|
2003
|
|
|
|
Lehen
Gerra Karlistan sartzen bagara, 1837ko bizkaierazko bertso-paper karlista anonimo batean, zera irakur daiteke: –Ez ziran euskaldunak/ bein bere menpetu,/ Erroma bera ez zan/ eurakaz jaubetu? 62 Aurrekoaren ildo berean hau ere pertsona eskolaturen batek egindako bertsoa zen, euskal historiaren inguruko ohiko topiko bat herritarrei jakinarazten ziena, euskaldunen betiereko ausardia baieztatu eta egungo karlista euskaldunei kemena eman nahian.
|
|
|
Eta aitortza horri loturik, protagonista politiko berri horri, hots Nazioari edo Herriari, bere behinolako aurrekari historiko gloriosoak gogora ekarri nahi izan zitzaizkion, Numancia, Sagunto, Viriato, Pelayo eta halakoak aipatuz. Ohargarria da, hala ere, Álvarez Junco k mito historiko mobilizatzaile hauen erabilera soilik liberalengan seinalatzea; aldiz karlistek(
|
lehen
gerran behintzat) ez omen zuten gisa bereko historia nazionalik sustatu, nahiz herritar asko aldeko zituzten, karlistentzat protagonista politikoa ez baitzen herria edo nazioa, erregea baizik (Álvarez Junco, 2001: 363).
|
|
|
Ez dugu
|
lehen
karlistadako bertsoen artean, aipu historiko gehiagorik aurkitu. Herri mailako bertsoetan ez da behintzat iraganaren inolako kontzientziarik agertzen (bai ordea euskalduntasun eta erlijiotasun kontzientzia, baina ez historikoa).
|
|
|
Liburua hiru ataletan dago banaturik:
|
lehenean
Tubal Gipuzkoara nola heldu zen azaltzen da; bigarrenean Gipuzkoako (XIX. mendeko) geografia dakar: lur, mendi, harri, meatze, iturri, ibai, belar, zuhaitz, garau, abere, hegazti, arrain eta beste zenbait gauzaren gaineko datuak azalduz; hirugarrenean, Gipuzkoarren betiereko monoteismoa, ebangelizazioa, gipuzkoarren izaera, beren nekazaritzaz eta abeltzantza kontuak azaltzen ditu, eta azkenik ostera ere kontakizun historikoari heltzen dio, Erdi Arotik XIX. menderaino.
|
|
|
[Euskaldun haurrak] Urthe multzu egoten eskola handitan;/ Mihi arrotz cenbeitez ikhasi mintzatzen,/ Eskaraz yakin gabe kasic irakurtzen. / Izan direla franses erregue handiac/ Badakike condatzen hekien [eskolako umeen] mihiac;[...] Populu gucietan lurreco
|
lehena
/ Ecin yasan diteke gutien yakina: / Iharrus, Eskaldunac, zuen ilhunbeak,/[...] Eskaldun gucia da egun gonbidatzen/ Has dadin izpirituz cerbeiten moldatzen,/ Yakin dezaten arren gure ondocoec/ Nolaco gaiak zuzten hekin [haien] arbasoec.85
|
|
|
Honek, Espainiako eta Frantziako eskolatze ereduen desberdintasuna erakusten digu:
|
lehenean
Estatu zentralak oraindik eratu gabe zeukan eskola nazionala (Moyano legearekin hasiko zuen 1857an), eta beraz ez zuen inolako historia ofizialik zabaltzen herritarren artean; Frantzian berriz, eskola nazionala, gorabeherekin baina martxan zegoen (Frantses Iraultza garaitik), eta Hiribarrenek salatzen zuenez, jada soma zitekeen bere eragin frantseslea.86 Beraz Iztuetak, Gipuzkoako historia probin... Euskal historia eredu bat.
|
|
|
Lan historiografiko gisa aski topikoa izan arren (kantabrismoa, iberismoa,...), Hiribarrenen lanerako erreferente izan zela pentsa daiteke (erkaketa sistematiko bat egitea interesgarria litzateke). Izan ere, Hiribarren Xahorekin harremanetan hasi zen garai honetan, eta erlijio auzian aldenduta ibili baziren ere, gainerakoan adiskide izan ziren (Escaldunak lanean esaten zenez. Atharraztic ilkhitzen Chaho yakinsuna,/ Beira balu fedea, Escaldun
|
lehena
–89 Hiribarrenek zion begiramena erakutsiz). 90
|
|
|
aztertu egin litzateke ea Xahok edo antzekoa zerabilten). Izan ere, euskal historiaren baitan epealdi nagusi batzuk ezartzeko euskaraz egin den
|
lehen
saioa genuke: I. Kapitulua. Iberia?
|
|
|
(1461 bertsoa). Izatez, ohargarria da Hiribarrenek egiten duen periodizazioan, tratamendu bateratua ematen diela zazpi probintziei, Nafarroako
|
lehen
erregetik 1512raino erreinuaren historiaren baitan denak bilduz. Honetan guztian Hiribarrenek eman lezake egun zenbait historialarik defendatzen duten. Nafarroa= Euskal Estatua?
|
|
|
Eta hola, asko izan ziren Hiribarrenek historia gaiaz idatzi zituen poemak. Bonaparte printze euskaltzaleari adibidez, Napoleon
|
Lehena
poema historikoa eskaini zion 1856an (argitaratu gabe). Baina bereziki Anton Abadiaren Euskal Festetan aritu zen.
|
|
|
Hiribarren beraren Escaraz eguia (1858an argitaratua), aipa dezakegu
|
lehen
lekuan. Lafittek, ponposoki erlijioen historia deitu zion lan honi, zenbait erlijioren berri gonbaratua ematen baitzuen.
|
|
|
Leizarragak euskalduntasunaren, kalbinismoaren eta nafartasunaren inguruan abiatu nahi zuen narratiba, kontraerreforma katolikoak, erregeren zerbitzuko historiografia nafar biarnesak eta frantses kultur ereduen hegemoniak desegin zuten. Hortaz euskarazko
|
lehen
narratiba saio horrek porrot egin zuen.20
|
|
|
Eta hori guztia gaztelaniaz. Oihenart izan zen, esparru probintzialak gaindituz Pirinioen alde bietako Baskonia ikerketa historikoaren subjektu gisa hartu zuen
|
lehena
. Apologismoak, ere, bereziki Larramendiren eskutik, hizkuntzari garrantzia ematean, euskara hedatzen zen lurralde osoaren bateratasun kontzientzia areagotzen zuen (nahiz, ikusi dugunez, nahiko historikotasun gutxirekin).
|
|
|
euskaldunak hartzen zituen56 Zerabiltzan erreferentzia historikoak ere tradizio kantabristakoak ziren, eta labur labur izan arren han hemenka azaldu zituen. Adibidez, euskara. Espaiñia güzian,
|
lehen
mintzoa izanik, ta dierri [nazio] arrotzek mendietara baztererazirik, hirur mila urthe hetan dagoela hetan kokatürik, idatzi zuen.57
|
|
|
Txomin Peillenek, 1983an Egiategiren
|
lehen
liburua argitaratzeaz gain haren lanaren atal aurkituberri baten transkribapena egin du (2002 urtean). Oraindik argitaratu ez bada ere, transkribapena Filosofo Huskaldunaren Ekheia II izenburuaz Euskaltzaindiaren Azkue Bibliotekan dago ikusgai.
|
|
|
Konbentzio Gerraren ondoren Napoleonen gerrak etorri ziren, eta gero Hego Euskal Herrian gerra karlistak (tartean hainbat mobilizazio militar txikiagorekin gerrilletan etab.). Gatazka horien inguruan aurkitu ditugu euskaldun herritarrei zuzenduriko aurreneko kontakizun historikoak, bereziki bertsoetan txertatuak. Guk batez ere
|
lehen
karlistadako bertsoak aztertu ditugu. Baina aurrekoek ere ikertzea lukete, ziur erreferentzia historikoak jasotzen baitituzte.
|
|
|
Eta ildo horretan, Joxe Azurmendi ikertzaileak, Hegoaldeko apologistak (Garibai, Poza, Etxabe,...) eta Iparraldeko euskal idazle humanistak (Sarako Eskolakoak eta haien ildokoak) bereizi ditu.
|
Lehenek
euskararen gaineko erdarazko narratiba zuten; bigarrenek euskarazko narratiba.23 Gure gaiari dagokion heinean bereizketa baliagarria da, euskarazko historiografiaren aurrekariak humanisten multzoan baitaude, beren euskarazko narratibetan. Idatzi ote zuten Sarako eskolakoek, Klaberiak eskatzen zuen moduan euskarazko narratiba historikorik?
|
|
|
Euskarazko historiografia (I): aurrekariak eta
|
lehen
pausoak (XVI XIX mendeak)
|
|
|
–Euskarazko historiografia (I): aurrekariak eta
|
lehen
pausoak (XVI XIX m.)?
|
|
|
Hala hasten zuten Pruden Gartziak eta Iban Zalduak, beren ardurapean argitaratutako liburu historiografiko gomendagarriaren hitzaurrea1 Guk ere, haien bidetik, historia lanen inguruan gogoeta egin nahi dugu, ahal den neurrian irakurlea aspertu gabe. Kasu honetan, euskarazko historia aldizkari baten
|
lehen
alea izanik, euskarazko historiografia gai egokia izan daitekeela pentsatu dugu.
|
|
|
Berba honek, gutxienez hiru adiera ditu.
|
Lehenik
, historiografia, historiaren idazketa, litzateke.
|
|
|
nortzuk idazten duten, zertaz, beren produkzioaren ezaugarriak, bilakaera,... Eta honek hitzaren bigarren definiziora garamatza, histori (ografi) a lan horiek aztertzeari ere historiografia deritzo eta3 Hortaz euskarazko historia lanak berrikustean balantze historiografiko bat egiten ariko ginateke. Gainera euskarazko historia lan guztiak zerrendatuko bagenitu,
|
lehenetik
azkenera, historiografia hitzaren hirugarren definizioa beteko genuke, euskarazko historiografia osoa bilduz4.
|
|
|
Historiografiaren
|
lehen
esangura hau, harrigarriro, ez dugu euskarazko ezein hiztegitan aurkitu. Zentzu honetako definizio bat The New Encyclopaedia Britannica n aurki daiteke (Micropaedia, Chicago, 1992, 5 bol, 949 orr.):
|
|
|
|
Lehenari
dagokionez, argi dago euskarazko historiografiaren agerpena ezin uler daitekeela euskal letren bilakaera orokorretik kanpo, hots, euskarazko narratibatik kanpo: hizkuntza idatziaren garapenak eta finkapenak ahalbidetuko du haren baitan espezializazioak sortzea, esate baterako historia arloko generoak agertzea.
|
|
|
XVI. mendetik XIX. mende amaierara: euskarazko narratibaren hastapenak, euskarazko historia generoaren
|
lehen
zantzuak, eduki prekritikoa
|
|
|
Hiru epe nagusi horien xehetasunak eta zergatiak, bakoitza ikusi ahala zehaztuko dira hobeto. Artikulu honetan,
|
lehen
epea aztertzera mugatuko gara, aurrekariena. Epe hau euskarazko historia lanen sorreratik urteetara luzatu dugu.
|
|
|
1 1 Euskal Herriaren gaineko
|
lehen
historiografia erdaraz
|
|
|
Historia
|
lehen
idazkien agerrerarekin hasten bada, Euskal Herria esan dezakegu erromatar garai bueltan sartu zela historian: ordukoak dira herrialde honetako geografiaren eta biztanleriaren gaineko aurreneko berri idatziak, greziar eta erromatar autoreek utziak (Ptolomeo, Strabon, Plinio,...). Halaber Antzinate hartan jaso ziren idatziz euskal sustraiko berbak aurrenekoz (batik bat Akitania aldeko hilarrietan), aitzineuskal hizkuntza bat mintzatzen zuen pertsona talde baten lekukotasun zuzena erakutsiz.
|
|
|
Erdi Aroan zehar abeltzaintzari nekazaritzak lekua kendu zion, baina oraindik
|
lehena
izango zen nagusi. Behe Erdi Aroan, Beatriz Arizagaren arabera (1990:
|
|
|
sagarrak Gasteiz eta Agurainen, soilik, agertzen ziren aipaturik. Espezie eta ongailuak oso erabiliak ziren, gehienbat
|
lehenak
: piperrautsa (asko, 11 egunetatik 10etan erabiltzen zen), ziapea, azafrana, saltsa eta resalca(? 18).
|
|
|
Produktu exotiko hauek guztiak pixkanaka hedatu ziren Aro Berriko mendeetan Europan zehar; hasieran aberatsenek bitxikeria gisa kontsumituko zituzten, edo eta medikuntzan, botikarioek saltzen baitzituzten hasieran produktu hauek (aurrez ere jada, K.a. III. milakadan, sendagai gisa erabili nahi izan zen tea Shen Nung enperadorearen eskutik, adibidez). XVIII.ean dagoeneko gehiago hedatzen dira, modak garrantzi handia duelarik, luxuzko produktu gisa (hor frantziar moden eragina), eta Ilustrazioaren eta kulturaren hedapenarekin, bestalde, soziabilidaderako tresna bihurtu ziren eta tertulien lagungarri (adibidez, Lloyd' s daukagu, Edward Lloyd-ek 1687 Tower Streeten fundatu zuen Londongo
|
lehen
kafetegia, non negozio gizonak joaten ziren, eta azkenik munduko aseguru konpainia garrantzitsuena eta banku handi bat bihurtu zen). Kofradiek eta gremioek ere, anaitasunezko bazkariak egiten zituzten (ospakizunetan eta bileretan), garrantzitsuak, bereziki, taldeari kohesioa emateko; bazkari hauetan azkenburukoen presentzia oso nabarmena zelarik.
|
|
|
3) Gesal bitartez egindakoa, iraupenari begira. Gorrotxategiren ustez (1987), hoztutako elikagaiak jan zituzten
|
lehenak
txinatarrak izan zirela. Marco Polo k izozkiaren lehenengo errezetak ekarri eta txinoek erabili zutela elikagaiak hozteko gesal teknika.
|
|
|
Elikadurarako
|
lehen
errekurtsoak ziren, batetik, ehiza (bizirauteko garrantzitsua zena, batez ere fruituak bil ezin zitezkeenean, ez zelako garaia edo; haragia jateaz gain, animaliak larrua eskaintzen zuen hotzetik babesteko) eta, bestetik, fruitu bilketa (ezkur, gaztainak?; sustrai, belarren haziak eta hostoak baita ere). Arrantza ere egiten zen itsasoan eta barnealdean ibaietan (amuekin, arrankaziekin...).
|
|
|
Prestaketari zegokionez gordinik (hasieran dena), egosita eta erreta izango ziren jana prestatzeko sistema erabiliak.
|
Lehen
janari errea, baso erreketa natural batek sortuko zuen (tximistaz edo) eta sutean hildako animalia janez gertatuko zen. Zeramika ezagutu aurrez, egosketa lortuko zen, harri beroak sartuz urez betetako egur edo larruzko ontzietan (zeramikaz egosketa tenperatura altuagoak lortzen ziren ondoren, jakina).
|
|
|
Gainera, kontrastea handia zen populazioaren gehiengoaren eta aberatsen gutxiengoaren artean;
|
lehenek
bizi baldintza eskasak jasan behar zituzten, bigarrenek luxuzko produktu eta elikagaiak dasta zitzaketelarik (ia mundu guztitik ekarriak zirenak), lehen ere azpimarratu dugunez. Beraz, mendea krisiaren gainditzearekin hasi zen Europa osoan, eta Indietako merkataritzaren loraldiaren jarraipena izan zen, baina mendearen bukaera aldera krisi politikoa nabaritzen hasi zen, eta gizartearen egoerak orokorrean onera egin zuela badirudi ere, pobrezia oso handia zen.
|
|
|
Azkenik aipatu behar dugu mentalitate aldaketa bat eman zela:
|
lehen
pobreak onartuak zeuden eta kristauen eremuan bere funtzioa betetzen zuten aberatsentzako salbaziorako tresna gisara, limosnaren bidez, baina merkantilismo eta industria agertzen zihoazenean, gero eta okerrago ikusita zeuden, alferrak, gaizkileak eta giza-zama kontsideratuz. Gainera, merkantilismoaren ideiek bultzatuta, pobrea lan egiteko erabiltzen hasi ziren, baldintza gogorrenetan.
|
|
|
Europan edari hauei azukreaz aparte, esnea edota botatzen zieten, eta, ondorio moduan, hasieran izandakoak baino askoz gogorragoak ziren edarietan bihurtu ziren zapore aldetik. Beraz, XVII. mendea baino
|
lehen
azukrea ezaguna zen, baina kantitate askoz txikiagoetan.
|
|
|
1637 urtea baino
|
lehen
Oxford-era eroan zuen Esmirna-ko greziar apezpiku ortodoxo batek. Ikasleak logurari aurre egiteko edari aproposa zela konturatu orduko, kafearen hedapenari lagundu zioten.
|
|
|
XVIII. mendearen bukaeran, Erregimen Zaharraren krisia nabaria zen Euskal Herrian ere, arlo ekonomiko eta politikoan zein gizartean. Frantses Iraultzaren ondorioz sortutako guduengatik
|
lehen
unean?. Liberalismoaren eta tradizionalismoaren arteko borroka nabaritzen hasi zen.
|
|
|
Forutasuna autogobernu sistema batekin identifikatu zuten batzuek eta, beste batzuek, aldiz, printzipio liberalekin. Erregimen foralak liberalismoarekin izan zuen
|
lehen
gatazka armatu argia Konbentzio Gerra izan zen 1793 eta 1795 artean. Frantsesen tropek 1793an, Gaztelako erregearen armada eta bertako tropak garaitu zituzten, baina honek ez zion gehiegi eragin Hego Euskal Herriari.
|
|
|
Hirugarren belaunaldiko hainbat kidek UEUn aktibo segitzeaz gain, mende berriarekin laugarren belaunaldi batek, ikasketak euskaraz burutu dituenak, hartu du bere gain Historia Sailaren zuzendaritza. Irati Iciar
|
lehenik
() eta gaur egun Alvaro Aragón sailburu izateak agertzen duten bezala. Beraiekin batera ari dira Jaione Agirre, Xabier Alberdi, Idoia Arrieta, Karmele Artetxe, Jone Garcia, Jurgi Kintana, Patxi Lopez eta beste zenbait lagun.
|
|
|
Donibane Lohizunen 1973an Udako Euskal Unibertsitatea
|
lehen
aldiz antolatu zenean Historiak presentzia izan zuen bertan eta ez nolanaikoa, ikasgai horren azpian bost hitzaldi bildu baitziren: Piarres Narbaitzen. Nafarroako erreinua nola eta norekin sortu den, Juan San Martinen. Lehengo euskal edergintza:
|
|
|
Egoera hau 1976/ 1977 urteetan hasi zen aldatzen. 1976an eman zuen Joseba Agirreazkuenagak UEUko Historia arloko bere
|
lehen
hitzaldia, beste askoren aitzindari. Urtebete geroago, Joseba Intxaustiren eskutik, eratu zen Historia Saila.
|
|
|
Hurrengo urteetan Agustin Azkarate izan zen Historia Sailburua, Joseba Agirreazkuenaga Iker azpisailaren arduraduna, Ramon Amundarain Irakas azpisailarena eta Joseba Intxausti Lexikografia azpisailarena. 1981an kaleratutako Historia eta Gizarte zientzien urtekariaren
|
lehen
alean (sailaren produkzio idatziaren lehen emaitza zuzena) esaten zaigunez sailaren helburuak Historialari sakabanatuak elkarganatzea eta euskal historialarien arteko koordinakuntza indartzea; Historiarako euskara normalizatu bat sortu eta finkatzea eta Historiaz euskaraz egiten diren edo egin litezkeen lanak bizkortu eta zabaltzea ziren. Ez dira gehiegi aldatu gaur egun arte.
|
|
|
Hurrengo urteetan Agustin Azkarate izan zen Historia Sailburua, Joseba Agirreazkuenaga Iker azpisailaren arduraduna, Ramon Amundarain Irakas azpisailarena eta Joseba Intxausti Lexikografia azpisailarena. 1981an kaleratutako Historia eta Gizarte zientzien urtekariaren lehen alean (sailaren produkzio idatziaren
|
lehen
emaitza zuzena) esaten zaigunez sailaren helburuak Historialari sakabanatuak elkarganatzea eta euskal historialarien arteko koordinakuntza indartzea; Historiarako euskara normalizatu bat sortu eta finkatzea eta Historiaz euskaraz egiten diren edo egin litezkeen lanak bizkortu eta zabaltzea ziren. Ez dira gehiegi aldatu gaur egun arte.
|
|
2004
|
|
|
Urte batzuk Aizarnazabalen igaro ostean iritsi ziren Hernanira.
|
Lehen
hilabeteetan etxea elkarbanatu beharrean aurkitu ziren: «aquí vivíamos, ¿ cuántas familias?, por lo menos seis familias.
|
|
|
P. Pérez Fuentes (1993). Lan honetan autoreak Bizkaiko
|
Lehen
industrializazioa aztertzen du. Azterketa honen atal nagusi bat industrializazioarekin emakumeentzat sortzen diren, isilpeko merkatu?
|
|
|
Mercedes, JOC (Juventud Obrera Católica) sindikatuko kide eta zuzendari izan zen. Hernanin emakumeek egin zuten
|
lehen
greban nagusietakoa izan zen.
|
|
|
Urbanistikoki, eraldaketa garaian, gaur egun hain ezagunak diren hainbat auzo eta etxe eraiki ziren. Honetaz gain, lantegi berrien eraikuntza eta
|
lehen
nekazaritzarako erabiliak ziren hainbat guneren desagertzeak itxura berria eman zion herriari.
|
|
|
XIX. mendean, 1857 urtea mugarri moduan harturik, Hernaniko herrian nekazaritzak zuen garrantzia galtzeko prozesua hasi zen. Ordura arte lehen sektoretik bizi izandako herria, hurrengo urteen garapena dela medio, bigarren eta hirugarren sektorean espezializatuko zen, hola industrializazioa prozesuaren
|
lehen
urratsa osatuz.
|
|
|
Gerra ondorengo
|
lehen
urteetan papergintzara bideratu ziren bi enpresa sortu ziren Hernanin, Urumea ibaiaren ertzetan, La papelera de Zikuñaga (250 langile) 1941 urtean, eta Papelera del Norte (100 langile) 1944an. Industria kimikoek ere garrantzi handia izan zuten bigarren industrializazio honetan, 1947an Policloro S.A. (90 langile) sortu zen, eta urte batzuk beranduago, 1949 urtean, Electroquímica de Hernani (60 langile).
|
|
|
Aldaketari5 buruz dudanean nozio hau ahalik eta zentzurik zabalenean ulertu behar da.
|
Lehen
begiradan antzeman daitezkeen aldaketez gain, aipa litezke jarduera ekonomikoetan aldaketak, aldaketa demografikoak, industria berrien sorrera, edo aldaketa urbanistikoak.... Beraz industrializazioak sakoneko beste aldaketa batzuk dakartza berarekin:
|
|
|
Gizarte aldaketaren ikerketa oinarrizkoa da antropologian.
|
Lehen
belaunaldietako antropologoek gizarteak orekan eta aldaketarik gabe baleude bezala ikertu bazituzten ere, berehala agertu ziren ideia hau hankaz gora jarri zuten autoreak (G. Balandier, M. Gluckman, R.
|
|
|
XIX. mendearen bukaeran eta XX.aren
|
lehen
urteetan esplotazioan eta AEBko biztanleen giza egoeretan oinarritutako dokumentu fotografikoak jasotzen hasi ziren zenbait argazkilari, Jacob Riis eta Lewis Hine esate baterako.
|
|
|
Riis izan zen 1890.eko hamarkadan egoera hauen irudiak jasotzen
|
lehena
, New York eko auzo pobreetan barneratuz. New York eko Tribune egunkarian lan egin zuen eta honetaz baliatuz auzo marjinaletan bizi ziren etorkinek jasaten zuten esplotazioa eta gabezia larria salatu zuen.
|
|
|
Hine zenbait aldizkaritan ere aritu zen, ikerketa soziologikoetan laguntzen adibidez; baina umeen lanaren inguruko ikerketak sakondu zituen batez ere. Ellis Island eko etorkinen argazki ugari ere egin zituen, bai bere
|
lehen
urteetan eta baita gerra ostean ere. 1932an Men at Work liburua argitaratu zuen, gizaki moderno eta makinari buruzko estudio bat, lanaren benetako izaera islatu nahirik.
|
|
|
Gai eta gune zehatzak aztertzeko eta lantzeko eskatzen zieten, pare bat hilabetetakoak izan ohi ziren bidaietan. Stryker ek oso instrukzio zehatzak ematen zituen eta argazkiak ateratzen hasi baino
|
lehen
gaiaren inguruko jakintza hobetzeko liburuak, egunkariak eta erreportaiak irakurtzera behartzen zituen. Lanean hasi aurretik ere oinarrizko gidoi bat prestatzen zuten askotan eta jendearekin kontaktuan jartzeko eta entrebistak egiteko trebatuak izaten ziren.
|
|
|
New York era joan zen bizitzera eta Parisen egonaldi batzuk ere egin zituen, non argazkiak ateratzen hasi zen. Argitaratutako
|
lehen
argazkiak Brooklyn-eko zubiarenak izan ziren, Hart Crane n Zubia poema ilustratzeko eginak 1930ean.
|
|
|
Bere lan nagusiena 1938an argitaratutako American Photographs izan zen.
|
Lehen
berrogeita hamar argazkietan gizarte estatubatuarraren azterketa egiten du eta gainontzekoetan gai nagusiena arkitektura da. Bere inspirazio iturrietako bat Diego Rivera mural egile mexikarrak 30 hamarkadaren hasieran bizitza amerikarrari buruz egindako konposaketa piktoriko handiak izan ziren; gizarte industrialari buruzko analisi sakonak eta askotan kritikoak.
|
|
|
Gero, bitartean Pennsylvania-ko Arte Ederren Akademian sartu zen eta ilustrazio eta diseinu grafikoan espezializatu. 1936an Europan zehar bidaiatzeko beka bat lortu zuen eta bertan museo eta artelan garrantzitsu asko ikusteaz gain bere
|
lehen
argazki makina erosi zuen. Berak esan zuenez hasiera batean argazkiak turista gisa ateratzen zituen baina espresio bide bat bezala interesatzen hasi zitzaizkion pixkanaka.
|
|
|
Mundu Garaikidearen Historia, Batxilergoaren baitan Humanitate ibilbidea hautatu duten ikasle guztientzat (Batxilergoko
|
lehen
kurtsoan ematen da)
|
|
|
Agian Eusko Jaurlaritza jabetu egin zen batxilergoko bigarren kurtsoak euskal historia ikasteko eskaintzen zuen aukera aski mugatua zela, zeren 2003 urtean Euskal Herriaren historia izeneko ikasgai bat sortzeko dekretua onartu zuen, batxilergoko
|
lehen
kurtsoan nahi zuten ikasleek hautazko gisa hartzeko aukera emanez11 Ikasgai guztiz berria da, ez dena ezein espainiar dekreturen moldapena, beraz euskal historia ikuspegi propioz lantzeko aukera ona izan zitekeen. Hori da beraz aztertuko dudana.
|
|
|
Hemen ere aipatzen diren puntu gehienak egokiak iruditzen zaizkit: Euskal Herri inguruaz jasotako
|
lehen
kronika eta albisteak, erromatarren etorrera, hiriak eta galtzadak, antolamendu politiko administratiboa, latinak euskarari egindako ekarpena (hau ere oso aproposa historiaren euskal ikuspegia betetzeko)... Zerbait kritikatzekotan saltus eta ager vasconum en kontua aipatuko nuke:
|
|
|
Nafarroako erresumaren hedapena; geroztikako zati banaketa.? Nik kronologia hobeto gordetzearren, musulmanen etorrera jarriko nuke
|
lehenik
eta ondoren Iruñeko erresumaren sorrera eta finkapena (ohar bedi erresumaren jatorrizko izena. Iruñekoa, zela ez. Nafarroakoa?:
|
|
|
Iparraldeko gertaerek, antza ez dute ez presentziarik ez eraginik Euskal Herriko historiaren egitura orokorra antolatzeko orduan. Hola uler daiteke Aro Modernoko
|
lehen
puntua. Politika: foru legea?
|
|
|
Kadizko Konstituzioari dagokionez, ez daukat ezer kritikatzeko hura (eta bere ondorioak Hego Euskal Herrian) azaltzearen inguruan. Baina, paraleloki ez legoke gaizki egitarauak Frantziako Konstituzioak (behintzat Iraultzako
|
lehenak
) aipatzea, Iparraldean eragin zuzena izan baitzuten (europar ikuspegitik espainiarrak baino garrantzitsuagoak izateaz gain).
|
|
|
Bereziki aipatuko nuke lehen eta bigarren gerra karlisten artean garatu zen Foralitate Berria izeneko epealdia, egitarauan ageri ez dena (eskema tradizionala mantentzen du egitarauak:
|
lehen
gerra, Bergarako besarkada, Nafarroako, hitzarturiko legea, eta segidan Bigarren gerra).
|
|
|
Nolanahi ere, nik aukeran nahiago izango nukeen euskal historia, europar erreferenteak kontuan hartuz ardaztu arren, aurrenik ez ematea Europako historia guztiarekin batera. Eta zentzu horretan euskal subjektu historikoa
|
lehenik
zehatzago definitzeko saioa eskertuko nion (nik I.1 atalean proposatu dudan erako zerbaiten bere bertsioa), eta behin hori egindakoan planteatuko nuke Europakoa gehitzea. Bestela euskal subjektuaren definizio inplizituekin jokatzen da, abiapuntu gisa hobeto zehaztea komeni direnak, nahiz gero praktikaren orduan ez izan ezinbestekoa haiek orpoz orpo segitzea (azken finean euskal historian, adibidez 1598an, zer gertatu zen kontatzeko ez da nahitanahiezkoa justu justu jakitea zeintzuk diren zure subjektuaren muga argiro zedarrituak, ziurrenik Euskal Herritik Parisko gertakarietara jauzi egin baituzu, eta handik Poloniara eta ondoren Nafarroa Beherera, etab. Baina horrek ez du kentzen abiapuntuan behintzat subjektua ondo definituta edukitzeko komenientzia).
|
|
|
Gainera Nafarroaren konkistari dagokion puntua erraz asko sartu litzateke Ahaide Nagusien borrokaren atalean (edo haren segidan), bandoen gerrek lotura zuzena izan baitzuten konkista hartan. Beste aukera hurrengo atalaren hasieran txertatzea litzateke, Euskal Herriko Aro Modernoaren
|
lehen
mugarri gisa.
|
|
|
Ondoren historia arloko euskal curriculum kasu pare bat aztertzen da:
|
lehenik
EAEko hezkuntza sisteman eskaintzen den. Euskal Herriaren historia, ikasgaia (III. atala), eta ondoren Manex Goihenetxek Euskal Curriculuma liburuan egindako ekarpena (IV. atala).
|
|
|
Euskal: (Euskara izenak hitz elkarteetan hartzen duen forma) Hitz elkarte baten
|
lehen
osagarri gisa, euskarari, euskaldunei edo Euskal Herriari dagokionaren adierazlea. [...]
|
|
|
Euskal Herria ren erabilera orokor honen
|
lehen
lekukoa dugu Joan Perez de Lazarraga arabarra (1564 inguru). Hirutan aurkitzen da haren eskuizkribuan eusquel erria[...]
|
|
|
Joseba Agirreazkuenagak zuzenduriko Gran Atlas Histórico de Euskal Herria (Lur, Bilbo, 1995, 512 orr.; euskarazko itzulpena ere badago: Euskal Herriko atlas historikoa, Lur Entziklopedia Tematikoa, Bilbo, 1997), Antonio Riverak zuzenduriko Euskal Herriaren historia (Lur Entziklopedia Tematikoa, Bilbo, 1998, 439 orr.) eta Manex Goihenetxeren Historie générale du Pays Basque (Elkarlanean, Donostia,, 4 tomo;
|
lehen
tomoak gaztelaniazko itzulpenean ere aurki daitezke: Historia general del País Vasco, Ttarttalo, Donostia, 1999tik).
|
|
|
Historia general del País Vasco, Ttarttalo, Donostia, 1999tik).
|
Lehen
biak hainbat historialarik (bereziki EHUkoek) epe historiko desberdinen inguruan idatzitako artikuluz osaturiko obra kolektiboak dira, eta azkena Baionako unibertsitatean arituriko Manex Goihenetxe historialariak egina da. Beraz, guztiak ere historialari profesionalek idatziak dira eta espero zitekeen bezalako kalitatedunak.
|
|
|
Arestian aipatu dudan bezala, Nafarroa altxatuen feudoa izan zen, altxamendua Iruñean hasi eta Nafarroa osora hedatu baitzen. Baztan Bidasoa eskualde honetan nahasmena eta beldurra izan ziren nagusi gerrako
|
lehen
egun hauetan.
|
|
|
Altxamenduaren
|
lehen
orduetan, Elizondoko kaleak paper propagandistikoz beterik agertu ziren. Paperak aurretik eginak zeuden, Baztango etxeetan gorderik zeuden eta.
|
|
|
Talde armatu hau kamioietan Doneztebe aldera abiatu zen. Herriko gizonak kamioietan joaten ikustean, bihotzekoak jota, Ildefonsa Barberena hil zen, Baztango gerrako
|
lehen
hildakoa.
|
|
|
Altxamenduaren
|
lehen
egunean, Belateko mendatea (Iruñea Irun errepide garrantzitsua bertatik pasatzen zen) zuhaitz enborrez itxi zuten, militar altxatuei pasabidea eragotziz. Mendatea zabaldu ondoren, altxatuen bi kamioi heldu ziren Almandozera (Belateko mendatetik gertuen dagoen herria) herriko jendea atxilotu nahian barrikada jartzeagatik.
|
|
|
13). Batailoi hauek gutxi mugitu ziren. Batallón de Trabajadores N° 1, Regimiento de Fortificaciones N° 1 koa zenaren
|
lehen
aipamena erraterako, 1940ko apirilekoa da, Erratzun fortifikazio lanak egiten ari zirenekoa. 1942ko azaroan, batailoi beraren aipamena dago, baina kasu honetan kanpamendua Elizondon zeukan, Irurita Artesiaga errepide militarra eraikitzen ari baitzen25.Presoak gehien bat bizkaitarrak, gipuzkoarrak, asturiarrak eta kantabriarrak ziren, baina beste toki askotakoak ere bazeuden.
|
|
|
Jauntxoak, alderdi honen inguruan zeuden elkarturik, nahiz hauteskundeetan beren aurpegirik ez erakutsi. Gerra hasi baino
|
lehen
Baztango karlistek ez zeukaten erreketeen patruila antolaturik. Era berean, altxamenduarekin azaldutako gazte falangistak, lehen karlista izanak zirela uste izatekoa da.
|
|
|
Gerra hasi baino lehen Baztango karlistek ez zeukaten erreketeen patruila antolaturik. Era berean, altxamenduarekin azaldutako gazte falangistak,
|
lehen
karlista izanak zirela uste izatekoa da.
|
|
|
Ataleko
|
lehen
kapitulua Thomas Paine ren biografia batekin hasten da. Britainiar jatorriko amerikar eskulangilea, Frantzian errefuxiatu eta girondinoekin batu zen.
|
|
|
Ondoren, bigarren kapituluak, XVII. XIX. mendeetako makina erasotzaileei buruzko dihardu, eta bi eratako suntsiketak aipatzen ditu.
|
Lehen
suntsiketa motaren helburua, patroiei presioa egitea zen, soldatak igotzeko... Bigarrenak, langileek, Industria Iraultzan sortutako makinenganako gorrotoa adierazten du (lana aurrezten dutenenganakoa gehien bat).
|
|
|
Hurrengo kapitulua,. Jai baten jaiotza: maiatzaren
|
lehena
–ri eskainia dago. 1889an, Parisen, II. Internazionala ospatu zen.
|
|
|
Bertan erabaki zen halaber zortzi orduko lan-egunen aldeko manifestazio unibertsala egitea. AEB n manifestazioaren eguna jarria zuten jadanik, eta horrela, 1890eko maiatzaren
|
lehenean
egin zen eskari haren aldeko manifestazioa. AEBn izan zen oihartzun gutxien izan zuen lekua, agian, iraileko lehenengo astelehenean. Lanaren Eguna?
|
|
|
Aldi berean, Dixieland Revival deritzana agertu zen, New Orleans eko zurien musikaren berpizkundea. Gerra bukatuta, jazz modernoaren
|
lehen
aldia hasi zen() be bop estilo biziarekin. Bop ak jazzaren egitura eta estiloak guztiz eraberritu zituen.
|
|
|
Saramagoren adierazpenen modukoen aurrean Israelgo gazteria asaldatu egiten da, sinetsi egiten ditu bertsio ofizialak, gurasoek Holokaustoa azaldu bai baina herrialdearen sorreraren historia ezkutatu egin dietelako. La Vanguardia egunkarian argitaraturiko elkarrizketa batean, gaur egun Bartzelonako Unibertsitatean irakasle den israeldar batek adierazi zuenez,
|
lehen
kolono haien ostean jaio diren belaunaldiak gezur eta ezjakintasunaren artean hazi eta hezi dituzte. Berak zinez uste zuen Israel palestinarren borondate onaren emaitza zela.
|
|
|
Alabaina, Bigarren Mundu Gerra amaitu arte itxaron zuten Palestina bitan banatzeko, eta lurralde hain desiratua sortzeko. Stern ek aipatu egiten du lurralde arabiarrek ez zutela ondo hartu banaketaren kontua,
|
lehen
kolonoak iritsi zirenean erasoak gertatu zirela, baina ez du gaian gehiegi sakontzen. Aitzitik, harro sentitzen da juduek unibertsitate propioa jasotzea lortu zutelako, zeinetan irakasgaiak hebraieraz ematen hasiko ziren.
|
|
2005
|
|
|
Atal honetan bi etapa bereiztuko ditugu: SFren sorreratik frankismoko
|
lehen
fasea bukatu arteko epea() eta frankismoaren bigarren fasearen hasieratik SFren bukaerarainokoa().
|
|
|
II. 1 SF
|
Lehen
Frankismoan()
|
|
|
Hasiera batean, Jose Antonio Primo de Riverak ez zuen oso begi onez ikusi; bere ustez, beraiena gizonezkoen mugimendu bat zen, eta testuinguru horretan, emakumeek ez zuten lekurik. Baina Falangeko militanteen arreba eta eskaera ugarien ondorioz, eta Falangeak
|
lehen
urteetan behar izan zuen laguntza kontuan hartuz, azkenean SF sortzea onartu zen. Esan bezala, Europako beste erakunde faxista batzuen antzera antolatu zen.
|
|
|
Helburu doktrinatzaile argia zuen:
|
lehen
hilabetean, formakuntza teorikoa burutzen zen, nazional sindikalismoa eta Estatuaren egiturak lantzen ziren; hurrengo bi hilabeteetan, hezkuntza lantzen zen,. Escuelas del Hogar, delakoetara joan behar zirelarik jostea, sukaldaritza, puerikultura, etab. ikastera; azken hiru hilabeteetan, prestakuntza?
|
|
|
Diktadura frankistaren
|
lehen
urteetan, emakume askok iheslariak ezkutatu zituzten, argitalpen klandestinoak gorde eta banatu zituzten eta beraien etxeak bilera politikoak egiteko eskaini zituzten. Garai latzak izan ziren oposizioarentzat, kartzelaren eta erbestearen ondorioz arazo larriak egon baitziren antolatzeko eta oposizioko taldeak oso zatituak zeudelako.
|
|
|
erakundea berragertu egin zen, bai Espainian eta baita erbestean ere. Espainian 1933an jaio zen erakunde hori berriro martxan jarri zen talde txikietan antolatuz (bi edo hiru emakume) eta
|
lehen
unetik, emakume horiek borroka klandestinoan konpromezu handia hartu zuten: lehen protesten bultzatzaileak izan ziren, azoketan emakumeak orientatzen zituzten, ematen ari zen errepresio egoera azaldu eta zabaltzen zuten, etab.
|
|
|
Espainian 1933an jaio zen erakunde hori berriro martxan jarri zen talde txikietan antolatuz (bi edo hiru emakume) eta lehen unetik, emakume horiek borroka klandestinoan konpromezu handia hartu zuten:
|
lehen
protesten bultzatzaileak izan ziren, azoketan emakumeak orientatzen zituzten, ematen ari zen errepresio egoera azaldu eta zabaltzen zuten, etab.
|
|
|
Alderdi Komunista frantsesak 1947 urtean argitaratutako ondorengo agirian emakume antifrankisten erresistentziak Francoren diktaduraren
|
lehen
urteetan eta erresistentzia horrengatik jasan behar izan zuena islatzen da:
|
|
|
1946ko
|
lehen
hilabeteetan, gerrillen borroka areagotu egin zen, eta horrela, emakumeek eskaintzen zieten laguntza ere areagotu egin zen. Horietako asko atxilotuak, bortxatuak eta torturatuak izan ziren.
|
|
|
Esan beharra dago, gerrillen borrokan izandako paperaz gain, emakumeek paper aipagarria jokatu zutela ere
|
lehen
greba orokorretan, batez ere, Asturiasen, Euskal Herrian eta Katalunian.
|
|
|
III. 2 Kartzeletik
|
lehen
mobilizazioetara()
|
|
|
Ondorengo bi testuetan esandakoa argiago ikusiko dugu.
|
Lehen
testua, Dolores Ibarrurik 1960ko martxoaren 8an, Emakume Langilearen egunean, erbestetik bidalitako mezua da. Bigarren testua, Espainia barnean une berean zabaldutako panfleto baten pasartea da:
|