|
2004
|
|
|
1789ko Frantziako Iraultza Liberalaren dinamika politikoan, nazio politiko berriaren konstituzioan, hizkuntza bat eta bakarra onartu zen,
|
besteak
baztertuz eta ezarritako hierarkia berezkoa, naturala balitz bezala aldarrikatu zuten. Agintea irabazi zutenek Pariseko hizkuntza frantsesa, hizkuntza eredu bakartzat ezarri zuten.
|
|
|
ki Bilbo, Donostia eta bestelako hiriguneetan aberastasun ekonomikoaren isla nabarmendu zen. Eta ondorioz, bizimailaren hobetzeak
|
beste
kezka batzutan murgiltzeko aukera emanez, kulturgintzarako giro berria agiri zen, Adiskideen Batzarrea/ Sociedad Bascongada de Amigos del País «dugu adibidea. Hego
|
|
|
Berau, 1634eko matxinadan, formulatu zen honezkero. Gatzaren gaineko zerga edo monopolio ezarri behar zuenaren aurka altxatu zen Bilboko herria eta
|
beste
batzuk. Gemikan bildu zirelarik matxinoek aldarrikatu zuten benetako bizkaitarrak menditarrak zirela, mendiko biztanleak eta ez hiriko kapa beltzadunak.
|
|
|
|
Beste
herri askotan jaretxi arren au, eztau iñoz guretan
|
|
|
Adiskideen batzarretan alde batetik eta XIX.mendean zehar bestetik. Eta guztien artean
|
beste
apaiz bat aipatu behar dugu: Agustin Pascual lturriaga.
|
|
|
Giro eta eztabaida hauek ezagutu zituen W. von Humboldtek, Parisen Joseph Dominique Garaten bidez euskara eta euskaldunei buruzko informazioa jaso ondoren,
|
besteak
beste. Euskarari buruzko ardura gutxi zela euskal buruzagi politiko argien artean, salatu zuen eta euskarak ez zuela etorkizunik iragarri.
|
|
|
Iparraldean aldiz XVI. eta XVII.mendeetan euskararen funtzionalitatea eta kontzientzia linguistikoa ezagunagoa eta nabarmenagoa izan zen. Horra ba, aldi berrian iraultza liberalaren dinamikan, Frantziako hiritarren Asamblea politikoak frantsesa aldarrikatu zuenean hizkuntza nagusi eta ofizial bakartzat konstituzio berrian, hizkuntzen arazoa politizatzen hasi zirela,
|
beste
hizkuntza asko alboratzen zituztelako.
|
|
|
Gurasoen familia erbesteraturik zegoela, Iparraldeko Euskal Herria ere ezagutu zuen. Urduñan burgeseria mailako
|
beste
lagunekin ikaskide. Ondoren, Bartzelonan izan zen ikasle eta pentsa daiteke bertan katalan hizkuntzaren bizitasuna eta pizkundeak eraginik izango zukeela.
|
|
|
Hauteskundeetan sartzea, gizartearen ikuspegi zabalagoa hartu zuen. Bestetik, herri euskaldunean murgildu eta bizitzen hasi zen,
|
beste
euskaldun bat balitz bezala, Bilboko hiriguneko esperientziatik at.
|
|
|
tzun zion, 1902ko urtarrilaren 20an,
|
besteak
beste honela:
|
|
|
Gizartean eraginkorrago izateko, bere ekintzabide politikoa ere aldatzeko prest zegoen. 1902ko abuztuaren 15ean Bilboko presondegian zegoela, etsiturik,
|
besterik barik
preso zutelako bere ekintza oztopatzeko asmoz, emazteari idatzi zion:
|
|
|
Gutunerian agiri da, emazteak ez duela gogoko gartzelaldiko egoera, preso politiko zenez gero,
|
beste
presoetatik aparte egon arren».
|
|
|
Adibidez, hara katalan hizkuntzaren nonnalizazioan aitzindaria izan zena, Pompeu Fabrak, Bilboko goi mailako injinadore industrialen eskolan irakasle zegoela 1906an, Lluis Duran I Ventosa adiskideari
|
besteak
beste idatzi ziona:
|
|
|
Ez du horrek ukatzen Euskal Herria osoari begira molda daitekeen Sabinoren ikuspegia. Bai, ordea, zedarriztatzen eta antolatzen, abiapuntu nagusi izan baitzuen hark Bizkaian bizi zuena, gerogarrenean
|
beste
lurralde euskaldunetara zabaltzeko.
|
|
|
Sabino Aranaren eraginpeko euskalgintza aurpegi askotatik izan daiteke aztertua.
|
Besteak
beste, hasierako puntua jarriz, Bizkaian bizpahiru abiapuntu ditut nik nagusi. Lehen lehena, ekimen politikoarena, ordu arteko forutasuna gainditu zuena, Euskal Herri oso baten asmopean.
|
|
|
Harako horiek zer ekarri zuten euskalgintzaren alderditik modu askotan jar daiteke aipuetan. Batak literatura aterako du denon bistara;
|
besteak
, filología. Urliak euskaltzaletasuna jarriko du aitzakia; sandiak, aldiz, politika ekimena.
|
|
|
Haren jarraitzaileek bizirik nahi zuten euskara, eta, Aranaren asmoekin bat eginez, arlo desberdinetara ekarri zuten euskara bera. Aipuetan jarriko ditut,
|
besteak
beste, foru administrazioa, euskalgintza, komunikabideak eta eliza.
|
|
|
Halaxe Larramendiren ondotik orduko espainol kritikalariei erantzuteko liburuak idatzi ziren, halaber 1974.an Juan Karlos erregeordeak esan zuenen euskara ez zela jakintzarako gai Elhuyar aldizkariarekin erantzun genion, gaitasunaren froga.
|
Beste
erantzun bat izan da apologisten ondotik, gure hizkuntza mordoiloa, nahasia zelarik hitzen asmatzea eta hori bera egin zuen Larramendik bere hiztegi garbizalea Sabinok baino lehen.
|
|
|
Sabino Aranaren garaian zio asko zeuden euskararen duintasunaren alde jartzeko. Lehenik berriki Unamuno eta
|
besteek
, berek menderatzen ez zutelako, esan ziguten euskara ez zela kulturarako gai, hizkuntza murritza zela eta
|
|
|
Hizkuntzaren aldetik hasieran eragina izan zuen, Bizkaian, batik bat prentsan eta lehen eskola liburuetan, baina Sabinoren euzkerak
|
beste
idazle asko zertxobait kutsatu zituen: Lauaxeta eta Lizardi, lparraldean oso gutxi, Mirande izan ezik.
|
|
|
Azkuek, ordea, gaztaroan «aranismo» askoren asmatzailea izan ondoren,
|
beste
bide bat hartu zuen, gure hizkuntzaren aberastasunak eskainiz, jakiteko
|
|
|
Gero, Andima Ibinagabeitiak Parisen joera berria izan zuen, nahiz gipuzkera osotuan idatzi, euskal liburu zahar eta berrietarik sustraitu hitzen biltzen zebilen, biltzen eta eskaintzen. Honela Euzko Gogoan sabinista amorratu bakan batzuek izparrizaleek jarraitu bazuten hala nola Jemeindar Zeferin, gehienek gipuzkera osotuan, aldiz Eganen K. Mitxelenaren zuzendaritzapean eta haren eredua jarraikiz pixkanaka gipuzkera osotua, benetan
|
beste
euskalkiez osatzen hasi zen. Mirande eta biok gure gipuzkera osotuan «h» ak sartzen hasi ginen.
|
|
|
Sabinok besterik ezean eskaini, beharrik gabeko hitz asko, galdu dira zorionez, gabeukatz, urrutizkina, txadona eta lutelesti gaizki forrnatuak eta ulergaitzak zirelako, baina
|
beste
asko salbatu: aberri, abertzale, abertzaletasun, abesti, abeslari, abesbatza, arkatz, ertzantza, espetxe, ikastola, jaurlaritza eta beste.
|
|
|
Mikel Zarate (Haurgintza minetan), Enaut Etxamendi (Gilentegiko Gilen), edo Joan Mari lrigoien (Babilonia) itxoin egin behar da benetako baserrien kezkak ezagutzeko. Bestalde euskaldunok mutur batetik
|
bestera
ibili ohi garelako baserriaz ahaztu ginen, azken nekazarien bizitzaz ez da jende asko arduratzen, nahiz munduan oraindik% 75.a nekazari izan, gure herrian ehuneko 7 tik behera jaitsi garelako, baina gogoratu behar zaigu gure hizkuntzaren oinarriak, zibilizazio guztietan bezala, artzainek, nekazariek, itsasgizonek eta esku langileek eraiki zituztela.
|
|
|
Eta eginkizun honetan, jadanik mendearen goiznabarretik hasita, bi joera nagusitu izan dira: bata aprioristikoa, eta
|
bestea
zientifikoa.
|
|
|
dira biak, eta darabilgun gaian eta garaian behintzat, Azkue askozaz berrizaleago ageri zaigu, tradi zio idatziari dagokionez. ...sailak direla, mende bukaeran jaio eta XX.aren hasieratik aUITera zabaltzen den bizkaiera idatzi berrian, Aranak irekiriko bidea, hots, orto grafia sistema eta neologismo sorta bat edo agian hobe Iitzateke esatea, neologismo hoiek baino ga rrantzitsuago bait da, erdal kutsuko hitz guzti guztiekiko jarrera garbizalea, bere jarraitzaileek lútz be rrigintzan hasirikoa jarraitu bait zuten, eta
|
bestetik
eredu horrek biltzen duen aditz laguntzailearen sistima eta joskerari buruzko zenbait berezitasun, Azkueren eskutik sorturikoak gehien bat, hau mai zegi azpimarratu ez bada ere. Urteen buruan, haatik, Azkuek sorturiko ereduaren eragina gero eta na bariago egingo da Aranaren lanetan, bakanka aurki daitezkeen adibideetan Iehenik, ugarituz gero, az ken lanetan osoro makurtzeraino bere hizkuntza hiperbizkaieraren sistimara> > (Laka, op., 24 or.).
|
|
|
hiperbizkaieraren eredu hori onartu eta zabalduko dutenak. Horietako batzuk, hala nola Arriandiaga, Etxaide, Soloeta Dima eta, bizkaierazko joera garbizalea
|
beste
euskalkietara hedatzen ahaleginduko dira (266).
|
|
|
Baina, aldi berean, ez da garrantzi gutxiagokoa hizkuntzalaritzaren historian, oro korrean eta gurean, maila teorikoan nolako eboluzioa eman den eta ikerketetan nolako norabideak nagusitu diren, edota hizkuntzaz kanpoko faktoreen eragina zenbaterainokoa izan den jakitea. Puntu hauek guztiak argitzera dator egile bera
|
beste
artikulu batean (268), eta hemen, besteak beste, euskalaritzaren historiogra fiak planteatzen dituen zenbait arazoz jardutean, historialariaren gainetik hizkun tzalariak izan behar duen perspektiba subjektiboaz ari da. Aranaren kasuan, hain zuzen, alderdi horixe da berak nabarmentzen duena (269).
|
|
|
Baina, aldi berean, ez da garrantzi gutxiagokoa hizkuntzalaritzaren historian, oro korrean eta gurean, maila teorikoan nolako eboluzioa eman den eta ikerketetan nolako norabideak nagusitu diren, edota hizkuntzaz kanpoko faktoreen eragina zenbaterainokoa izan den jakitea. Puntu hauek guztiak argitzera dator egile bera beste artikulu batean (268), eta hemen,
|
besteak
beste, euskalaritzaren historiogra fiak planteatzen dituen zenbait arazoz jardutean, historialariaren gainetik hizkun tzalariak izan behar duen perspektiba subjektiboaz ari da. Aranaren kasuan, hain zuzen, alderdi horixe da berak nabarmentzen duena (269).
|
|
|
Bestalde, hasieran esan bezala, onartutzat ematen da ukaezinezkoa dela, «begien bistakoa» egilearekin esateko (270), Arana Goiri politikariaren eta euskalariaren arteko lotura.
|
Beste
euskalarien kasuan ez. Non daude mugak?
|
|
|
(269) < < Historia (lariaren) ren subjektibotasuna eta askotariko interes eta ikuspegiak euskala ritzaren historiaren esparruan ere antzeman daitezke: Esate baterako, ikerlari batzuk Arana Goiri ren lanetan hitz berri ugari sortzea, beste hainbaten asmakizunerako iturri izatea eta, horren bitar tez, euskaran tradizio aski luzea zuten mailegu 1atin erromaniko asko ezabatzen saiatzea azpimarratu dute;
|
beste
zenbaitek, aldiz, Larramendiren eraginarekiko haustura nabarmendu dute, horre1a euskaldunen jatorri iberikoa eta, ondorioz, euskaldunen Espainiarekiko lotura deuseztu as moz> >(! bid., 400.or.).
|
|
|
Puntu hau argitu beharra dago, ordu ko nahasketak oraindik ere indarrean segitzen baitu.
|
Beste
maila bateko ara zoa da, arras desberdina, nazio proiektu horren barruan euskarari noJako ga rrantzia eman zion, boterearekiko harramenean hizkuntzari noJako autonomía aitortu zion eta, azkenik, euskaJari gisa aritu zenean bere irudi politikoak zen baterainoko eragina izan zuen jakitea. Horregatik, Arana poJitikari abertzaJe az, euskaltzaJeaz eta euskaJariaz jardutean, Jau maiJa bederen bereizi beharra dago, hots:
|
|
|
Zorioneko eguna euskarak euskaJ nazionaJismoaren beharrik izango ez duen hura, zorionekoa hizkuntza poJitika instituzionaJa noizbait EuskaJ He rria euskaJduntzeko bidean jarri eta euskaJdun bihurtuko duen hura, zorione koa beharrik sentitu gabe euskaraz mintzatuko den hura. Baina datuek aspaJ dion besterik erakusten dute, euskarak herriaJdeka izan duen erabiJera orokorrean apaJa izateaz gain, 1989 epeaJdian, Gipuzkoan bakarrik egiten baitu aski nabarmen gorantz,% 23tik %30era, 7 puntuko igoerarekin; Bizkaian ere egoera zerbait hobetzen da hiru puntu irabaziz, hots,% Stik% llra igaroz; Nafarroan% 7an mantentu egiten da osta osta, eta
|
beste
bietan, berriz, puntu bat egiten du behera, Araban% 4tik %3ra, eta Ipar EuskaJ He rrian% 7tik% 6ra (271).
|
|
|
Beraz, gure ikuspuntua nolabait laburtuz esango duguna da, gauza bat de la hizkuntzarena elkarte pribatu batek, alderdi politiko batek edo erakunde pu bliko batek monopolizatzea eta
|
beste
bat erabat despolitizatzea. Hizkuntza ezin da despolizatu, hizkuntzarenean botere arazoa tartekatzen delako eta, segun eta nolako hizkuntza politikak finkatzen eta ezartzen diren, altematiba kontraja rriak egon daitezkeelako.
|
|
|
Arraza gauza bat da, arrazakeria deitu ohi zaiona, jokabide politiko eta ideologikoengatik bereizkeriaren praxia islatzen duenean, eta
|
beste
gauza bat, oso desberdina, arrazaren kontzeptua zentzu genetikoan erabiltzen denean, maila akademikoan, alegia. Azken adiera honen harira, L. F. Cavalli Sforza Stanford-eko genetista ospetsuari jarraiki (273), arrazaren kontzeptuak «dirau
|
|
|
Ez ga ra gauza munduan zenbat arraza mota dauden jakiteko. Ikertzaile batzuek hi ruko sailkapena egiten dute, arraza handien artean beltzak, horiak eta zuriak aipatuz;
|
beste
batzuek, berriz, hirurogeikoa. Denak dira arbitrarioak.
|
|
|
Gaur egun ziur gaude, mendez mendeko odol gurutzaketen ondorioz, ez dela egon, ez dagoela, ez arraza erabat garbirik, ez arraza bat
|
bestea
baino ga raiagorik, nahiz eta horrelako usteak XIX. mende bukaeran eta geroago ere indarrean egon diren.
|
|
|
Egia da, bai, XIX. mendeko
|
beste
zientzilari askoren antzera, arrazaren kontzeptua erabili zuela, oinarrizko elementutzat zuela, baina hori egitean Eu ropako joerak jaso besterik ez zuen egin. Euskal Herrian bertan, Kanpionek ere arraza erabiltzen zuen barra barra bere idatzietan.
|
|
|
Hori argituta, bidenabar,
|
beste
bigarren ohar bat ere egin beharra gaude, eta da, Sabino Arana arraza garbiaz ari denean, euskal tradizioan oinarrituta ko kaparetasuna zuela gogoan, eta ez inola ere euskaldunen odol garbitasu na, hau zentzu fisiologikoan ulertuta. Hau diogu badirelako oraindik Aban dokoa inozotzat jotzen dutenak, mestizajearen fenomenoaz ohartu ez balitz bezala.
|
|
|
Na zioen arteko oposizioa da hor tartekatzen dena, baina diferentzia handi honekin: bata nazionalismo espainola estatu baten babesean zapaltzailea den bitartean,
|
bestea
euskal nazionalismoa, estaturik gabekoa izaki, hark zapaldurik daukala. Nazio arazo guztietan presente dagoen antagonismo mo ta da hau.
|
|
|
Bigarren arrazoiak, zentzu hertsian, inmigrazioarekin du zerikusia eta aurrean esandakoaren ondorio zuzena da. Garai hartako industrigintza in dartsuaren ondorioz Bilbaoko ezkerraldean ugaltzen den inmigrazio popu lazioa, berak «Efectos de la invasión» artikulu aipatuan behin eta berriz errepikatzen duen bezala,
|
beste
nazio batetik kasu honetan Espainiatik datorrena delako kontsideratzen du arrotza, ez bertakoa, alegia:
|
|
|
Sabino Aranaren garaian bezala, gaur egun ere estatu nazioek beren in migratuekin betetzen ez dituzten eskakizunak betetzea eskatzen zaio Eus kal Herriari, dakigunean, praktikan eta objektiboki datu estatistikoak leku ko, euskal kulturari eta euskarari dagokienez bederen, inmigrazioarena gurean fenomeno asimilatzailea izan dela, eta egun ere,
|
beste
testuinguru batean bada ere, arazoak erabakitzeke segitzen duela. Ederra da integrazio aren aldeko predikua, gizarte berdintasunaren izenean eraikia, Euskal He rrian ezkerrekoek bezain indartsu eskuinekoek errebindikatzen dutena.
|
|
|
Modu hatera edo bestera, Sabino Arana, mende bat pasa eta gero ere, oso bizirik dago. Eta hala dago, batik bat,
|
beste
testuinguru batean aurkitzen ba gara ere, oraindik ere berak harrotutako gaien inguruan gabiltzalako itzuli mi tzuli eta funtsezko arazo horien muina ulertu eta aterabidea bilatzeko krisei lua eskuetan utzita joan zelako. Egin diezaiokegun omenaldirik onena, haren espíritu berritzailea berreskuratzea izango da, hark idatziak eta eginak bere tes tuinguruan kokatzen ahaleginduz.
|
|
|
Lino Akesolok esana da Aranak alderdi bi dituela, euskararen aztertzai learena bata eta eragilearena
|
bestea
: «Asko izan da alderdi biotan berak egi ña; baiña bigarrenean, euskerari emon eutsan bultzadaren aldetik, Aranak ez dauala bardiñik izan esanaz ez dogu, ez, alaz ez danik esango.
|
|
|
Ez gara horretaz luzatuko. Harenean, batez ere, hizkun tzarena ukituko dugu, baina honena ulertzeko
|
beste
puntu batzuk ere bai: arra zarena, zehazki.
|
|
|
Bestalde, kritikari batek baino gehiagok salatu bezala, zentzuz eta tentuz bereizi beharra dago berari zor zaiona eta
|
besteek
hari egotzi diotena. Mitxe lenari jarraiki, hala dio Akesolok ere:
|
|
|
Aranazale batzu en eritxiak alboratu eta bereak dituenak aztertzea lan onuragarria izango ei genduke» (5). Laburki esanda, batean Arana eta
|
bestean
aranazaleak kokatze ko garaia heldu da.
|
|
|
La raza española es, en cambio, un producto latino gótico arábigo con tenues toques de fenicio, griego y cartaginés, que no conserva ni rastro de la raza primitiva de la pe nínsula, que fue la nuestra» (7). Arraza zer den hobeto zehazten du geroago ko
|
beste
pasarte honetan: «Hablamos de raza en el sentido de conjunto de fa milias que proceden directamente de un mismo origen más o menos remoto.
|
|
|
«Ellos y no sotros» artikuluan dakarrenez, euskal politika bi bandotan zatituta aurkitzen da: batean «besteak» daude, etsai españolistak, alegia, eta
|
bestean
«gutarrak», bizkaitarrak edo nazionalistak, hots, «los que queremos para nuestra Patria la perfecta realización de su derecho político, y tanto como a ella amamos, odi amos a sus opresores» (18). Besteen sailean, hasteko maketoak aurkitzen di ra, inbaditzaile espainolak oro, hala deituak bizkaitarrak menpean hartuak dauzkatelako:
|
|
|
batean «besteak» daude, etsai españolistak, alegia, eta bestean «gutarrak», bizkaitarrak edo nazionalistak, hots, «los que queremos para nuestra Patria la perfecta realización de su derecho político, y tanto como a ella amamos, odi amos a sus opresores» (18).
|
Besteen
sailean, hasteko maketoak aurkitzen di ra, inbaditzaile espainolak oro, hala deituak bizkaitarrak menpean hartuak dauzkatelako: «Y no me refiero a una clase determinada de maketos, sino a todas en general:
|
|
|
Eta erabiltzen duenean, ez zentzu juridikoan, fisikoan baizik erabiltzen du (30). Eta
|
bestea
da, Katalunia, latín dar arrazatik datorrenez gero, Espainiako erregio bat besterik ez dela, bere so rreraz, izaera politikoaz, arrazaz, hizkuntzaz, historiaz eta izaeraz espainola delako. Iritzi hori sostengatuko du beti (31).
|
|
|
«Aberrija eztau gaizkatuko euzkereak; bai ta bakarrik abertzaletasunak» (35), zioen.
|
Beste
esaldi hau ere berea da: «Za baldu egixu abertzaletasuna, ta berarekin euzkerea be zabalduko da» (36).
|
|
|
Azken batean, derragun garbiki, arraza da euskal nazioa funtsatzen duen elementu nagusia eta
|
beste
guztiak, garrantzitsuak izan arren, elementu gehiga rriak besterik ez dira. Zentzu honetan, guztiz adierazgarria dira «Errores cata lanistas» artikulu aipatuan jaulkitzen dituen gogoetak, non esaten baitu nahia go duela atzerritarrez kutsatutako Bizkaia euskalduna eta independentea baino kutsatu gabekoa, nahiz ez izan independentea eta euskararik ez egin (37).
|
|
|
(43)
|
Beste
pasarte batean: < < Después de los brillantes exámenes verificados el 31 de Mayo, donde dieron notables muestras de aplicación y aprovechamiento veintitantos alumnos, ya barba dos la mayor parte, parece posible llegue al fin a comprender nuestra diputación, cómo la Cáte dra de Euskera, no sólo no es inútil, como algún Diputado se atrevió a decir en plena sesión en época no lejana, sino que llena satisfactoria y cumplidamente el patriótico fin para que está fun dada» («La Cátedra de Euskera> >, Bizkaitarra, 28,; OC, I, 621 or.).
|
|
|
Hauengadik jasoko du, ha tez ere, etimologian murgiltzeko joera. Euskalari gisa, berriz, Kanpionen Gra mática reo irakurketak irekiko dizkio
|
beste
euskalkiak ezagutzeko bideak. Ho
|
|
|
Izan ere, gutxitan eta orduan zeharka eta lan desberdinetan, aipatzen ditu sintaxi eta morfologi arazoak. Sail horretan
|
besteek
esanera mugatzen bada ere, beste gaietan, hala nola ortografian eta fo netikan, etimologian, izendegian, hiztegian eta, oso bere bidetik ibiltzen da. Alderdi hauek, eztabaidagarrienak hain zuzen, aztertuko ditugu segidan, Eus kal Pizkundearen bilakabidean beren arrastoa handia ala txikia utziko du tenak.
|
|
|
Izan ere, gutxitan eta orduan zeharka eta lan desberdinetan, aipatzen ditu sintaxi eta morfologi arazoak. Sail horretan besteek esanera mugatzen bada ere,
|
beste
gaietan, hala nola ortografian eta fo netikan, etimologian, izendegian, hiztegian eta, oso bere bidetik ibiltzen da. Alderdi hauek, eztabaidagarrienak hain zuzen, aztertuko ditugu segidan, Eus kal Pizkundearen bilakabidean beren arrastoa handia ala txikia utziko du tenak.
|
|
|
Horregatik eskaini zion, seguru asko, Izkindea ren ale bat opari gisa argi taratu bezain! aster (56). Bere sistema grafikoa proposatu baino lehen, bada, hor zegokion bere aurreko
|
beste
guztiekin egiten duen bezala, berea ere ezez tatzea, zergatik ezeztatzen duen arrazonatuz; baina aipatu ere ez bide du egi ten, nahiz zenbait puntutan irizkide diren (57). Bigarren parada bere Proyecto de Ortografía (1896) argitaratu zuenean izan zuen, Aranak bere liburu hau ar gitara eman baino hilabete bat lehenago atera baitzen, eranskinean esaten du en bezala.
|
|
|
Zalantzarik ez da Azkuek azken hau ere oso ongi ezagutzen zuela, baina hemen ere haren aipurik ez. Horregatik, Sabino Aranak ez du onartzen Azkuek ezar dezan bere iritzia
|
beste
guztien gainetik eta, ondorioz, berea izan dadin azken hitza. Izan ere, hauxe zioen bere Proyecto hartan:
|
|
|
Sabino Aranak aipatutako eranskin horretan euskal alfabetoaren berrikuntza rako hobesten dituen formak, x, tx eta r dira, azken hau gainean tilet bat duela, gaurko bikoiztuaren ordez. Lehenengoak
|
beste
lauek darabiltzaten eh, s, s eta z (azken bi hauek gainean marra daramatenak) ordezkatzen ditu; bigarrenak, eh, z,
|
|
|
Bera baino lehen bi Jan bakarrik zeuden argitaratuak gai honen inguruan. Bata Josef Francisco de Iri goyen en Colección Alfabética de los Apellidos Bascongados con sus Signi ficados da, 1.609 abizenen zerrenda zekarrena, eta
|
bestea
Augusto Federiko Pott ek alemanieraz 1875ean idatzi eta gaztelaniara Eliano Ugarte-k 1887an itzulitako Sobre los Apellidos Bascongados liburuxka, azken hau, 43 orrialde besterik ez dituen arren, lehenengoa baino askoz ere hobea zena. Iturri gisa, Kanpionen Datos Históricos referentes al Reino de Nabarra ere erabiltzen du, harenean azterketa etimologokoa egiteko datu historikorik agertzen delako.
|
|
|
Remen haurrei irakurtzen irakasteko euskal alfabetoaz testu li buru baten antzeko zerbait prestatu beharrean aurkitzen baita, bere azalpenetan gramatikan ohikoak diren hitz teknikoak erabili beste biderik ez zaio geratzen. lrakurleak jakin dezan bakoitzaren esanahia, azkenean 117 inguruko hitz berri en zerrenda dakar taula batean (78). Lecciones de Ortografía del Euskera Biz kaino liburuan ere badator bertan agertzen diren
|
beste
73 hitz berriz osatutako beste zerrenda bat ere (79). Oraindik askoz luzeagoa da Lenengo Egutegi Bis katarra n aurkitzen dugun neologismoen zerrenda, lehen bost hilabeteri buruz ko azalpenetan datorrena, batezbeste, 30etik gorakoa baita.
|
|
|
Remen haurrei irakurtzen irakasteko euskal alfabetoaz testu li buru baten antzeko zerbait prestatu beharrean aurkitzen baita, bere azalpenetan gramatikan ohikoak diren hitz teknikoak erabili beste biderik ez zaio geratzen. lrakurleak jakin dezan bakoitzaren esanahia, azkenean 117 inguruko hitz berri en zerrenda dakar taula batean (78). Lecciones de Ortografía del Euskera Biz kaino liburuan ere badator bertan agertzen diren beste 73 hitz berriz osatutako
|
beste
zerrenda bat ere (79). Oraindik askoz luzeagoa da Lenengo Egutegi Bis katarra n aurkitzen dugun neologismoen zerrenda, lehen bost hilabeteri buruz ko azalpenetan datorrena, batezbeste, 30etik gorakoa baita.
|
|
|
Tradizio bikoitz honen kontra jaikitzen da Arana, euskararen sustraietara joan eta, euskararen eredu jatorragoa bilatzeko asmoz. Aranak zein neurritan asmatu zuen ala ez,
|
beste
kontu bat da, zenbait puntutan kritikatzekoa, beste batzuetan ez hainbeste, eta besteetan uste den baino gehiagotan, agian, txalotzekoa. Eta honen froga da Aranak asmatu edo eratutako hainbeste hitz txertatuta daudela, batzuk bes teak baino gehiago, ez gaurko hiztegietan bakarrik, baita ahozko zein idatziz ko erabileran ere.
|
|
|
Hona hemen zerrenda horietatik jasotako hitz batzuk, be rak berritzat dauzkanak: ...vaska), euzkelgi (dialecto del Euskera), garagardo (cerveza), gotzon (ángel), gudari (soldado), ikastola (escuela), ikur (signo), ikurrin (bandera), ikurton (sacramento), irarkola (imprenta), ixenorde (seudónimo), izki (letra), laurleko (peseta), ludi (tierra), margo (color), oben (pecado), opaldu (dedi car), orlei (berde), sendi (familia), ugaztun (mamífero), zenbaki (número), etab., edota
|
beste
iturrietatik hartuak, Hervás enetik, adibidez, margo (color) bezala.
|
|
|
Bego. Edota
|
beste
hitz batzuk, garagardo bezala, ez direla hiztegi ho rretan agertzen, baina bai Elhuyar Hiztegia n (81). Bego hau ere.
|
|
|
Biak genituen, Aranaren ustez, Bizkaian argitaratzen ziren le henak. Julio Urkijok (82), ordea, lehenagoko
|
beste
baten berri ematen du, zei na baita Josef Gorosabelek 1859an argitaratutako Eusquerasco Pronosticua milla ta zorcireun ta iruco gueriraco Vizcaraco, Guipuzcoaraco ta Aravaraco izenekoa, 32 orrialdekoa, Bilbaon Delmasen moldiztegian 1859an argitaratua. Lapurdin, Zuberoan, Gipuzkoan eta Nafarroan asko argitaratu ziren data hori baino lehenago, jada Lizarragaren 1572kotik hasita.
|
|
|
Salbuespen bakarrak, Josu eta Miren izango lirateke, edota jato rrizko izenean kasuan, Keperin eta Karla, Zeperin (Zepherinus) eta Karol en (Carolus) ordez. Bestalde, atzerriko izenei euskal itxura emateko, izenen jato rrizko iturburura jotzen baitu, bide horretatik mota askotako izenak ateratzen zaizkio, batzuk, Koldobika bezala, aski bitxiak, eta
|
beste
batzuk, Kepa beza la, onartuagoak izan direnak. Izenak itxuraz euskalduntzean, egiazko premia bati erantzuten ziolakoan zegoen, euskal idazleak gehienetan inguruko erdere tatik gaztelaniatik eta frantsesetik hartuta ematen baitzituen izenak.
|
|
|
Aranak asmatu eta eraldatutako hainbat izen ez ote daude aski ondo erro tuta euskal izendegian? Zerrenda zehatza emateko
|
beste
azterketa bat egin be harko litzateke, baina bihoaz batzuk: Miren, Garbiñe, Koldo, Koldobika, Ke pa, Joseba, Josebe, Miren, Mirena, Edorta, Josu, Josune, Eukeni, Gontzal, Julen, Julene, Andoni, Andone, Andoni, Lander, Gabirel, Bingen, Irene, Ixidor, Gorka, Jon, Jagoba, Ixaka, Balendin, Keperin, Elene, Gurutze, Markel, eta ge hiago (85).
|
|
|
erasotzen ere, hau ere, Azkue bezala, espainolen alderdietan batetik
|
bestera
da bilelako: «El señor Campión, en muchos años, ha sido liberal avanzado, fue rista, católico integrista, católico fuerista alfonsino, unionista de carlistas, in tegristas y fueristas...
|
|
|
Baina Sabino Aranak badu Kanpionen bihotza barruago zulatuko duen
|
beste
esaldi bat ere leku berean, arraza garbikoa ez dela iradokitzen dioneko hura, alegia: «Y de nuestra raza... de determinar sus límites físicos y de seña lar el camino de su felicidad política, no es el señor Campión el más llama do a hablar y a ser oído.
|
|
|
Hara hor bi nor, bi erraldoi, aurrez aurre: bata erasokorra, sua eta ura borrokan dabiltzanean bezala, eta
|
bestea
tenplatuagoa, hotza eta beroaren er dian.
|
|
|
gatik, ezinezkoa gertatzen da: a) bizkaitar askok ez dakitelako euskaraz, b)
|
beste
askok, jakinda, nahiago dutelako erdaraz irakurri, eta e) zailtasun mate rialak dauzkatelako (105). Hauek gainditu bezain! aster elebidun bilakatuko de la agintzen du. Zailtasunak, antza, ez zituen gainditu, euskaraz seiren bat titu lu besterik ez baitziren agertu.
|
|
|
Zailtasunak, antza, ez zituen gainditu, euskaraz seiren bat titu lu besterik ez baitziren agertu.
|
Beste
aldizkariekin ere antzeko zerbait gertatzen da, euskararen presentzia oso testimoniala deJa. Dena den, ondoko tauletan ze haztuta datozen datuei begiratzen badiegu, Aranari euskal idazle deitzeko adi na arrazoi badela iruditzen zaigu (106).
|
|
|
Baina Batzar haien inguruan gertatuak ez dira hain sinpleak batzuen eta
|
besteen
iritzi zenbait puntutan kontrajarriak modu horretan polarizatuak eta sa
|
|
|
Funtsean puntu hauetara biltzen da hangoa: a) goizez batzarkideak hiru taldetan banatu zirela, ortografiaren batasunari bu ruz Batzarrari proposamenak egiteko xedearekin; b) arratsaldez aho batez onartu zela batzordeetako batek, adostua izan zedin, gai horri buruz proposa tutako plagintza; e) hurrengo urtean Hondarribian
|
beste
Batzar bat egitea au rrikusi zela; d) hiruko talde batek osatutako Batzorde bat izendatu zela, tarte an Kanpion, Sabino eta Hazpameko Anaia bat zeudela, eta hauek, gela batean sartuta, presaka arautegi moduko bat prestatu zutela, baina Batzar Aretora itzultzean, hutsik aurkitu zutela; e) Eskualdun Biltzarra elkartearen izenaz as ko eztabaidatu zela, berdin bere xedeaz; f) Batzorde Iraunkorr... Beste nonbait ere esaten du Aranak, gauzak gaiztotzen ha si zirenean, hasiera hasieratik lehendakariordea izaki, kargu horri uko egin na hi izan ziola (117), baina ez ziotela onartu eta, gainera, askotan idazkari lanak ere egin behar izan zituela (118).
|
|
|
«Que se lleve a debido efecto, sin pérdida de tiempo, en su totalidad el plan presentado por Dn Sabino Arana, en la reunión de septiembre, respecto al procedimiento que ha de seguirse para estudiar y determinar la unificación de la ortografía euz kera...». Eta zazpigarrenak
|
beste
hau: «Invitar al Sr.
|
|
|
Testu zuzenketa egin eta gero, Daranatz lehendakari ari bidali zion 1902ko urtarrilaren 11n, frantsesez idatzitako gutun labur bate k in batera (129). Txosten horretan,
|
besteak
beste, bi proposamen ziren kontuan hartzekoak. Lehenengoa zen Batzarrak ortografiaz bakarrik jardungo zuela:
|
|
|
Zer egin? Kontra erasoaren beroan, hasieran Donostian 1902ko otsailaren 24an bilkura bat egi tea bururatu zitzaien, baina gero atzera egingo dute; horren ordez, beren hari ko batzarkideak bildu, orotara 72, eta erreferendum bat idaztea erabakitzen da, zeina Guilbeau idazkariak egin baitzuen 1902ko otsailaren 12an,
|
besteak
bes te, zuzenean Aranaren proposamenaren kontra, oinarrizko bi punturen gaine an argitasunak emateko. Lehenengoak dio, arazo batzuk tarteko, egiteko orto grafikoa eta literarioa nahastu egin direla:
|
|
|
Ondoren Adema Zalduby lehendakariaren
|
beste
proposamen bat dator, zeinetan bost puntutan zehazten baitu nolako baldintzak bete behar dituzten arazo ortografikoez aritu behar dutenak. Honi beste kontraproposamen bate kin erantzuten dio Aranak.
|
|
|
«Esto es muy grave, pues den tro de esa forma elástica, caben no sólo los pescadores de Elanchove, sino hasta las gentes que sólo sepan hablar castellano o francés y no sepan ni leer ni escribir» (147). Baina galdera
|
beste
modu honetara ere egin zitekeen: hara joatekoak zirenen artean aranazale ez ziren beste guztiak zientifikoak edo adi tuak ote ziren, bada?
|
|
|
Baina galdera beste modu honetara ere egin zitekeen: hara joatekoak zirenen artean aranazale ez ziren
|
beste
guztiak zientifikoak edo adi tuak ote ziren, bada. Bere buruentzat zientifikotasuna gordetzen zutenentzat ere izan zuen erantzunik Aranak, Guilbeau idazkariari egiten dion erantzune
|
|
|
an. Gertatzen dena da, Granja ri bezala
|
beste
askori ahaztu egiten zaiela pun tu honetaz Aranak ematen dituen argitasunak eta zehaztasunak irakurleari es kaintzea, gutxienik historiografiaren amorez zor zaion informazioa izan dezan:
|
|
|
Batzar hauetako gorabeherak arras ilun eta nahasiak izan baziren ere eta horren errudun nagusi Arana Goiri egin bazuten ere, dena nazionalismoarekin nahasten omen zuelako, historiak erakutsi du bere jokabidea, zeuzkan iritzi or tografikoak onartzekoak izan ala ez, asmoetan bederen zuzenak zirela, garbi ak. Izan ziren azpijokoan zikin asko jokatu zutenak, batean gauza bat esan eta
|
bestean
bestea egin, eta setakerian maisu izandakoak.
|
|
|
Batzar hauetako gorabeherak arras ilun eta nahasiak izan baziren ere eta horren errudun nagusi Arana Goiri egin bazuten ere, dena nazionalismoarekin nahasten omen zuelako, historiak erakutsi du bere jokabidea, zeuzkan iritzi or tografikoak onartzekoak izan ala ez, asmoetan bederen zuzenak zirela, garbi ak. Izan ziren azpijokoan zikin asko jokatu zutenak, batean gauza bat esan eta bestean
|
bestea
egin, eta setakerian maisu izandakoak.
|
|
|
Areago oraindik.
|
Beste
aurreko hori bezala, Piarres Lafitteri jasotzen diogu, beti «euskal teoriatik» urrun egondako Manex Hiri art Urrutyk P. Broussain-i 1902ko ekainaren 12an egindako gutun zati hau, Sa bino preso zegoela egina: «Eta gure Arana!...
|
|
|
Ordukoetan Aranak bi aber tzale zintzo bederen aurkitu zituela dio Lafittek: bata Zuberoan, Albert Kons tantin(), eta
|
bestea
Pierre Broussain(), biak medikuak, lehenengoa Aterratzekoa eta bigarrena Hazpamekoa.
|
|
|
Eusko lkaskuntzaren Oñatiko Batzarraren ondotik Euskaltzaindia sortuko denean (1918), orobat, mende hasierako arazo beretsuak aldez politikoak aldez linguistikoak berrituko dira aranazaleen eta
|
besteen artean
eta horiek euskaltzainak izendatzeko orduan islatuko dira, batez ere. Euzko Gaztediko is tilu sortzaileek prestatuta omen daukaten Hizkuntz Akademia baten eraketa proiektuaz mintzatzaen zaio Azkue Julian Elortzari Oñatiko Batzarrekoan.
|
|
|
euskeraren esnatzeari nagozu. Mintzatu zen Bizkaia, ta itzetik ortzera inbido otsegin zigun
|
beste
euskaldunei. Gogonduri ta buru emari gelditu zen alditxoz Gipuzkoa, ta atzenik ordago iardetsi.
|
|
|
Mugimendua ibiliz frogatzen den bezala, euskarak edozein adierazpen motatarako baduela berezko gaitasuna frogatzeko, Sabino Aranarekin aupatzen den Euskal Pizkundean lortzen diren emaitzak aipatzen ditu, nola literaturan hala prosa zientifikoan, bereziki irakaskuntzarako egindako testuliburuetan. Desberdintasunak hizkuntzaren berrikuntzari dagokion puntuan sortuko dira, eta maila honetan, euskara garbiaren nolakoa izango da aranazale garbiak eta
|
besteak
bereiziko dituena.
|
|
|
Testuinguru honetan kokatu behar da, batetik, Euskaltzaleak elkartea, Pri mo de Riveraren diktaduraren garaian sortua, 1926an, Arrasaten egindako Eus kal Egunaren ondotik. Elkarte hau,
|
beste
leku batean aztertua dugunez (157), Abadiak Lapurdin 1853an abiatutako Lore Jokoen tradizioari segida ematera zetorren eta 1920ko hamarkadan indartsuen Gipuzkoan ageri zen. Bizkaian, EAJ Aberrikoen bidetik, beste elkarte bat sortuko da, Euzkeltzale Bazkuna dei tua, eta Aranaren jarratzaile hertsienak izango dira hor kokatuko direnak.
|
|
|
Elkarte hau, beste leku batean aztertua dugunez (157), Abadiak Lapurdin 1853an abiatutako Lore Jokoen tradizioari segida ematera zetorren eta 1920ko hamarkadan indartsuen Gipuzkoan ageri zen. Bizkaian, EAJ Aberrikoen bidetik,
|
beste
elkarte bat sortuko da, Euzkeltzale Bazkuna dei tua, eta Aranaren jarratzaile hertsienak izango dira hor kokatuko direnak. Guk, batez ere, elkarte horrek argitaratzen duen Euzkerea aldizkariaren eta egiten dituen beste lanen berri ematera mugatuko gara eta, bide batez, RIEV ere ai patuko dugu, Aranak Kanpionekin hasitako eztabaida hor luzatzen baita, bai na oraingoan beren buruak Aranaren oinordekotzat dauzkatenekin.
|
|
|
Bizkaian, EAJ Aberrikoen bidetik, beste elkarte bat sortuko da, Euzkeltzale Bazkuna dei tua, eta Aranaren jarratzaile hertsienak izango dira hor kokatuko direnak. Guk, batez ere, elkarte horrek argitaratzen duen Euzkerea aldizkariaren eta egiten dituen
|
beste
lanen berri ematera mugatuko gara eta, bide batez, RIEV ere ai patuko dugu, Aranak Kanpionekin hasitako eztabaida hor luzatzen baita, bai na oraingoan beren buruak Aranaren oinordekotzat dauzkatenekin. Kanpionek badaki nortzuekin ari den teke mekean.
|
|
|
Kan pionen ustez, herriek beren izena beraiei dagokien ezaugarri berezi batetik hartzen dute eta belaunez belaun eusten diote, nahiz elementu bereizgarri hori ez bat etorri adierazten duen errealitatearekin. lngalaterrari, adibidez, «anglo en lurra» izatetik datorkio izen hori, orobat, «frankoena» izatetik Frantziari, nahiz horien hizkuntzatik frantsesak ez dituen ehun hitz baino gehiago hartu. Nafarroa, era berean, Euskal Herriko
|
beste
herri gehienen antzera, hitz topo grafiko bat da, horixe soilki, etimologiaren aldetik honela zatitzen dena: naba
|
|
|
«lengua del vasko», adieraziko luke, eta erdera hitza, berriz, «lengua extran jera» izango litzateke (163). Euzko erroan oinarrituta, dedukzioz ateratzen di tu
|
besteok
ere: Vizcaya, Orozko, Amezkoa eta Gipuzkoa.
|
|
|
Kanpionen artikulu luze honi
|
beste
luzeago batekin eman zion arrapos tua aita Manuel Arriandiagak aldizkari bereko iraileko zenbakian (166), eta ez, berak espero bezala, Jose Arriandiaga laikoak, hau baitzen berarekin eztabai dan sartu zena eta berak bere aurreko artikuluan espreski aipatzen zuena. Kla retiarra puntuz puntu ezeztatzen ahalegintzen da nafarrak azaldutako argudio ak.
|
|
|
Aita Arriandiagaren kontraerantzunak berriz luma hartzera behartzen du Kanpion, eta zenbaki berean egiten du euskera formaren aldeko bigarren de fentsa, artikuluaren izenburua errepikatuz (169). Remen, aranismoak proposa tzen duen irizpide etimologikoa hizkuntzaren erabilera arruntean aplikaezina dela frogatzeko,
|
beste
kontzeptu bat sartzen du tartean, esanez hizkuntzen be rezko eboluzioan gertatzen diren hitzen aldaketak jatorrizkoak bezain legez koak direla eta, beraz, onartu beharrekoak. Jatorrizko formak lehenestearen printzipioak, logikaz, gaztelania, frantsesa, portuguesa, italiera, katalana, etab. utzi eta, latina berreskuratzea suposatuko luke, jokabide absurdoa litzatekee na (170).
|
|
|
Egia esateko, eta oso barrutik, esaldi batean Aranaz esan eta idatzitakoe tatik ez dugu
|
beste
ezer hoberik inon kausitu. Sekulakoa da.
|
|
|
1.2 RIEV aldizkarian zetista eta seisten arteko liskarra pizten den urte be rean, Sabino Aranaren izendegia dela eta,
|
beste
eztabaida bat kaleratzen da, be re garaian izan zuen garrantziarengatik gaurko bibliografiak ere jasotzen due na (174). Kontu jakina da 1906an Gasteizko gotzain izendatua izan zen Cadena y Eleta-k, Pitillas-ko nafarrak, beren haurrentzat hala eskatzen zuten haurrei euskal izenak ipintea debekatu zuela eta jokabide honek euskal nazionalisten hasarrea piztu zuela.
|
|
|
euskaltzetasuna politikarekin nahastu zela edo, bestela esanda, jeltzaleek kasu honetan Eleizaldek arrazoi politikoez baliatu nahi izan zutela sabindar izendegiaren defentsan.
|
Besteek
, aldiz, hizkuntza arra zoiek zituzten gidari bakar. Horrela, berez linguistikoa zen arazoa politizatzen ahalengintzen diren gotzain nazionalista espainolistaren eta nazionalista jeltza leen erdian, esaten da bi ertz politizatu horiek politikoa eta kulturala gaindi tzera zetorrela, hain zuzen, euskalari sektore hori.
|