|
2000
|
|
|
UEUko hitzaldi bat dago Saizarbitoriarenaren jatorrian; lanketa pausatuago bat, aldiz, Lertxundirenean. Lertxundirenak
|
euskararen inguruko
eztabaida ordenatzeko planoa, gidoia, ezartzen digu, eta euskara zehar-lerro erabatekoa da gure gizartean, liburuan ongi frogatzen denez. Saizarbitoriarena, berriz, eskarmentu pertsonalari lotuago dago, eta intuizio aberasgarriz (gauzak ikusteko modua aldarazten diguten intuizioak dira, nire hiztegian, aberasgarri).
|
|
|
Nafarroako agintari politikoek
|
euskararen inguruko
berri beltzak bata bestearen atzetik sortzen diren honetan, adierazpen mediatikotara mugatutako erantzunak ere porrostadan etorri dira. Kasu hauetan erranza eta merkea da erantzuna ematea, gaia pil pilean dagoelarik kazetariek adierazpen eta prentsaurreen arrantzan aritzen direlako.
|
|
|
Bata bortizkeria dela eta; bi aukera ditugu (biak zilegi): edo
|
euskararen inguruko
eztabaida kontzeptu horretatik at kokatzen dugu (hizkuntza eskubideen inguruan, ikuspegi kulturalean, herrigintzan...) edo hartu eta sano sano hitz egingo dugu gaiari buruz, kitto. Eta gero bakoitzak esan duenaren erantzukizun guztia hartu, guztia.
|
|
|
Gai honen inguruan Euskal Herria ia bakar-bakarrik aipatzen da (geroago ikusiko dugu Euskal Herriaren zein zati edo mailaagertzen den gehien). Berdin gertatzen da
|
euskararen inguruko
gaietan, eta neurri apalago batean gizarte -gaietan ere.
|
|
|
Azkenik,
|
euskararen inguruko
albisteak berriro ere agertzen dira Euskal Herriaren osotasunaren euskarri gisa.
|
|
|
Txillardegi azkeneko 40 urteotan
|
euskararen inguruko
gertaera adierazgarrienetanaurrean edo atzean, baina beti murgilean egon izan den pertsona da. Gaur egun, euskararenak eta euskaldunonak ulertzeko ezinbesteko erreferentzia.
|
|
|
Frankismoa:
|
euskararen inguruko
zalantza eta ziurtasunak
|
|
|
9 Ikus L. Villasante-ren Hacia la lengua literaria comun, Ed. Franciscana de Aranzazu, 1970 Euskarari buruz argibide gehiago lor daitezke Euskaltzaindiak argitaraturiko obra honetan: El Libro Blanco del Euskara, Euskaltzaindia, Bilbao, 1977 Irakurtzekoa da, halaber, Joseba Intxaustiren Euskara, euskaldunon hizkuntza, Eusko Jaurlaritzak 1990.ean argitara emana (badira espainieraz eta frantsesez eginiko edizioak ere), zeinetan
|
euskararen inguruko
gai askori buruz bibliografia ugaria eskaintzen den.
|
|
2001
|
|
|
Alde horretatik, zenbat eta euskaldunago= are abertzaleago, eta zenbat eta abertzaleago= are independentistago delako ustezko ekuazioak mamituz joango direlakoan, be rek ere, Katalunian bezala, euskara berenganatu beharrean, beren erruz galduriko euskal tren horren kontra jotzen dihardute,
|
euskararen inguruko
mundu hori indarkeria eta aukera politiko estremistekin uztartu nahirik. Desprestigio kanpaina hori, azken buruan, hizkuntzak daukan integrazio indarraren konstatazio amorratua renisla besterik ez da.
|
|
|
Eta horrekin bizitzen ohitu ginen, harik eta norbait (norbait kolektibo hori arerio ideologikoari bizitza ukatzeraino iritsi direnengandik ez urruti dagoelarik) euskaltzale eta euskal herr itar kontzeptuak nahastera zaletu zen arte. Ordutik hona (eta garbiago azken urteotan)," gutarra" izan beharra dago, sa rri, alor politikoan,
|
euskararen inguruko
kezkarik eduki ahal izateko. Eta hori, nire ustez, galbidea dugu.
|
|
|
Euskalgintza auzitan? zken hiruzpalau urteotan Estatu espainiarrean sekulakoa da
|
euskararen inguruko
iritzi, artikulueta salakuntzen zaparrada. Zehatzago, EAE eta Nafarro ako hizkuntz politika eta hezkuntza sistema goitik behera auzitan jartzen dira.
|
|
2002
|
|
|
Honen bitartez hiritarren eskaerak eta kexuak bideratzen dituzte eta euskararen kontrako erasoei erantzun egokia prestatzen dute, betiere erakunde publikoen jarraipena egin ondoren. Horrezaz gain, azarorako
|
euskararen inguruko
jardunaldiak prestatzea aurreikusi dute.
|
|
|
MIGUEL Sanz Nafarroako Gobernuko lehendakariak argi utzi du berehalakoan ekingo diotela
|
euskararen inguruko
beste dekretu bat lantzeari. 2000ko abenduaren 11n administrazioan euskararen erabilera arautzeko dekretua bertan behera utzi du Nafarroako Auzitegi Goreneko Administrazioarekiko Auzietarako Salak, forma kontuetan oinarrituta.
|
|
|
Zintzo-Mintzo Euskaltzaleen Elkarteko lehendakariordea da, eta lehenik eta behin elkartearen beraren sorrerari buruz berba egin diezagun eskatu diogu. Iturriozek azaldu digunez, 80ko hamarkada amaieran eta 90eko hasieran
|
euskararen inguruko
hainbat mugimendu sortu zen Deba bailaran, eta horiek eredu bezala hartuz eman zituen Zintzo-Mintzok lehen urratsak, 1994an, Joxe Mari Etxanizen gidaritzapean. " Aurrez bazeuden beste elkarte batzuk, EHE eta EKB esaterako, baina gehienek euskararen apologia egiten zuten; errebindikatiboak ziren.
|
|
|
Euskerazaintza, 1978an Euskaltzaindiak deituta Arantzazun egin zen
|
euskararen inguruko
Batzarraren ondoren sortua dugu. " Hamar urte ziren euskera batua sortuta zegoela.
|
|
|
Etxebarriak eta Jazinto Iturbek (1990). Etxebarriarentzat,
|
euskararen inguruko
legerik ez zegoenean, urterik urte aurrerapausoak eman ziren, ikastetxe gehienetako euskal lerroak sortuz. Baina Estatutuak egokiak izan arren, paper erre bilakatuziren, aplikaziorako borondate politikoa falta baitzen.
|
|
|
Deustuko Unibertsitateari buruz hitz egin behar dudanez, eta historiarikegin gabe hemen aipatu izan dira jadanik hainbat gauza?, esan nahi nuke Deustuak beti izan duela
|
euskararen inguruko
kezka, eta horren lekuko izan dira martxan jarritako hainbat ekimen, hemen aipatuak izan direnak, bestalde. Ikusi dugu, 1970erako sortua zela Euskal Kultur Mintegia.
|
|
|
Deustuko Unibertsitateari buruz hitz egin behar dudanez, eta historiarikegin gabe hemen aipatu izan dira jadanik hainbat gauza?, esan nahi nuke Deustuak beti izan duela
|
euskararen inguruko
kezka, eta horren lekuko izan dira martxan jarritako hainbat ekimen, hemen aipatuak izan direnak, bestalde. Ikusi dugu, 1970erako sortua zela Euskal Kultur Mintegia.
|
|
|
Inork ez dio ukatuko berritasunik Ibarretxeren diskurtsoari —gustukoa izatea edo ez beste kontu bat da—, baina inork ez dio ukatuko, ezta ere, kultura kontuak ahaztuta utzi zituela nabarmen. Diskurtsoaren zati garrantzitsuena gaztelaniaz egiteaz gain,
|
euskararen inguruko
aipamen zehatzagoak bota nituen faltan nik. Herri honek nortasun propioa duela behin eta berriro errepikatu zuen; normalizaziorako bidean abiatu nahi bada, argi izan behar dela Euskal Herria ez dela Estatu baten mende dagoen lurralde zati bat...
|
|
2003
|
|
|
Ebakuntza gaizki egindako baten erruz apur bat gutxiendurik geratu zen. Hala ere, literatura-sorkuntza ez hainbeste baina,
|
euskararen inguruko
beste esparru batzuk landuko ditu: irakaskuntza eta ikerkuntza, batipat.
|
|
|
Estatutua ez zela ez Euskal Unibertsitatea, ezta Euskal Eskola Publikoa lortzeko tresna miragarria, baina bai euskal hezkuntza-sistema hemendik antolatzeko baliabidea16 Hurrengo hausnarketetan, ordea, ez zen Euskal Unibertsitateari buruzko aipamen zuzenik. Espainiako gobernua prestatzen ari zen Unibertsitate Autonomiaren Legea (LAU) aztertzean, Arnasa-ren 4 zenbakiak Nafarroaren urruntzea kritikatu zuen, baina ez zen
|
euskararen inguruko
inongo aipamenik egiten17 Urtebete geroagoko Hitz Irakaskuntza aldizkarian LAUren zirriborro berriari buruzko analisiak hizkuntza-eskubideen desagertzea salatu zuen18 1982an kaleratutako Arnasa 10 dugu Euskadi-ko Ezkerraren unibertsitateari buruzko azterketarik sakonena19 Berriro LAU legea kritikatu ondoren, EHUren egoera azaltzen zuen, eta unibertsitateak bizi zuen krisia salatzen zuen. Atalak ez zuen euskarari buruzko inongo aipamenik, are gutxiago Euskal Unibertsitateari buruzkorik.
|
|
|
Ezker Abertzaleko kide askok Udako Euskal Unibertsitatea buruan izan arren eta Euskal Unibertsitatearen proiektua finkatzeko oinarriak zehaztea UEUri zegokiola pentsatu arren, eta UEUk bere jarduerarekin aldarrikapen horren erreferentzia izan behar zuela pentsatzen bazuten ere, ez zen islatu, zuzenean, UEUren agirietan esandakoa. Esate baterako, 1976ko urte-amaieran KASek plazaratutako
|
euskararen inguruko
agirian, nahiz eta helburua «Euskal Herriaren Berreuskalduntzea (izan), honetarako Euskal Herri osoan Hizkuntza Nazional bakarra euskara ezarriz», ele-bitasunaren aldeko deia egin zen, «Euskarari lehentasunezko sarbide progresiboa emanen dion politika baten» oinarri moduan30 Horretarako «Erdarekin batera euskararen ofizialkidetasuna legez Euskal Herri osoan» planteatzen zuten. Irakaskuntzari zegokionez, ondoko puntuak zehaztu zituzten:
|
|
|
Talde horietako kide asko Herri Batasunaren ingurukoak izan arren, erakunde politiko horrek elebitasuna defendatu zuen bere hauteskunde-programetan; eta, urte horietan Eusko Legebiltzarretik kanpo aritzean, babesik gabe utzi zituen euskalgintzako taldeak Jaurlaritzaren aurrean17 Bakartasun hori are nabarmenagoa izan zen, Herri Batasunak 1978tik 1988ra bitartean, zuzenean euskararen alde antolatutako mobilizazio urriei erreparatzen badiegu. Jose Manuel Mataren arabera,
|
euskararen inguruko
ekintzek HBk egindakoen %5 ziren, energia nuklearraren aurkakoak, aldiz, %418.
|
|
|
Horien arabera, herri-mugimenduen artean bi eratakoak bereizi behar ziren, ENAMen dinamikan integratu gabeko taldeak eta integratutakoak. Azken horien artean zeuden Amnistiaren Aldeko Batzordeak eta
|
euskararen inguruko
taldeak. Hiru ziren euskararen aldeko borrokan oinarrizko erakundeak (AEK, EHE eta EKB), berriro ere UEU bazterrean utzi zen20 ASKren ustez, talde horiek arrisku nabarmena jasaten zuten:
|
|
|
Euskara, abertzale mugimenduaren haize parpaila bihurtua da, abertzale izateko euskararen jakitea ez delarik jada hain beharrezko. Alta, abertzale mugimendu koloretsuak euskara salbatzearen  estakuruz biltzen ditu gazteak eta jende berriak,
|
euskararen inguruko
bizitasun kultural alegerak akuilaturik (Herri Urrats besta bikainak, demagun). Hargatik euskaltzale soil izateak ez du abertzale izatearen osperik, eta abertzaleak jakina, hortzak tinko, lepo zaina hegian, oka egiteko zorian, borroka armatuarekiko anbiguotasunez beteriko ikusmoldea darabil.
|
|
|
Bere garaiko euskaltzale guztiekin harreman estua izan zuen, hala nola, Pedro Astarloa, Juan Bautista Agirre, Vargas Ponce, Humboldt edo Zarauzko misiolariekin, besteak beste. Nahiko kritikoa izan zen, dena den, Astarloaren
|
euskararen inguruko
fantasiekin: Tubalek ekarria bazen, Babel ondorengo hizkuntza izan behar zuen, eta ez lehenagokoa edo lehen-lehenengoa.
|
|
|
Añibarrok bezala, libre zituen uneak Bizkaiko euskararen aditz-jokoak eta fonetika aztertzen ematen zituen, eta gogoz garatu zuen horrela bere bokazio filologikoa. Ikerketa horien ondorioz,
|
euskararen inguruko
hainbat lan egin zituen, guztiak ere bera hil ondoren argitaratu zirenak; era berean, alegia-liburu bat ere idatzi zuen. Honela goraipatu zuen Euskaltzaindiak bere lana 1918an:
|
|
|
Bere eragina totem bat euskalgintzarentzat, kastrazio konplexu hiperbolikoa. Oraindik orain inork ez du azterketa serio eta sistematikorik egin bere eraginaren neurketara hurbiltzeko (irakurleenpe rfila, irakurle horiek albiste eta sekzio desberdinei eskaintzen dieten arreta,
|
euskararen inguruko
iritzia osatzerakoan duen eragina), horregatik suposatutzat ematen da dena, den-dena, euskalgintzak bere norabidearen argia orrialde horietako lerro artean topatu behar duela barne. Erregea jantzita, omen?!
|
|
|
Nola baloratzen duzu azken urte hauetan Nafarroako agintariak
|
euskararen inguruko
hizkuntz politikaren esparruan hartzen ari diren erabaki eta neurriak. Zein eragin (kalte) uste duzu izan ditzaketela epe labur, ertain eta luzera begira?
|
|
2004
|
|
|
Gazterik ikasi zuen euskara, geroagoko euskaldun berrien eredu bilakatu zela. Hizkuntzaren ikerkuntzan nabarmendu zen arnas handiko lanak idatzi zituela, euskara bera defendatu eta bultzatu zuten zenbait elkarteren sorreran egon zen,
|
euskararen inguruko
hainbat eztabaidetan parte hartu zuen, baita eredu literarioaren zein batasunaren hika-mika garrantzitsuetan ere, eta gutxi bazen ere, asmo literarioko zenbait lan utzi zizkigun.
|
|
|
Guztiarekin, Campionen ekarpenik garrantzitsuena 1884ko Gramatica de los cuatro dialectos literarios de la lengua euskara dugu, Tolosan Eusebio Lopez lodosarrak inprimatu zuena. Aurretik ere,
|
euskararen inguruko
beste lanen bat publikatua zuen Campionek. «Euskara» aldizkariaren bigarren alean, 1879an beraz, Gramatica vasca entsegua hasi zen argitaratzen atalka, bere ustez Larramendi zein Lardizabalen gramatikak zaharkituegiak zeudelako.
|
|
|
Hiromik urteak daramatza Urola aldeko herri honetara etorriz. Aspaldi ikasi zuen gure hizkuntzan mintzatzen eta orain
|
euskararen inguruko
ikerketak egiten ari da. Horrez gain, Japonian, Tokioko unibertsitatean, euskara irakasle ere aritzen da.
|
|
|
2003ko martxoan eta apirilean eskatu zion Nafarroako Gobernuak Demoscopia enpresari
|
euskararen inguruko
azterketa egiteko. 2.075 biztanlek erantzundako ikerketa erabilgarria dela esan du orain Campoy Hezkuntza kontseilariak, baina ondorio batzuk ez omen daude datu fidagarrietan oinarrituta.
|
|
|
Eta horrekin bizitzen ohitu ginen, harik eta norbait (norbait kolektibo hori arerio ideologikoari bizitza ukatzeraino iritsi direnengandik ez urruti dagoelarik) euskaltzale eta euskal herritar kontzeptuak nahasten zaletu zen arte. Ordutik hona (eta garbiago azken urteotan), gutarra izan beharra dago, sarri, alor politikoan,
|
euskararen inguruko
kezkarik eduki ahal izateko. Eta hori, nire ustez, galbidea dugu?. 214
|
|
|
–Hala ere, euskalgintzan ari den jende saiatu askok ez ditu gauzak batere garbi, urteak eta urteak lanean ari den askok etsipenez begiratzen dio egindako bideari: hutsuneak eta zuloak ikusten ditu irakaskuntzan, liburugintzan, herritarron eguneroko erabileran; defizitak antzematen dizkio euskararen proiekzioari; pentsatzen du bide gehiago egin zitekeela baina ez dugula egin; konturatuta dago begiak ixten dizkiogula arazo larri askori; ilusionatuko duen proiektu garbi, finko eta eraginkor bat falta zaio;
|
euskararen inguruko
eztabaida faltak kezkatzen du; atezuan dago globalizazioaren aurrean, ez baitu globalizazio horri buruzko estrategiarik ezagutzen...?. 165
|
|
|
Euskalgintzaren alorra desideologizatu den neurrian, euskararen erakarpen-indarrak agortu egin dira Euskal Herrian. Uste izan da, hobe beharrez nahi bada,
|
euskararen inguruko
auzi-mauziak modu eta jarrera normalduen altzoan kokatu behar genituela; uste horrek, ordea, ezer gutxi zuen zuzenetik. Ustekizun horren gibelean oinarrizko gauza bat ahantzi dugu, inondik ere, eta ahanzturak eragin duen zer hori, berriz, erabakigarria izan:
|
|
|
Izateko, pentsatzeko eta bizitzeko modu batekin oso uniformatua eta lerratua ikusten da euskararen mundua eta hori ere euskarak duen arazoetako bat da. (...) Batasuna garrantzitsua da, baina une honetan gehiago kezkatzen nau
|
euskararen inguruko
aniztasunak batasunak baino. Gizartearen aurrean oso monolitiko agertzen gara eta hor aniztasuna agertu behar dugu?. 195
|
|
|
euskararen gizarte-irudia zenbat eta zabalagoa, orduan eta ate gehiago zabalduko litzaizkioke euskarari lurralde horretan. Horretarako bidea, gehien-gehienetan,
|
euskararen inguruko
definizioak kultura-ondarearen izari-esparrura lerratzea omen da, Caminok ederki azaldu berri digun legez. Estrategia horren onura ukatu gabe, nafarkeriaren mozorropean dabiltzanen sasiarrazoia gogora ekarriz, euskararen zer-nolakoa kultura-izariaren eremu hutsean kokatzeak izan ditzakeen alderdi ahulak ere ez ditu ahaztu nahi izan Caminok.
|
|
|
Sabino Aranak erabiltzen duen terminología gogoan izatea behar-beha rrezkoa da, egun erabiltzen diren euskalaritza, euskalari eta euskaltzale hitze kin nahas ez ditzagun. Gaurko egunetan, euskalaritza
|
euskararen inguruko
ikerketaz ari den diziplinari deitzen zaio, horren barruan sartuz euskararen ja torriari nahiz gramatika eta hiztegiari buruzkoak. Aspaldiko «vascología» edo
|
|
|
abiatuta, garai hartako
|
euskararen inguruko
eztabaidetan Sabinok eragin zuen ·
|
|
|
Aro Modernoarekin amaitzeko,
|
euskararen inguruko
gabezia ere aipatu beharra dago: hizkuntza honen (eta beste edozeinen) aipu guztiak desagertu egin dira egitarau ofizialetik.
|
|
|
" Euskaraz bizi" proiektua ren epe luzeko eragina neurtzeko 35 urte arteko segimendua egin proiektuan egon diren eta egon ez direnDereduko bi multzo aztertuz:
|
euskararen inguruko
jarrera ohartun eta oharkabeak, euskara lantzeko saiorik egin ote duten eskola utziz geroztik, etxean zein hizkuntza erabiltzen duten, euskaltzale edo erdaltzale ote diren beren eguneroko hautuetan (egunkaria, irratia, telebista, internet, lagunartea...).
|
|
2005
|
|
|
Azken urteotan,
|
euskararen inguruko
sorkuntzak belaunaldi berrietan eragina izateko ahalmena galdu egin duela dirudi, eta bestetik, erdal komunitatean duen bisibilitatea, are gehiago. Kezkatzekoa da euskarari darion sorkuntzaren errealitatea.
|
|
|
Atal honetan, neurri batean behintzat, euskara tekniko-zientifikoari egozten zaizkion zenbait joeraz edota aldaketaz arituko naiz' 2. Erreferentziazko erdal adjektiboen kontua dugu bereziki azpimarratzekoa. Hirugarren atalean aipatu bezala, hizkuntza tekniko-zientifikoaren berezitasunetako bat da izakiak eta gertaerak sailkatzeko joera handia eta sailkapen horretarako erruz erabiltzen dira
|
euskararen inguruko
erdaretan erreferentziazko adjektiboak. Hortaz, euskara gaurkotzearen lehendabiziko ondorioetako bat izan da euskara' izena+ erref. adjektiboa' moduko segidez betetzea.
|
|
|
Beltran-ek euskoiberista gisa honako ezaugarriak ditu: euskararik ez daki, ez du ia ezagutzen, eta
|
euskararen inguruko
ikerketen berririk ere ez du, beraz iberierazko testuak euskarara itzultzean Azkueren hiztegia erabili behar du. Kasualitatez agian, baina valentziarra da-aurrerago valenciamoaz hitz egitean argituko dugu zer adierazi nahi dugun-.
|
|
|
• Alde batetik, artikulu honen hasierara ekarri ditugun bezalako iritziak nola, zer dela-eta eman litezkeen gaur egun, ustez
|
euskararen inguruko
adostasun zabala bizi dugun (edo bizi beharko genukeen) garaiotan.
|
|
|
• Honen guztiaren ondorioz lortu duten gauzarikkezkaga rriena eta larriena
|
euskararen inguruko
ideia negatiboa gizarteratzea izan da: zama, inposaketa...
|
|
2006
|
|
|
Internet eta
|
euskararen inguruko
hitzaldia eman zuen, Uztarria Kultur Koordinakundeak gonbidatuta
|
|
|
Oharrak: gaindosiak euforia arriskutsuak sor ditzake, eta
|
euskararen inguruko
fantasia irrealak eragin.
|
|
|
Pentsa liteke, hortaz, botikak ere
|
euskararen inguruko
bizipenen indargarri izan litezkeela. Naturaltasuna galduko genukeela eta kimikaren morrontzapean eroriko ginatekeela?
|
|
|
Larrialdietarako zerbitzu publikoa da. Hiztunen arteko harremanetan, edozein dela ere,
|
euskararen inguruko
auziren bat sortzen denean, zenbakia markatu eta SOS Euskarak larrialdiari erantzunen dio, egoera bakoitzak behar duen bitartekoa eskainiz: itzultzailea, hiztegia, gramatika, hizkuntza-eskubideen zerrenda, zuzentzailea, filologoa, hiztun euskalkiduna, euskara teknikaria...
|
|
|
Hizkuntza hobetzean eskaileran gora goazen bezalaxe, behera ere joan liteke, dudarik ez izan?,
|
euskararen inguruko
leloetan ere halaxe joan gara: gora, beti gora, exijentzia maila handituz eta leloak pixkanaka sofistikatuz:
|
|
|
Hainbat etorkini
|
euskararen inguruko
kezka beharbada urruti samar geldituko bide zaio, askok bestelako lehentasunak izanen baitituzte (lana, etxebizitza...). Alabaina, hizkuntz ereduen hautuak, euskara ikastearekin loturik dagoen heinean, eragin zuzena izan dezake beraien seme-alaben etorkizunean, beraien integrazioan, hain zuzen ere.
|
|
|
Bildumari dagozkion emaitzen aurkezpenean honako atal edo alderdi hauek azalduko ditugu: lehenik, liburutegiko osaketari buruzko datuak, dokumentu-mota eta kopuruaren arabera; ondoren,
|
euskararen inguruko
datuak, dokumentuen jatorria, hautaketan zerikusia duten aspektu guztiak, bilduma gaurkotzea, bildumaren tratamendu teknikoaren maila, antolaketa eta eskuragarritasunari buruzko emaitzak.
|
|
2007
|
|
|
Horregatik,
|
euskararen inguruko
ekintzak egin behar dira nahi eta nahi ez: areto hustuetako hitzaldiak, hartzailerik gabeko kanpainak edo aharrausi,-barka-, bertso-saioak.
|
|
|
Esan bezala, hizkuntza lehen definizioaren zureko ezpala balitz, mintzairatxandakatzea besterik ez genuke egin behar, eta erdara eta euskara modu mekanikoan aldatzea izango litzateke kontua, solaskideak dituen hizkuntza-gaitasunenarabera. Gauzak horrelatsu balira,
|
euskararen inguruko
adostasunak eta hizkuntzapartekatzeak ez lukete arazo larriegirik sortuko beharbada, eta hizkuntza-identitateen arteko osagarritasuna ere posible izango litzateke inor inoren mendeko izangabe. Baina, gauzak horrela ez balira, eta bigarren definizio hori zuzena balitz, euskarak lankide gutxi izango lituzke aldamenean; eta, izatekotan, lankide kaskarrak.
|
|
|
egitasmo honen bultzatzaile izan diren udalerrietara heldu direnei bertokotzen laguntzea, horretarako hasi behar duten bizimodurako erabilgarria eta baliagarria izango den informazioa eman, eta gure gizartearen ezaugarri garrantzitsuenak azpimarratu dira, foru iturrien arabera. Horren harira,
|
euskararen inguruko
azalpenak eta gomendioak, euskara ikasteko ikastaroen eta diru-laguntzen berri ematen da, hezkuntzaren nondik norakoak azaltzen dira, eta telefono jakingarrienak, helbideak eta udalerri horietan bizimodu berriari ekiteko informazioa jasotzen dira.
|
|
|
Falta dira, orobat, politikaren jarraitutasuna eta jarraibidea,
|
euskararen inguruko
hizkuntza-politika eta-antipolitika —hori ere tartean dagoelako— interes ideologiko jakin batzuen pean jarri beharrean, guztion partaidetza eskatzen eta galdatzen dutenak.
|
|
|
gure hizkuntz politika kudeatzeko erak ezberdinak izan daitezke, bai, baina zaila da euskararen normalizazioaren zentzua kolokan jartzea, hain zuzen erabat normala delako batek bere hizkuntzan bizi nahi izatea eta bigarren mailako bezala tratatua izan nahi ez izatea. Ez dugu ahaztu behar, baina, euskalduntze bidean jarri nahi dugun beste hori ez dela hutsetik hasten —berau bere jatorrizko hizkuntzarekiko lotua dago jada—, eta, horrenbestez, bere eskubide pertsonalak kontuan hartu beharko dira ere
|
euskararen inguruko
eskubideak aldarrikatzerakoan. Horregatik, bada, euskararen normalizazio prozesua, neurri handi batean, belaunaldi mailako prozesu gisa ulertu behar da, non euskararen aldeko" presioa" —diskriminazio positiboa— eta" erakarpena" —lotura afektiboa— elkarrekin uztartu beharko diren.
|
|
2008
|
|
|
Orokorrean, azken artikuluak euskararako eta euskal komunitaterako nahiko egoera ezkorra adierazten digula esan dezakegu, bizindar teoriaren arabera behintzat. Bestalde, aurreko artikuluetan
|
euskararen inguruko
gaietan esaten direnak ere kontuan hartuz, nahiko argilun atzematen direla ere ikusi dugu. Hala ere, posible ote dugu ikuspegi baikor bat eraikitzea?, euskararen normaltasun iraunkorra lortzeko irtenbide baikor egokia asmatzea?
|
|
|
1919ko urritik urte bukaera arteko zortzi batzarretan, Akademiak ez zuen
|
euskararen inguruko
erabaki normatiborik hartu, baizik oraindik guztiz antolatu gabe zegoen erakundea lanean jarrarazteko, bere kide guztiak izendatzeko eta barnearaudia finkatzeko pausoak ematen aritu zen. Hau da, azpiegitura lana atondu zuen aurrenik, ondoren erakunde gisa finkatuta oinarri horren gainean lan akademikoa hasi ahal izateko.
|
|
|
Campion, Urkixo, Schuchardt, Bähr... Horiek guztiek, Azkuerekin batera,
|
euskararen inguruko
ikerketak garaiko zientziaren mailan kokatu zituzten, ordura arte nagusi izandako Astarloaren tradizio zaharkitua gaindituz. Modernizazio zientifiko hau garaiko Euskal Herriak bizi zuen eraberritze positibistaren baitan gertatu zen, historian, adibidez, Karmelo Etxegaraik edo Serapio Muxikak burutu zutena.
|
|
|
Hasierako proiektuetan (Euskalzale, Ibaizabal), bere irakurlegoaren esparrua probintzia gutxitara mugatzen bazen ere (Bizkaira eta Gipuzkoara), bere asmoa, euskara estandar batua eraiki ahala, Euskal Herri osora heda zitekeen egunkari proiektua zen. Azkue, bada, aldizkarietako iritzi artikuluekin (bereziki
|
euskararen inguruko
gogoetak plazaratuz, baina orobat Dreyfus bezalako aferak ukituz), garaiko frantses edo espainiar intelektualen antzera aritu zen. Diferentzia nagusia, mezua eman ez ezik, transmisio kanala ere eraiki behar izatean zegoen.
|
|
|
Hainbat urte geroago, 1918an Julio Urkixok salaketa berbera egiten zuen Frantziako eta Espainiako mundu akademikoek euskalaritzarekiko zuten ezaxolaz kexatuz379 Urkixo bera arduratu zen gabezia hori hein batez estaltzeaz RIEV aldizkaria sortuz (1907),
|
euskararen inguruko
ikerketa serioei plataforma bat eskaintzeko. RIEVeko ikerketak, ordea, erdaraz idazten ziren, eta, jakina, aldizkari batek ezin bete zezakeen unibertsitate baten hutsunea.
|
|
|
Alderdi jeltzaletik Euskalerria Elkarterako aldaketaren arrazoiak ez daude osoki garbi. Batetik, Arana Goirik Euskeldun Batzokijaren baitan ezartzen zuen autoritate eztabaidaezinaren inguruan tentsioak egon zitezkeen, bereziki
|
euskararen inguruko
auzietan. Ez da ahantzi behar Azkuek euskara gaietan bere ereduak ezarri nahi zituela, eta ez dirudi Arana Goiri halako konkurrentziak onartzeko prest egongo zenik.
|
|
|
Ez da dudarik Zurtzaingo elkarte honek hein handiz lehenago Azkuek Euskal Akademiari esleitzen zion papera bete behar zuela: hiztegi autorizatu bat sortzea, gipuzkeran oinarrituriko euskara eredu normatibizatu bat bultzatzea,
|
euskararen inguruko
kontsultei erantzutea, eta behinola Euskaldun Biltokiak bete zuen (eta asmoz Abadia anderearen Akademiak bete behar zuen) lekua hartzea, euskal ikastetxea, euskal irakasleeskola, Euskalzale aldizkaria, eta beste zenbait proiektu euskaltzale bilduz. Ohargarria da Zurtzaingoa indartzeko EuskalEsnalerekin nolabaiteko elkarlan aukera aipatzea (nahiz erakunde harekiko independentea izan), hola garaiko gizartemugimendu euskaltzaleen babesa bilatuz.
|
|
|
1914an, Urloren porrotaren haritik musika albo batera utzita, Azkue
|
euskararen inguruko
ikerketei lotu zitzaion. Schuchardti orientazio eske idatzitako gutunean hizkuntzalaritza obra on batzuen erreferentziak nahi zituen, egunean jartzeko.
|
|
|
Luis Eleizalde buruzagi jeltzalea ere azter daiteke, hizkuntza kontuan sabindarrik jantziena izan zena: baina egia esan Eleizalde ere ez zen idazle aktibo gisa askonabarmendu (bai idatzi zituen zenbait gauza euskaraz baina askoz gehiagogaztelaniaz), eta
|
euskararen inguruko
bere ekarpen nagusiak teorikoak izanziren (eta gainera gero eta kritikoagoak Arana Goiriren planteamenduekiko). Imanol Arriandiaga elizgizon sabindarra ere aipa daiteke, neologismo sortzaile eta purista hertsia, hainbeste non bere euskarazko idazkiak (ez ugariegiak egia esan) irakurtzeko izugarri zail ziren, eta beraz nekez sor zezakeenaeskola handirik.
|
|
|
Ez zen musika inondik ere bigarren mailako auzi bat Azkuerentzat. Aitzitik,
|
euskararen inguruko
zaletasunekin batera, edo are gehiago, musika zen Azkueren pasio nagusia134 Egia esan nire gaitasunetatik kanpo dago Azkueren musika arloko obra aztertzea. Musikologoak izan beharko dira ataza hori burutuko dutenak.
|
|
|
jarraitzailea izan oro har, hainbat arlo eztabaidatuz:
|
euskararen inguruko
hainbat ideia aranista (ortografia, neologismoak, izendegia, Euzkadi izena...), independentziaren xedea... Alderdi politika baztertuta, gerta zitekeen Azkueren abertzaletasuna, agerraldi bakanetatik kanpo, maila pribatu eta intimoan geratzea.
|
|
|
Bizkaiko Diputazioak ordaindurik Bilboko institutu probintzialean doako euskara katedra eratzea proposatzen zen. Katedra sortzeko Galartzak ematen zituen arrazoietan,
|
euskararen inguruko
kontzepzio apologistak eta foru galeraren ondoren agertutako kontzientzia errebindikatiboa biltzen ziren:
|
|
|
Donostiako euskara katedrak ere akabera txarra izan zuen. Jose Gaspar Oregi bertako irakasleak,
|
euskararen inguruko
ideia aski bitxi eta fantasiosoak irakasten ei zituen361, eta ikasle gabe geratzen ari omen zen katedra. Horregatik 1899an Diputazioak bertan behera uztea erabaki zuen362 Hortaz, mendea hastean Bilboko euskara katedra zen aktibo zebilen bakarra.
|
|
|
Baina ditudan datuen arabera asmo honek ez zuen aurrera egin, eta, jakina, RIEV ere ez zen berpiztu. Hola bada,
|
euskararen inguruko
goi mailako ikerketak biltzen zituen gune bakarra, Azkuek urte hartan bertan berrireki zuen Euskaltzaindia izan zen, Tovarren proposamena baino hilabete batzuk lehenago. Erakunde haren barruan gertatuko zen zenbait urteren buruan beste aldaketa garrantzitsu bat:
|
|
|
80). Agirre, lanbidez osagilea eta ideologiaz errepublikanoa, aitzindaria izan zen
|
euskararen inguruko
ikerketetan. Bere lanik ospetsuenak. Tentativas de reconstrucción de nuestro lenguaje natural y el problema de la palabra?
|
|
|
Arratsaldean hainbat joku izanen dira: Ginkana, Altxorraren Bila jokuan oinarritutako Euskararen bila, ETB2ko Date el bote lehiaketan oinarrituta
|
euskararen inguruko
galderak izanen dituen Mazan/ k botia! lehiaketa, euskararekin zerikusia duten kantekin Karaokea eta afal aitzinetik trikipoteoa izanen da.
|
|
|
Nafarroan badira
|
euskararen inguruko
beste hainbat elkarte. Zein dira EKEren xedeak?
|
|
|
Esan bezala, oso argazki adierazgarriak ikusi ahal izan ditugu egunotan. Gure Ezkerralde txiki honetako PSE eta EAJ-ko agintari politikoak, Euskal Herriko jendarteari
|
euskararen inguruko
mezuak igorriz ikusi ditugu... Hamaika ikusteko jaioak gara!. Hauteskunde garaia iritsitakoan, askotan ikusi ditugu bertako agintari desberdinak udalerrietara gerturatzen lan baldintzetaz hitz egin asmoz, ekonomiaren gorabeherez mintzatzen, lantegietako beharginekin batera argazkietan azaltzen... Baina euskarari buruz berba egiten ?...Euskarari buruz?!
|
|
|
Bi urte luze daramatzat Barakaldoko euskalgintzatik oso aldendua, 10 urteetan zehar herriko elkarte euskaltzale batean parte hartu ostean. 10 urte horietan zehar
|
euskararen inguruko
borroka anitzetan parte hartu ahal izan dut, era batean edo bestean. Udalerrirako Euskararen Ordenantzak aldarrikatu ditugu, haurrak euskalduntzen dituzten eskolen aldeko jarduerak bultzatu ditugu, hezkuntza sistemak kaltetutako herritarrak antolatzen ahalegindu gara... Eta bitartean Barakaldoko udaletxetik kolore askotako agintariak pasa dira:
|
|
|
Bordelen zein eskualdean bizi ziren euskaldunen arteko elkartasun izpiritua bultzatu eta kultura eta tradizio balioak zabaltzeko helburuarekin sortu zen biltzar hori, 1947 urtean. Horrez gain, Stanfordeko Unibertsitatean (AEB)
|
euskararen inguruko
mintegia egin zuen atzo Eusko Ikaskuntzak.
|
|
|
Zergatik aukeratu duzue aldaketa gai gisa,
|
euskararen inguruko
nazioarteko mintegia antolatzeko?
|
|
|
Hizkuntza ereduen gaiaren inguruan kolokan dauden gauzak ahalik eta azkarren eta ondoen bukatzeko, eta
|
euskararen inguruko
politika eraginkorragoa egitea, alor askotan epelegi jokatzen baita.
|
|
|
Barrusok EAJren jarrera kritikatu du, jarrera politikoa dela argudiatuz.Bergarako EAJko German Muruamendiarazekin harremanetan jarrita, esan du Bergaran azken urteotan lan handia egin dela euskarari dagokionean, eta oraindik bide luzea egiteko dagoen arren, ez dutela uste UEMAk, dituen ezaugarriengatik, orain dauden baliabideak baino gehiago eskaini ahalko dituenik. Gaineratu du, erakundeetatik, Euskara Sailburuordetzatik esaterako,
|
euskararen inguruko
antzerako zerbitzuak eskaintzen direla
|
|
|
Gizarte erakundeek salatzen dute beraiek egiten zituzten gauzak kopiatu eta xurgatu egin nahi dizkietela instituzioetatik; instituzioetatik diote gizarte elkarte eta erakundeak ez daudela gobernuari lehia egiteko, beste zeregin batzuetarako baizik. Kontuak kontu,
|
euskararen inguruko
kalaka gero eta aspergarriagoa egiten zait; eta gaitz erdi nire arazoa balitz, susmoa baitut sentipen zabaldua dela euskaraz bizi eta euskararen alde gauden askoren artean. " Pixka bat es mucho", eitb-tik gau eta egun errepikatu diguten arren, kanpaina patetikoa izan da, euskal mundura jendea pixkana erakartzearen aitzakian inoiz pausorik eman ez duten txepelen egonkeria justifikatzeko balio izan duena.
|
|
2009
|
|
|
Jarraian, hiru kategorien analisia aurkezten dugu: euskalduntze-prozesua, euskara ikasteko motibazioa eta
|
euskararen inguruko
sentimenduak eta balorazioak, ikasleek ikasi duten hizkuntzaereduaren (A, B, D) eta norberaren familiaren hizkuntzaren arabera.
|
|
|
Euskara ikastea ezinbestekotzat jotzen dute, horixe baita Euskal Herriaren eta euskal kulturaren hizkuntza; ikasle horiek euskara indartzeko eta sustatzeko konpromisoa adierazten dute. Haien ustez, Euskadin bizi diren pertsona guztiek
|
euskararen inguruko
gutxieneko ezagutza batzuk izan behar dituzte, Euskadiko jatorrizko hizkuntzarekiko errespetuagatik eta hura erabiltzen jakiteagatik. Euskara ikasteko beste motibazio bat ere adierazten dute:
|
|
|
lekukoa eta petoa. Hauetan
|
euskararen inguruko
konpromisoak idazteko
|
|
|
Eusko Jaurlaritzako Hizkuntza Politikarako Sailburuordetzak, EITB Taldeak, Google Interneteko Multinazionalak eta Expressive SL euskal enpresak Googlen eta
|
euskararen inguruko
akordioa adostu dute. Aurrerantzean euskarazko dokumentuen, bideoen eta soinu artxiboen kalitatezko bilaketak egin ahal izango dira.
|
|
|
François Maïtia EEPko presidenteordeak azaldu duenez, urtea amaitu baino lehen
|
euskararen inguruko
akordioa izango da hedabideen hedakuntza digitalerako. Nafarroan ere egin daiteke, zehaztu du.
|
|
|
Asmoa da beste zenbait erakunde edota elkarterekin batera egitea, datu eta esperientzien inguruan hausnarketak eta iradokizunak elkarrekin egitea eta, ahal bada, kanpoko esperientzien berri ere izatea. Horretaz gain, lehendik egiten ari den lanekin jarraituko du batzordeak, hala nola,
|
euskararen inguruko
testu juridikoak osatzen, eta abar.
|
|
|
Halaber, beste hainbat eduki osagarri aurkituko dituzte
|
euskararen inguruko
interesa dutenek, hala nola Interneten aurkitu ahal diren hiztegietarako estekak, gaika antolatuta, eitb.com-en euskararen inguruan argitaratutako azken albisteak, eta ETBk azken urteotan emandako pastoralen testuak(?)
|
|
|
Kike Amonarrizek eman zuen joan den asteko ikastaroetako bat HUHEZIk antolaturiko Euskal Kulturgintzaren Transmisioa aditu tituluan. Eta Amonarrizek
|
euskararen inguruko
diagnosia aurkeztu ondoren, aurrera begirako ideia batekin amaitu zuen ikastaroa: jarrera pesimistak baztertu eta administrazioaren inplikazioaz eta atxikimendu sozialaz gain, euskarak euskal kulturaren kontsumoa indartzea behar du.
|
|
|
Eskolaz kanpoko kirola eta
|
euskararen inguruko
jardunaldiak egingo dituzte gaurtik ostegunera Getxon
|
|
|
Euskararekin eta
|
euskararen inguruko
ideiekin ahalik eta gehien jokatzen dugu. Supereuskalduna da euskararekin malabarismoak egiten dituena.
|
|
2010
|
|
|
Horrez gain, Basauriko Udalak Sustraiak Fundazioan duen ardura ikusita, orain arteko udalaren
|
euskararen inguruko
beste elkarteekiko harremana zertan aldatzen den ere argitu nahi genuke. Are gehiago, udalak 2010erako aurreikusita dauzkan 490.000 euroetatik 373.000 euro Sustraiak Fundaziora bideratuko dituela irakurri ondoren, alkatearen aho-tan.
|
|
|
Garai bateko herri euskaldunen argazkia atera liteke Leitzan, dagoeneko ia ihes egin digun bizitzeko molde eta ohitura batzuen irudiak oraindik ere ikus daitezkeelako. Eta etorkizunerako argazkia ere antzeman genezake, testuinguru modernoago batean herri euskaldun bat nolatsukoa izan litekeen imajina baitezakegu Leitzako eguneroko bizitzako zenbait une eta guneetan. rra egon badago,
|
euskararen inguruko
eskakizun zehatzak ere bai. Logikoa dirudi herrigintzarako profila duenak, euskara bere lehentasuna izan gabe ere, gutxienez euskaltzaleekiko enpatia eta elkartasuna sentitzea, eta euskaltzaletasun berezko edo elkartasunezko hori bere lanean islatzea.
|
|
|
Derrigorrez, gerturatu egin behar dugu gazteengana eta ondoren saiatu euskararen erabilera handitzeko kanpotik bultzada bat ematen norberaren ibilgailuak aurrera egin dezan bere kasa. Eta horretarako, biderik egokiena, jarrerak eta portaerak lantzea dela iruditzen zaigu, jarrerak eta portaerak aldatu elkar-eraginaren eta motibaziaren bitartez (kontzientziak astinduko badira, motibazio integratibo edo intrinsekoa bultzatu beharko dugu),
|
euskararen inguruko
pentsamendua edo kognizioa garatuz; izan ere, zenbat eta gehiago jakin, eztabaidatu eta hausnartu euskarari buruz, esatetik egiterako pausoa arindu egingo dugula uste baitugu.
|
|
|
Primingak, aldiz, erakutsiko liguke albiste horietan euskara zeri lotuta agertzen den; adibidez: ......, edo, euskal izaerari, balio linguistikoari, hemengo hiritar guztion ondareari, jai giroko ekimenei, berreskuratze ahaleginei... azken buruan, primingaren bitartez aztertuko genuke pertsona batek euskara edo euskera entzuten duenean, zer datorkio bat-batean burura, zer-nolako irudi, sentsazio, sentimendu, ideia eta abar. hitz, kontzeptu edo ideia horien arabera baloratuko dira, neurri handian,
|
euskararen inguruko
ekimenak eta eragileak, hizkuntza hori biziberritzeko hartzen diren neurriak barne. Priming efektua ongi ezagutzea, beraz, bada garrantzitsua euskarak gizartean lortzen duen atxikimendua edo gaitzespena zertan oinarritzen den zehatz-mehatz ezagutzeko. hori jakinez gero, eta interbentzio estrategiak beharrezkotzat joko balira, askoz errazagoa litzateke interbentziorik eraginkorrak diseinatzea.
|
|
|
politikari, abertzaletasunari, giro jakin batzuei, inposizioari, diskriminazioari, iraganari, tradizioari, ikasketei, ikasteko zailtasunari..., edo, euskal izaerari, balio linguistikoari, hemengo hiritar guztion ondareari, jai giroko ekimenei, berreskuratze ahaleginei... tziarengana ideologia hutsa helarazteko erabiltzen bada. hortaz, komunikabide batzuek eta besteek euskarari buruz zabaltzen dituzten bertsioak eta esanahi ezberdin guztiak aintzat hartu beharko dira. lan nekeza, baina ezinbestekoa igorritako informazioaren atzean zer-nolako framingak dauden eta horiek bultzatzen dituzten interesak ezagutu ahal izateko. horregatik, euskararen gainean dauden framingak zorroztasunez eta sendotasunez aztertu ahal izateko, teoriarantz jo beharko dugu, beste behin, urrats berri honetan Vicente Mariño eta lópez rabadán-ek bereizten duten framingaen inguruko ikerlerro motak erabiliz. gure ustez, egile horien sailkapena (Vicente Mariño eta lópez rabadán, 2009: 23 -24) lagungarri gerta dakiguke
|
euskararen inguruko
hautemateen eta irudikapenen —framingaren— xehetasunak hobeto ezagutzeko eta ulertzeko. horregatik, framinga inguruko ikerlerro nagusiak aurkeztuko ditugu hurrengo lerroetan.
|
|
|
Sistematikoki jokatuta baino ez zaigu posible izango euskararen Framing Aldarrikatzailearen eta Framing Herabearen muinak eta zergatiak sakon aztertzea eta ezagutzea. ezagutza zorrotz horrek
|
euskararen inguruko
diskurtso teoriko berritua osatzeko ahaleginak gidatu beharko lituzke, honako galdera bikoitz honi erantzun egokia eman ahal izateko: " zergatik eta zertarako bultzatu euskara?" eman beharreko erantzunak euskal gizartearen gehiengoa bere baitara biltzeko modukoa izan behako luke. eginkizun horretan, Framing Aldarrikatzailearen ezaugarri baliotsuak kontuan hartu eta alderdi desegokiak baztertuko beharko lirateke; halaber, Framing Herabearen indarguneak nola desaktibatu eta planteamendu horretatik etor litezkeen mehatxuak nola saihestu pentsatu beharko lirateke. aurreko horiek guztiak aintzat hartuz, euskararen inguruko mezua berritua osatu beharko litzateke. ondoren, arestian landu ditugun hiru kontzeptu edo efektuak —framing, agenda setting eta priming— sistematikoki eraikitzea eta garatzea letorke. hori dena, helburu jakin batekin betiere:
|
|
|
Sistematikoki jokatuta baino ez zaigu posible izango euskararen Framing Aldarrikatzailearen eta Framing Herabearen muinak eta zergatiak sakon aztertzea eta ezagutzea. ezagutza zorrotz horrek euskararen inguruko diskurtso teoriko berritua osatzeko ahaleginak gidatu beharko lituzke, honako galdera bikoitz honi erantzun egokia eman ahal izateko: ...uskal gizartearen gehiengoa bere baitara biltzeko modukoa izan behako luke. eginkizun horretan, Framing Aldarrikatzailearen ezaugarri baliotsuak kontuan hartu eta alderdi desegokiak baztertuko beharko lirateke; halaber, Framing Herabearen indarguneak nola desaktibatu eta planteamendu horretatik etor litezkeen mehatxuak nola saihestu pentsatu beharko lirateke. aurreko horiek guztiak aintzat hartuz,
|
euskararen inguruko
mezua berritua osatu beharko litzateke. ondoren, arestian landu ditugun hiru kontzeptu edo efektuak —framing, agenda setting eta priming— sistematikoki eraikitzea eta garatzea letorke. hori dena, helburu jakin batekin betiere: gizarteak dituen euskararen errealitatearen hautematea eta irudikapena hizkuntza horren alde jartzea eta bere defentsarantz bideratzea. laburbilduz, eman beharreko pausoak honako hauek lirateke:
|