zertarako eta erantzun bat artikulatzeko gaur egun jendarteak erakusten duen
|
egoera
linguistiko berriarentzat. Eta egoera berriaren ezaugarriak funtsean bi ideiatan bildu eta sintetiza daitezke:
|
|
|
Euskal Herriko hezkuntza sistemari ezartzen zaio, beraz, zeregina lankidetzan aritzeko, zertarako eta erantzun bat artikulatzeko gaur egun jendarteak erakusten duen egoera linguistiko berriarentzat. Eta
|
egoera
berriaren ezaugarriak funtsean bi ideiatan bildu eta sintetiza daitezke: alde batetik, ikasgeletan jatorri hizkuntza anitz direla, eta bestetik, eskolatze prozesuaren amaieran lortu beharreko helburu gisa, komunikazio gaitasuna hiru (edo lau) hizkuntzatan:
|
|
|
Erran liteke ereduen sistemak balio izan duela sistema elebakar batetik (gaztelaniaz edo frantsesez ari zena funtsean) sistema elebidun batera igarotzeko (euskara espainola edo euskara frantsesa, bi hizkuntzak baliatuz ohiko eskola jardunean). Gaur egun planteatzen da igarobidea sistema elebidun batetik sistema eleaniztun batera, hasierako
|
egoera
gisa hizkuntza anitz izanen dituena, eta helburu mailan, berriz, lortu nahiko duena komunikazio konpetentzia garatzea hiru edo lau hizkuntzatan, nahitaezko eskolatzearen garaian.
|
|
|
Horrela, bada, hezkuntza sistemak gero eta konplexutasun eta pluraltasun handiagoa aurkezten du hizkuntzen aferan.
|
Egoera
heterogeneoago batetik abiatzen da eta hiru/ lau hizkuntzatan erdietsi nahi da halako maila bat komunikazio konpetentziari dagokionez. Egoera berri honek eskatzen du alderdi metodologikoetan sakontzea, horrela optimizatzeko hizkuntzen ikas irakaste prozesuak eskolaren eremuan.
|
|
|
Egoera heterogeneoago batetik abiatzen da eta hiru/ lau hizkuntzatan erdietsi nahi da halako maila bat komunikazio konpetentziari dagokionez.
|
Egoera
berri honek eskatzen du alderdi metodologikoetan sakontzea, horrela optimizatzeko hizkuntzen ikas irakaste prozesuak eskolaren eremuan. Ildo horretan, ikuspegi berriak planteatzen dira, hala nola Hizkuntza eta Edukiak Batera Ikastea (zeinen bertsio elebidunean baden Euskal Herrian eskarmentu ez gutiestekomodukoa), eta horrekin konbinatuta baita Hizkuntzen Trataera Bateratua ere (itxura baitu horren garapena bultzatu nahi dela etorkizun hurbilean).
|
|
|
Beti ere abstrakzio ariketa bat eginez, eta Euskal Herri guzia batera harturik, zeren
|
egoerak
nahiko desberdinak baitira lurralde bakoitzean, ikusi dugun bezala.
|
|
|
Kasu batzuetan, galesaren kasuan esaterako, sekularizazioak kaltetu egin zuen bitartekariarena egiten zuen herri mintzoa. Euskarak ere antzeko
|
egoera
bat ezagutu zuen. Norvegian, oraindik ere, estatu mintzoa eta herri mintzoa bereizten dituzte:
|
|
|
Xabier Aierdik euskarak hirietan daukan erronka azalduko digu. Gaur egungo
|
egoera
deskribatuz, euskararen biziraupenerako estrategikoak diren eskualdeak eta gizarte sektoreak identifikatzen ahaleginduko da.
|
|
2015
|
|
|
ahoskatu behar delaafrikazio hau egiten duten hizkeretan (Alberdi 2014, 28); zuzen dabil egilea, afrikatze berri hau ez baita eskualde orotakoa. Hego Euskal Herrian badira nafarrak
|
egoera
zaharrari eusten diotenak, aditz nagusia eta laguntzailea biltzen diren sandhi horretan afrikaziorik egiten ez dutenak: Burundan. Altsasun?
|
|
|
Ezagutzen ditugun hondarreko hiru hamarkadotan gertatu dena ez da 80ko hamarkadako gaitza, lehenagotik ere gertatzen zen hau; min zuen
|
egoeragatik
1896an Jean Hiriart Urruti idazle hazpandar ezagunak (2004, 331):
|
|
|
sudurkariak eta ahokariak, sudurkaritasuna baduten eta ez duten hitzak. Datuen arabera balirudike ez zuela bitarteko
|
egoerarik
sentitu, ez zuela sudurkaritasun ahuleko bokalik entzun, auzia 0 ala 100 artekoa balitz bezala, bitarteko egoerarik gabe. Nik, aldiz, Urdiñarbeko hiztunaren beste adibide bakan batzuetan ez dut argi hondoko bokalean entzuten dudana h aren hotsaren kutsu edo eragina den, ala hondoko bokal horretan entzuten dena halako sudurkaritzea ote den.
|
|
|
sudurkariak eta ahokariak, sudurkaritasuna baduten eta ez duten hitzak. Datuen arabera balirudike ez zuela bitarteko egoerarik sentitu, ez zuela sudurkaritasun ahuleko bokalik entzun, auzia 0 ala 100 artekoa balitz bezala, bitarteko
|
egoerarik
gabe. Nik, aldiz, Urdiñarbeko hiztunaren beste adibide bakan batzuetan ez dut argi hondoko bokalean entzuten dudana h aren hotsaren kutsu edo eragina den, ala hondoko bokal horretan entzuten dena halako sudurkaritzea ote den.
|
|
|
Euskal hitzetan beste
|
egoera
berezi batzuetan ere ageri da bokal sudurkaria Amikuzen, baina honelako adibide bereziak arras bakan entzun ditut:
|
|
|
Arüeko lekukoa anaiarekin eta beste arüetar batekin etxean zegoela egin genuen harekin elkarrizketa luzea, bi herritar horien aitzinean Arüeko bereko euskara aiseago eginen zuelakoan, the observer, s paradoxdelakoa ahalaz saihestu nahirik: lekukoari etxera Arüez kanpoko ezezagun zenbait sartu zaio euskaraz mintzatze hutsera, eta
|
egoera
hori kudeatu behar du. Hurranen pasartean lekukoa eni mintzo zaidala ageri da, baina halako batean anaiak ere parte hartzen du elkarrizketan eta honek eman aldaera bera ematen dit lekukoak ondotik eni, hain zuzen ere hasieran enekin aritzean eman ez bezalakoa:
|
|
|
Gero, entseguetan, unibertso bat sortu behar da paperetik abiatuta. Pertsonaiak gorpuztu ahala, haien intentzioak eta gorputz inpultsoak finkatuz eta
|
egoerak
eta harremanak argituz doazen neurrian, pertsonaiek berek esaten digute zenbateraino zaizkien balekoak testuko esaldiak, eta baita ere zer erregistrotan hitz egin behar duten.
|
|
|
Helburu honek gidatzen du gure jarduna: formazio zikloa amaitzen duenean, euskal aktore batek gai izan behar du euskara batuan zein bere euskalkian jarduteko, eta baita ere eszenaren
|
egoerak
edo pertsonaien arteko harremanak eskatzen duen edozein euskalki eta erregistrotan.
|
|
|
Galtzerdi koitadu bat besterik ez naiz, oso bizi laburra geratzen zait. Ez zaituztet luze gogaituko, benetan! Nire erantzunak ez zituen trankildu geranio gorri haiek, horrelako
|
egoeretan
galtzerdi guztiek gauza bera esaten genuela esan zidaten gupidarik gabe. Ezagutzen zituztela, bai, kasu ugari, oso gustura geratu zirenak denbora luzean balkoi hartan.
|
|
|
Lehen esan dudanez, eskola uzten duenean, aktorea gai da pertsonaiak eta
|
egoerak
eskatzen duten erregistroan lan egiteko agertoki gainean: euskara batuan, bere euskalkian zein beste edozein euskalkitan; hizkera landuan eta landugabean.
|
|
|
Zero mailatik abiatu den ikasleak testuak buruz ikasi eta antzeztearen poderioz, hitzak doinuan txertatuta barneratzen ditu, emozio jakin batekin lotuta, gorputzean grabatzen zaizkio. Eta gutxien espero duzunean, tabernan gaudela esaterako, zapla botako dizu, natural natural, esaldi oso bat
|
egoerara
primeran datorrena. Aktore mordoxka bat ezagutzen dut horrela euskaldundu direnak.
|
|
|
Jardunaldi honetara, batez ere, irakaskuntzako eragileak etorri zaretenez, esparru horretan egindako lanetara mugatu eta kontatuko dizuet zer
|
egoera
topatu dudan ikastola eta euskaltegietan.
|
|
|
Gizabanakoa bizitzako aro desberdinak igarotzera laguntzen zuten osagai sinbolikoak ziren iniziazio errituak antzinako gizarteetan: ezaguna zenetik atera eta ezezaguna zenaren atarian barneratu, beste
|
egoera
bat lortzeko. Ezaguna zuena atzean laga eta ezezaguna duen barrutian sartzean, hasten du heroiak bidaia.
|
|
|
Hiru bikote nabarmentzen ditu eta bakoitzarekin
|
egoera
desberdin bat irudikatzen. Hiru mutilek gabeziaren bat dute:
|
|
|
Seme alabak ezkontzeko adin modura iristean, gurasoei dagokie baimena ematea.
|
Egoera
horretan badakite gurasoek beren gurariak seme alaben zorionaren aurretik jartzen. Hala egin zuten Juleren gurasoek, Sabas otseina zelako bi gazteon arteko ezkontza baztertzean.
|
|
|
Ohikoa izan da hizkuntzalariek egin dituzten ikerlanen lehentasunak euskararen barne azterketara bideratzea, arreta handiegirik jarri gabe hizkuntzaren historia sozialaren
|
egoerari
denboran zehar; guztiz zehatza ez bada ere, esan genezake, gai konkretu batek baino ez zuela beraien artean nolabaiteko interesa piztu: zergatik erori zen euskararen ezaguera eta erabilera XIX. mendearen bigarren erdialdean, ordura arte mendeetan zehar higadura gutxiko egonkortasuna erakutsi bazuen. Historialariek bestalde, ez diote apenas arretarik jarri hizkuntzaren, kanpo historiari?, hau da, bere erabileraren historiari, izan ere, orokorrean oso azaletik jorratu dituzte historia kulturalaren gaiak eta alderantziz, izugarrizko ahalegina egin dute beste batzuk aztertzerakoan:
|
|
|
Hasteko, iker saio honetan aipagarriak iruditzen zaizkidan ezaugarri batzuk; batetik, EHSaren metodologia propio sortua eta berria izatearena nahiz eta nazioarteko produkzio soziolinguistikoaren (teoriko praktikoaren) azterketa sakonean oinarritutakoa izan (batez ere Joshua A. Fishmanen lanean). Bestetik, ez da bakarrik aplikagarria euskararen kasuan, antzerako
|
egoera
soziolinguistikoan dauden beste hizkuntza guztiei aplika dakieke. Beste era batean esanda:
|
|
|
prospektiboa (goazen bidetik goazela, non bukatu behar dugu?), 5: kontrastiboa (egungo
|
egoera
gustukoa duten ala ez hiztun batzuek edo besteek) eta 6: preskriptiboa (helburura iristeko zer egin litekeen) eta bestaldetik, bost dimentsioak (A:
|
|
|
Garai berean, Ipar Euskal Herriko
|
egoera
ez zen hobea; Alexandre De la Cerdakaipaturiko anekdota honek garai hartako aurreiritzien berri ematen du: –(...) Une anecdote peut facilement montrer l? état de sous développement voulu et contrôlé de l, information dans lequel se trouvait le Pays Basque:
|
|
|
Askotan entzun ditugun zigortzeak ez zituen aipatu, gure burasoek, haienek, jasan zuten zapalkuntza euskaraz aritzeagatik ez zuen deus plazaratu.
|
Egoera
haatik aztertu zuen, horretaz, gaiaz publikoki idazteaz beharra ikusi zuen, sufrimendutik at joanez, egoeraren azterketa eginez. Eskoletan euskaraz hitz egiteagatik ikasleak zigortzen zirelarik oraindik, euskararen goratzera atera zen.
|
|
|
Askotan entzun ditugun zigortzeak ez zituen aipatu, gure burasoek, haienek, jasan zuten zapalkuntza euskaraz aritzeagatik ez zuen deus plazaratu. Egoera haatik aztertu zuen, horretaz, gaiaz publikoki idazteaz beharra ikusi zuen, sufrimendutik at joanez,
|
egoeraren
azterketa eginez. Eskoletan euskaraz hitz egiteagatik ikasleak zigortzen zirelarik oraindik, euskararen goratzera atera zen.
|