|
2013
|
|
|
Lehenengo eta behin, Historian ageriko eragina eduki duen emakume gutxi horietako bat da; bigarrenik, erlijioarekin lotutako arazoak dira haren bizitzaren giltza nagusia eta, hirugarrenik, haren jarduera eremua funtsean Frantzia bada ere, nafar auziak, alegia, Aragoiko erregeak 1512tik aurrera gauzatu zuen erresuma zaharraren okupazioak eta zatiketak, okupatutako zatia Gaztelako koroari lotu ziolarik, berebiziko garrantzia du erregina Joanaren bizitzan, Frantziaren historian eta, baten bati harrigarria irudituko bazaio ere, baita Europako historian ere. Beraz, emakumetasuna, protestantismoa eta Nafarroaren zatiketa (gure artean arrunki konkista edo anexioa deitzen dena); ez da dudarik
|
hiru
osagaiok interes handia pizten dutela gaur egungo euskaldunen artean.
|
|
|
Hots, Margaritak poz pozik onartu zuen erregearen tresna politiko huts eta debotoa izatea. Baina bestetik Katalina de Medici, Joanaren lehengusina (lehengusuaren emaztea) eta Frantziako erregina lehenik (Henrike II.a senarrarekin) eta erregina ama eta boterearen zinezko jabea gero, hogeita hamar urtetan, bere
|
hiru
semeekin (Frantzisko II.a, Karlos IX.a eta Henrike III.a). Hau ere Joana bezala nortasun handi handiko emakumea izan zen, baina lehengusina Joana ez bezalakoa, botere estrategia guztiz femeninoak baitzituen:
|
|
|
Baina ñabardurak ñabardura, higanotak gutxiengo hutsa izan baziren ere, gutxiengo boteretsua eta ondo antolatua izan zen, 36 urtetan zehar (1562tik 1598ra) zortzi erlijio gerra antolatzeko gauza izan zena, Nantesko Ediktuaren bidez kontzientzia askatasuna eta eskubide politiko batzuen bermea lortu arte. Joanak protagonismo handia izan zuen lehen
|
hiru
gerretan, hirugarrenean bereziki.
|
|
|
Euskararen eta hizkuntzen munduarekin topo egiteko abagunea izan zen niretzat epe hura. Umandiren Gramatica Vascarekinastean
|
hiru
ordu euskara ikastea, aditza eta atzizkien ikaskuntza sistematikoa Larrarte eta Sarasola irakasleei esker, euskarazko idazkuntza eta haren zuzenketa, Euzko Gogoaeta. Kuliska Sorta?, Geroeta Unamuno eta Abendats, bai frantsesa, latina, grekoa, ingelesa eta alemana ikastearen urteak ere. Geroago etorriko ziren esperantoa eta errusiera.
|
|
|
Luzangak
|
hiru
lau nasa
|
|
|
autuan
|
hiru
agura,
|
|
|
–Izan be, orduko abertzale askoren pentsamenean, herrigintza eta fedea alkarri atxikita egozan, eta dana multzoan hartuta egiten genduan beharra?. Halan azaltzen dira
|
hiru
lagunak mendira eginiko txango honetan, gogoa lurreko arduren tenkadan,, negar herritik, gora-nahian, zeruko ametsen premian.
|
|
|
Asti laburra, arean, hilla honen amairako bialdu behar eta. Dana dala, ipuintxu bat?
|
hiru
lau orrialdekoa asmatuteko? –mutilla?
|
|
|
Kontatzen du, lehenbizi, denok dakiguna: zentsura zegoela garai hartan, eta
|
hiru
kopia utzi behar izaten zirela Donostian, eta baimena emanez gero, aurrera, eta bestela han geratzen zela liburua, kotxea semaforo gorrian jartzean bezala?.
|
|
|
Artikulu honen bidez, Arantxa Urretabizkaiak amatasuna bere narratiban nola jorratu duen agerian jarri nahi da. Horrela, Zergatik panpox (1979), Koaderno gorria (1998) eta
|
Hiru
Mariak (2010) eleberrietako, eta Aspaldian espero zaitudalako ez nago sekula bakarrik (1983) ipuin bildumako amak aztertu dira artikulu honetan. Lehenik, amatasunaren inguruan esparru teorikoa eraiki da.
|
|
|
Este articulo analiza cómo ha tratado Arantxa Urretabizkaia el fenómeno de la maternidad en su narrativa. Se han estudiado las madres que protagonizan las novelas Zergatik panpox (1979), Koaderno gorria (1998) y
|
Hiru
Mariak (2010); y la colección de relatos Aspaldian espero zaitudalako ez nago sekula bakarrik (1983). Primero, construimos el marco teórico de la maternidad.
|
|
|
amatasuna eta abandonua, amatasuna eta nazioa, amatasuna eta zahartzaroa... Zergatik panpox (1979), Koaderno gorria (1998) eta
|
Hiru
Mariak (2010) eleberrietako, eta Aspaldian espero zaitudalako ez nago sekula bakarrik (1983) ipuin bildumako amak aztertu dira artikulu honetan.
|
|
|
Amatasuna inskribatzen duten hainbat eta hainbat ikerlan argitaratu da kritika feministaren arloan. Baina, batez ere,
|
hiru
teoriagilek eta hiru liburuk zedarritu dituzte amatasunaren inguruko ikerlerroak: Simone de Beauvoirren Le deuxième sexe (1949), Shulamith Firestoneren The Dialectic of Sex (1971) eta, azkenik, Adrianne Richen Of Woman Born:
|
|
|
Amatasuna inskribatzen duten hainbat eta hainbat ikerlan argitaratu da kritika feministaren arloan. Baina, batez ere, hiru teoriagilek eta
|
hiru
liburuk zedarritu dituzte amatasunaren inguruko ikerlerroak: Simone de Beauvoirren Le deuxième sexe (1949), Shulamith Firestoneren The Dialectic of Sex (1971) eta, azkenik, Adrianne Richen Of Woman Born:
|
|
|
2
|
Hiru
Mariak
|
|
|
|
Hiru
Mariekzimurrak eta zahartzaroa besterik ez dute aurretik. Naomi Wolfek esaten du emakumeek bizitza osoa edertasuna lortzeko eta zahartzaroa ekiditeko borrokan dihardutela, edertasunaren mitoaren esklabotzapean (1991:
|
|
|
2.2, memoria baino gehiago, etorkizun egitasmo bat
|
Hiru
Mariak
|
|
|
|
Hiru
Mariakeleberrian, Urretabizkaiak zahartzaroa hartu du gaitzat, eta hiru emakume zaharren ahotsak jarri nahi izan ditu gerraostearen eta zahartzaroaren inguruan hitz egiten.
|
|
|
Hiru Mariakeleberrian, Urretabizkaiak zahartzaroa hartu du gaitzat, eta
|
hiru
emakume zaharren ahotsak jarri nahi izan ditu gerraostearen eta zahartzaroaren inguruan hitz egiten.
|
|
|
Urretabizkaiaren gerraostea, eleberri honetan, bizitzan marra bat da, non
|
hiru
lagunek elkar ikusteari uzten dioten: lehena, lehen ahotsa eta protagonista nagusia (Mari Txuri), Euskal Herrian geratuko da; bigarrena, (Mari Gorri) erbestera joan beharrean izango da; eta hirugarrena, (Mari Handi) gerra irabazitakoekin, handiekin galduko da.
|
|
|
lehena, lehen ahotsa eta protagonista nagusia (Mari Txuri), Euskal Herrian geratuko da; bigarrena, (Mari Gorri) erbestera joan beharrean izango da; eta hirugarrena, (Mari Handi) gerra irabazitakoekin, handiekin galduko da. Baina zahartzaroa etorritakoan, alargundutakoan,
|
hirurek
bat egitea bihurtzen da protagonista nagusiaren xedea. Eta hori da, benetan, eleberri honen berrikuntza.
|
|
|
Gorrik inskribatzen du liburu honen esanahi semantikoa, edota zahartzaroaren ikuspegi esanguratsua; Txurik, berriz, sintaktikoa, lehen esan dugun moduan, bera baita ahotsa, bera espazioa eta denbora, eta Handik suspensea jartzen dio, hasieratik bukaerara hutsune bat baita, irakurleak betetzen jakin behar duena. Beraz, irakurketan zehar literatur pertsonaia horren nondik norakoa osatzen joango da irakurlea, eta bukatutakoan ere ez du batere argi izango nor den Handi eta zer gertatu zen
|
hiru
nesken artean; izan ere, hiruren arteko triangelu harremanean erpin bat hutsik geratzen da, irakurleak nahierara osatzeko. Triangeluak itxiak badira ere, Urretabizkaiak ireki egin du, eta halaxe bukatu da eleberria, bukaera ireki batekin, eta, horretarako, literatur pertsonaiaz baliatu da.
|
|
|
Gorrik inskribatzen du liburu honen esanahi semantikoa, edota zahartzaroaren ikuspegi esanguratsua; Txurik, berriz, sintaktikoa, lehen esan dugun moduan, bera baita ahotsa, bera espazioa eta denbora, eta Handik suspensea jartzen dio, hasieratik bukaerara hutsune bat baita, irakurleak betetzen jakin behar duena. Beraz, irakurketan zehar literatur pertsonaia horren nondik norakoa osatzen joango da irakurlea, eta bukatutakoan ere ez du batere argi izango nor den Handi eta zer gertatu zen hiru nesken artean; izan ere,
|
hiruren arteko
triangelu harremanean erpin bat hutsik geratzen da, irakurleak nahierara osatzeko. Triangeluak itxiak badira ere, Urretabizkaiak ireki egin du, eta halaxe bukatu da eleberria, bukaera ireki batekin, eta, horretarako, literatur pertsonaiaz baliatu da.
|
|
|
Eta egia da nazionalismoaren haritik oso nobela gutxitan topatu direla emakume aktibistak, armak hartu eta borroka armatuan sartu direnak. Guk
|
hiru
topatu ditugu: Bernardo Atxagaren Zeru horiek, Laura Mintegiren Nerea eta bioketa esku artean dugun Koaderno gorria.
|
|
|
Koaderno gorrianobelako Ama hegemonikoki gizonezkoena den mundu ikuskera militarrean aurkitzen dugu kokatua eta, lehenik eta behin, ertzak lausotzearren, begiratu bat emango diegu Isabel Carrerak postmodernismoaren, postkolonialismoaren eta feminismoaren artean egindako analogiei. Carrerak
|
hiru
teoria horien artean helburu komun batzuk aipatzen ditu; tartean, subjektibotasunaren deseraikitzea (2000: 75).
|
|
|
Dolores Julianok (2004) eta Marina Subiratsek (2007) azpimarratu dute elkarbizitza, sendi tradizionaletik urrunduz, beste eredu pluralagoak hartzen ari dela, eta hor ikusten dituzte emakumeen sareak edota konstelazioak. Kontua da aztertu ditugun
|
hiru
eleberriotan Urretabizkaiak ez duela familia tradizionala irudikatzen, egitura horretatik urrundu egiten dela. Eta ez da urruntzen familiatik bakarrik, emakumeen roletatik eta estereotipoetatik ere aldentzen da.
|
|
|
Maitasuna ere oso modu diferentean ikusten da
|
hiru
eleberrietan. Zergatik panpoxeta Koaderno gorria n abandonua azaltzen da, bietan senarrak abandonatzen du emaztea, baina bi eleberrietan oso modu diferentean ikusi da abandonu hori.
|
|
|
Zergatik panpoxeta Koaderno gorria n abandonua azaltzen da, bietan senarrak abandonatzen du emaztea, baina bi eleberrietan oso modu diferentean ikusi da abandonu hori.
|
Hiru
eleberrietan maitasuna generoaren kategoria gisa ageri da, eta horrela landu dira amatasunaren eta zainketaren pragmatikak. Baina Zergatik panpox eko amak abandonua eta zainketa sufrimendu gisa, eginbehar gisa, nahitaezko gisa ikusten du; Adrianne Richek esango zukeen bezala, maitasun gaindosi gisa ikusten du.
|
|
|
Baina Zergatik panpox eko amak abandonua eta zainketa sufrimendu gisa, eginbehar gisa, nahitaezko gisa ikusten du; Adrianne Richek esango zukeen bezala, maitasun gaindosi gisa ikusten du. Aldiz, Koaderno gorria ko amak eta
|
Hiru
Mariak nobelako protagonistek oso modu diferentean plazaratzen dute emakumeontzat genero edota kategoria politikoa den maitasuna.
|
|
|
Azken hamarkadetan, euskal literaturan adinean aurrera egindako pertsonaia protagonista sorta bat sortu da, denak ere 80 urte aldera arrimatuxeak, zahartzen ari den jendarte baten ispilua, historia beste modu batera kontatzeko aukera edota gaztetasunari aurrez aurre zahartzaroa jartzeko gogoa bihurturik leitmotiv. Baina, horren haritik, Urretabizkaiaren
|
Hiru
Mariaeleberriak ekarpen berri bat egin dio eduki aldetik euskal literaturari, memoria albo batera utzirik, zahartzaroa egitasmo bilakatu digu, hau da, zahartzaroan ere pentsa daitekeela eta egitasmo bihurtu, gazteen eskuetan edo erakundeen menean utzi gabe. Zahartzaroa antolatzeaz dihardu, eta sendi formula berri bat proposatu digu:
|
|
|
Euskal antropologo feministek (Díez, 1995, 2000; Imaz, 2007; Esteban 2011) bere ikerketetan berretsi dute amatasunak aldatzen ari direla Euskal Herrian. Egile beraren
|
hiru
eleberri eta ipuin bat aztertu ditugu. Eta esan genezake genero harremanak aldatzen eta birdefinitzen ari direla; izan ere, aldaketa horiek, jendartean ez ezik, literaturan, diskurtsoetan ere gertatzen ari dira.
|
|
|
Istorioa garatzen deneko orainaldian ez ezik, lehenaldian ere egon da seigarren agindua eta horren ahizpa bederatzigarrena urratu duenik: lehen orrialdean aipatutako Andertxoren aitonak, Martin Usategi ta Astepek, izan zituen
|
hiru
seme alabak lekuko. Hiru anai arrebek aita bera dute, ez horrela ama.
|
|
|
lehen orrialdean aipatutako Andertxoren aitonak, Martin Usategi ta Astepek, izan zituen hiru seme alabak lekuko.
|
Hiru
anai arrebek aita bera dute, ez horrela ama. Kontatutako istorioaren bukaera arte senide direla ez dakiten hiru anai arreba horietako bat eraikitzen da Araibar zalduna eleberriko pertsonaia nagusi:
|
|
|
Hiru anai arrebek aita bera dute, ez horrela ama. Kontatutako istorioaren bukaera arte senide direla ez dakiten
|
hiru
anai arreba horietako bat eraikitzen da Araibar zalduna eleberriko pertsonaia nagusi: Manu Araibar, Martin Usategik ezkontzaz kanpo izandako ondorengoetako bat.
|
|
|
Sexu berekoak dira
|
hiru
eleberriotan hiriak galbidera daramatzan pertsonaiak: hirurak emakumeak dira.
|
|
|
Sexu berekoak dira hiru eleberriotan hiriak galbidera daramatzan pertsonaiak:
|
hirurak
emakumeak dira. Malentxorentzat Donostia, Marixanentzat Baiona eta Loli Menarentzat Bilbo bihurtzen dira zoritxar eragile.
|
|
|
(39), dira; Nini, bere aldetik, ezkondua.
|
Hirurek
hiria dute bizileku; emagalduek, Bilbo, ezkonduak, Donostia. Hiruren jatorria, Loli Menaren kasuan ez bezala, ezezaguna da, kontakizunak jasotzen ez duelako.
|
|
|
Hirurek hiria dute bizileku; emagalduek, Bilbo, ezkonduak, Donostia.
|
Hiruren
jatorria, Loli Menaren kasuan ez bezala, ezezaguna da, kontakizunak jasotzen ez duelako. Bistakoa denez, emakumeok ere urratu dituzte 6 eta 9 aginduak, baina zigorra Loli Menarentzat bakarrik da.
|
|
|
Hizkuntzalari horren lanean (Larringan, 1996), kontzesiozkoen artean sailkatuta agertzen dira hemen aztergai ditugun birformulatzaile urruntzaileak.
|
Hiru
multzotan banatzen ditu egileak kontzesioa bidera dezaketen unitateak: A, B eta C. A eta B multzoen kasuan, kontzesioa bideratzen duen unitatea perpaus berberean kokatzen da; A taldekoek ez bezala, B taldekoek erepartikula gehitzen diote unitate horri.
|
|
|
Sailkapen horretan egileak
|
hiru
azpisail bereizten ditu birformulatzaileen zereginen arabera. Euskararen kasuan, ordea, orain arteko datuekin (EGLU III, Sarasola, Elhuyar, EEH, OEH, Euskaltzaindiaren Hiztegia?) nekez egin daiteke horrelako sailkapen bat.
|
|
|
Horretaz gain, Garcésen (2008) sailkapena aintzat hartuz gero, laurok izango lirateke arazorik gabe gaztelaniaren de todas maneras, de todos modos, de todas formas markatzaileen baliokide, haiek bezala aurreko formulazioaren indarra eta handik atera daitezkeen inferentziak mugatzen baitituzte, eta gainera, nolabaiteko indiferentzia adieraz dezakete aurreko formulazioan esaten denarekiko. Dena dela, dena den, edonola ereeta edozelan erebirformulatzaile urruntzaileak Garcések (2008) gaztelaniazkoentzat egiten dituen
|
hiru
sailetan koka daitezkeela dirudi, baina honek azterketa sakonagoa luke, baita ahozko bat bateko solasaldiak kontuan hartzea ere, izan ere, erabili diren corpusetan biltzen diren ahozko mintza jarduerak idatzian oinarritzen dira, beste era batera esanda, ahozkoaren itxura egiten dute edo ahoz esateko idatzi dira (Garcia Azkoaga 2007, 178).
|
|
|
Fuentes ek (2009), berriz, honako
|
hiru
azpisail hauek baino ez ditu bereizten:
|
|
|
Ondoko taulan ikus daitekeenez (ikusi 4 taula), EUDIMA corpuseko datu estatistikoen arabera,
|
hiru
hauek dira erabilera maiztasun handieneko birformulatzaile esplikatiboak: hau da, alegia eta hots, hurrenez hurren.
|
|
|
Izan ere, Mann Withney probaren bidez egindako alderaketek agerian uzten dutenez, aldeak estatistikoki esangarriak dira (%99ko fidagarritasun mailan)
|
hiru
antolatzaileren kasuan: alegia, hau da eta hots.
|
|
|
Aztertutako corpusetik bildutako adibideek erakusten dutenez, funtzio horiek guztiak betetzen dituzte
|
hiru
birformulatzaile esplikatibo nagusiek (hau da, alegia eta hots); hau da, ez dirudi inolako espezializazio funtzionala dutenik. Alabaina, geroratu ordez, birformulazioa perpausean aposizio gisa txertatzen denean (sintagma baten birformulazio gisa eskuarki), hots markatzailea besteak baino maizago erabiltzen da (34) (35).
|
|
|
Bestalde, lehenago ere esan denez, azalpenezko birformulazio aposatu gabeen kasuan maizago erabiltzen da hau da markatzailea beste
|
hirurak
baino (30). Bestela esanda eta horren kideek ere funtzio metadiskurtsiboak zein funtzio argumentatiboak betetzen dituzte lege testuetan atzemandako adibideetan.
|
|
|
Laburbilduz, nahiz eta birformulatzaile esplikatiboek lege testuetan agerpen maiztasun txikiagoak dituzten beste alor batzuetako testuetan zein alor bereko zuzenbideko testu akademikoetan baino, birformulatzaileek kategoria honi, oro har, egozten zaizkion funtzio nagusi guztiak betetzen dituzte lege diskurtsoan. Nolanahi ere, ez dirudi hau da, hots eta alegiamarkatzaileek inolako espezializaziorik dutenik,
|
hirurak
erabiltzen baitira lege testuetan orotariko birformulazio esplikatiboak bideratzeko (erreferentziazkoak, azalpenezkoak, definizio bidezkoak?). Bestalde, lege testuetan atzemandako ia adibide guztietan birformulatzaile esplikatiboen funtzioa metadiskurtsiboa da (alegia, erreferentzia esleitzea, esanahia argitzea, definitzea, izendapena); bakana da azalpenezko funtzioa birformulakizuna perpausa denean, eta are bakanagoa funtzio argumentatibo edo inferentziazkoa.
|
|
|
Bestalde, testu akademikoen eta lege testuen arteko maiztasun datuen aldeak estatistikoki esangarriak dira(% 99tik gorako fidagarritasun tartean) alegia, hau da eta hots markatzaileen kasuan. Ikuspegi horretatik, beraz,
|
hiru
birformulatzaile esplikatibo horiek zuzenbideko testu akademikoen adierazletzat jo daitezke zalantzarako tarte handirik gabe.
|
|
|
(41) Hezkuntzako Ikuskatzaileen Kidegoa, esate baterako, azaroaren 20ko 9/ 1995 Lege Organikoan sortu zen, Ikastetxeen Parte Hartzeari, Ebaluazioari eta Gobernuari buruzkoan alegia, eta beste
|
hirurak
, berriz, Hezkuntzaren Kalitateari buruzko abenduaren 23ko 10/ 2002 Lege Organikoaren xedapen bidez sortu ziren [ZCP Ak, Hezkuntza Unibertsitatez kanpoko irakaskuntzako zenbait kideko osatzeko legea, X. Ezeizabarrena. ELERIA, (2008)]
|
|
|
(44) Hala kontzeptu nagusien bai orokor eta komunen, bai berezien arloa itxita, beste
|
hiru
irakasgai geratuko dira, legearen zehaztasunetan gehiago sakontzeko: alegia, delitua (laugarren ikasgaia), horren aurrean emandako erantzuna (bosgarren irakasgaia) eta biktima (seigarren ikasgaia) jorra ditzagun [ZCP Ak, Adingabeen zuzenbide penala.Jon Mirena Landa (Koord.), UPV/EHU (2011)]
|
|
|
Bada, EUDIMA corpuseko adibidetegian ikusi dugunez, inguramendu horretan lau markatzaileak ageri badaitezke ere (alegia, hau da, hots zein bestela esanda), lege testuen kasuan hots erabiltzeko joera egiaztatzen da. Testu akademikoetan, berriz, nabarmen ugariagoak dira azalpenezko birformulazio esplikatibo aposatu gabeak, eta, corpuseko datuen arabera, inguramendu horretan maizago erabiltzen da hau da beste
|
hiru
markatzaileak baino. Ondorioz, hots birformulatzaileak pisu erlatibo handixeagoa du lege testuetan, eta hau da markatzaileak, berriz, agerpen nabarmenagoa testu akademikoetan; betiere, testu horiek dituzten bereizgarri diskurtsiboen adierazle gisa.
|
|
|
Beraz, komunikaziorako eragile edo eragingarri ez diren hurrenkerak hizkuntzetatik berez desagertuz joango dira (batez ere ahozkotik, idatzizkoan komunikazioa lortzea beti ez delako lege nagusia, bestelako helburu batzuk ere izaten direlako, esate baterako, estetikoak). Aipatu unibertsal horiek euskarari ere ez zaizkio arrotz, eta linguistikak onartzen duenaren arabera,
|
hiru
motatakoak izan daitezke: substantiboak (kategoria mailakoak), formalak (hizkuntz arauekin erlazionatuak, alde edo moldez, gure alorrekoak) eta inplikaziozkoak (hizkuntzaren ezaugarrien artean gertatzen direnak).
|
|
|
a) hitzaurregileak itzulitako obrarekin duen hizkuntzazko eta kulturazko lotura eta irakurleek hizkuntza eta kultura horrekin duten lotura; b) hitzaurregilea: egilea, itzultzailea, kritikaria den (batzuetan
|
hiruren
hitzaurreak ageri dira bolumen berean); eta c) itzulpen batean edo berritzulpen batean agertzen den hitzaurrearen data (itzulpenen historizitateari buruzkoak jakinarazteko balio du, besteak beste). Honela sailkatzen ditu transferentziazko hitzaurreak aipatutako ikertzaileak (Risterucci Roudnicky, 2008:
|
|
|
Aldiz, beste zati bat euskaraz idatzia da, 1913an hasi eta 1919ra bitartekoa. Bi garai hauen artean, ikus dezakegun bezala, Arrutik poemak bi hizkuntzatan argitaratu zituen
|
hiru
urte geratzen dira, 1913tik 1915era bitartean, hain justu.
|
|
|
se oculta, se encierra, se sepulta. Gainera, aditzok orainaldian daude eta mugimendu espaziala adierazten duten aditzak dira (ezkutatu, lurperatu, irten, korrika egin, etab.). Bereziki nabarmentzen da pasarte honetako azken lerroa,
|
hiru
aditzen jarraipena izanik(, sale, corre, se aleja?), abiadura iradokitzeko nahia ongi erakusten baitu.
|
|
|
Ahapaldi honen lehen
|
hiru
lerroek perpaus luze bat osatzen dute eta irudion sinbolismoa erromantikoa baino irekiagoa dela esan daiteke. Funtsean metafora bat da,, eskar gaiztoa?
|
|
|
Euskal Pizkundean gutxienez
|
hiru
modutan iristen zen bertsoa herriarengana. Alde batetik, bat bateko jaialdiak zeuden, desafioak edo herri jaietako saioak.
|
|
|
Sinbolismotik herri lirikara egiten du Arestik, T. S. Eliot edota Espainiako 27ko belaunaldia erreferentziatzat dituen poesiatik tradizio popularraren ezaugarriak poesia kultuan txertatzen dituenera, subjektu poetiko singularretik subjektu poetiko kolektibora, poesia ilunetik poesia adierrazagora. Antzeko zerbait egiten du Bitoriano Gandiagak ere Elorri tik (1962)
|
Hiru
gizon bakarka ra (1974), sinbolismotik poesia sozialaren lerroetarantz, edota are modu argiagoan beranduagoko Gabon dut anuntzio ra (1986).
|
|
|
1909an, fraide eskolako gazte eruditu bilakaturik, Erromara joaten da goi ikasketak egitera.
|
Hiru
urte pasatzen ditu bertan eta Teologiako titulu gorena eskuratzen du; bestalde, Erroman dagoelarik pizten zaio Arrutiri lehenago ez bezala sorterriaren falta. Erromatik 1912an itzuli eta Erriberrin hasten da irakasle.
|
|
|
irakasteko ez ezik, irakurtzeko eta idazteko ere lan handiak izan bide zituen. Foruan
|
hiru
urte baino gehiagoz bizi ondoren, 1918an, hobekuntza txiki bat medio, Arruti Zarautza joaten da. Lau hilabete eta erdi bakarrik pasatzen ditu han, ordea; urrian, gripe espainiarrak jotakoei laguntzera bidaltzen dute Tolosara, eta gripe horrexek jota hiltzen da hogeita hamasei urterekin, 1919ko urtarrilean.
|
|
|
Arana Goiri, Sabino, 1980, Obras completas de Sabino de Arana Goiri(
|
hiru
liburuki). Donostia:
|
|
|
desberdinetan banatu, asepsia filologikoz. Hain zuzen, bi literatura horiek elkarren aurka sortzen duten talka sozialean irakurri behar dira, non apologistek euskara objektiboki (objektu gisa) erabiltzen duten bertako eliteak zilegitzeko, hain zuzen legebiltzarretan euskara debekatzen duten elite berak, euskara hizkuntza subalterno bat bihurtuz, zeinak ahozkotasunean bizirik iraun behar duen hurrengo
|
hiru
mendeetan.
|
|
|
Hala, apologismoa, ahozko literatura eta eskuliburu erlijiosoak, continuum edo jarraitutasun sozial baten
|
hiru
diskurtso eta teknologia desberdin, baina elkarri kontrajarrita irakurri behar dira eta analizatu: continuum diglosiko baten osatzaile modura.
|
|
|
Azkenik, eta antzerki idatzi gutxi badugu ere, azken
|
hiru
mende hauetan (Borracho burlado, Gabon saria...) antzerki hau dugu, hain zuzen, eliteko klaseak eta klase subalternoak testuan bertan talka egiten duten espazio testual bakarrenetakoa, eta beraz hala irakurri behar ditugu.
|
|
|
Laburpena: Artikulua
|
hiru
partetan dago banatuta. Lehenengoak euskaraeta vascuencehitzen adiera metriko poetikoa (oraindik hiztegietan jaso gabea) aztertuz, adiera hori Larramendik Mikoletarengandik jaso zezakeelako hipotesia aurkezten du.
|
|
|
Baina meritu guztia ez da soilik hizkuntzarena, baizik eta hizkuntza horren erabiltzailearena ere. Beste
|
hiru
ikasleek, portugesak, galiziarrak eta gaztelauak, zeinek bere hizkuntzan endechasorta bana esan ondoren, bertan entzule zen batek(, un golilleja mozalbete, que tenía trazas de oficial de pluma?) aurpegira botako dio gipuzkoarrari beraren poema edozein gairi buruzkoa izan zitekeela, ulertzerik ez dagoenez. Kexa horrek aukera ezin hobea eskainiko dio euskaldunari bere hizkuntza gaitasunen alardea egin eta ezjakinaren tokian bestea uzteko, diskurtso inperialak ezarritako rolak iraulita karnabalizazio prozesu baten bitartez (Bakhtinek esango zukeenez).
|
|
|
Baina, euskal literaturaren berezitasunak ezin azal daitezke proportzioen alor soilera lotuz, testu tipo batzuetan proportzioak gorde zitzakeen arren, (oro har, eliz liburuan), literatur genero tradizionalen barrutiko emaitzak historikoki oso urriak izan direlako: kontakizunaren kasuan,
|
hiru
mende luzetan testigantza bakar bat ere ez.
|
|
|
Euskal produkzio literario idatzia bizirik iraun duena baino ugariagoa izan arren, zoritxarrez, gorde den dokumentazioa bakarrik da benetakoa. Dokumentazio horren arabera, Lazarragaren eskuizkribuaren aurkikuntzak
|
hiru
mende luzetan aurreratzen badu ere euskal kontakizunaren jaiotza, ordutik XIX. mendearen azken herenera arte itxaron da genero horrek jarraipena izan dezan. Zalantzarik gabe, XVI. mendean bertan euskal kontakizunaren sorrera kokatzea ez da huskeria, aditzera ematen duelako euskal literaturan berau inguratzen duten literaturetan bezalatsu hasi zirela gauzak, baina, dirudienez, haiek bezalatsu garatuz joatea ez zuen lortu:
|
|
|
Zalantzarik gabe, XVI. mendean bertan euskal kontakizunaren sorrera kokatzea ez da huskeria, aditzera ematen duelako euskal literaturan berau inguratzen duten literaturetan bezalatsu hasi zirela gauzak, baina, dirudienez, haiek bezalatsu garatuz joatea ez zuen lortu:
|
hiru
mendetarako desagertuko da idazketaz baliatzen den kontakizuna.
|
|
|
Eten du musekin harremana. Orduan, Oten gaztaroa neurtitzetan argitaratu eta handik
|
hiru
hamarkadetara Bernard Gasteluzarrek bere Eguiac Catolicac (1686) idazlanaren bigarren partean adierazi zuen nahiarekin inplizituki bat egiten du Oihenartek: musa profanoek eragindako etorria baztertu, Jainkoarengandik letorkeen etorriagatik ordezkatzeko.
|
|
|
Bere ahulezia guztiekin ere, bertsoa da jaun eta jabe XIX. mendeko idazte egintza profanoan. Prosa narratiboa
|
hiru
mende luzetako antzutasunaren ostean, lehen urratsak ematen hasten da. Baita antzertia ere, Hegoaldean behintzat.
|
|
|
dela biblia itzulpena, direla aszetikak edo mistikak eskainitako fruiturik funtsezkoenak... Beraz,
|
hiru
literatur genero tradizionalen eremua, laugarren bati zabalduko litzaioke: literatura aplikatua edo didaktikoa... deitu izan denari.
|
|
|
Sarasola, Kortazar edota Aldekoaren hautuek gudaosteko poesia modernoaren kanona eraiki dute norbere sasoian, lehenik antologien bidez, eta ondoren historiak idatziz. Esan beharrik ere ez dago, liburuaren argitaratze datara hurbiltzen direla hautaturiko azken testuak
|
hiru
kasuetan, eta euren artean ia hamar urteko tartea zegoela, antologien eguneratze funtzioa azpimarragarri eginik. Hiru antologien sarreren arteko alderaketa eginez gero, berriz, zenbait ondorio atera genitzake.
|
|
|
Esan beharrik ere ez dago, liburuaren argitaratze datara hurbiltzen direla hautaturiko azken testuak hiru kasuetan, eta euren artean ia hamar urteko tartea zegoela, antologien eguneratze funtzioa azpimarragarri eginik.
|
Hiru
antologien sarreren arteko alderaketa eginez gero, berriz, zenbait ondorio atera genitzake. Hala, Ibon Sarasolarenak ezagun du gudaosteko garai zailekiko hurbiltasuna, izan ere, antologia egin izateko arrazoitzat argiro azaltzen baitu euskal sistema literarioaren prekarietatea.
|
|
|
Kortazarrek Rikardo Arregi, Karlos Linazasoro, Juanjo Olasagarren, Miren Agur Meabe, Harkaitz Cano eta Kirmen Uribe hautatu zituen. Olaziregik, aldiz, trantsizio garaiko
|
hiru
eta 1990az geroztiko beste hirurekin elkartuz aurkeztu zuen poesia garaikidearen kanona: Bernardo Atxaga, Joseba Sarrionandia, Felipe Juaristi, Rikardo Arregi, Kirmen Uribe eta Miren Agur Meabe.
|
|
|
Kortazarrek Rikardo Arregi, Karlos Linazasoro, Juanjo Olasagarren, Miren Agur Meabe, Harkaitz Cano eta Kirmen Uribe hautatu zituen. Olaziregik, aldiz, trantsizio garaiko hiru eta 1990az geroztiko beste
|
hirurekin
elkartuz aurkeztu zuen poesia garaikidearen kanona: Bernardo Atxaga, Joseba Sarrionandia, Felipe Juaristi, Rikardo Arregi, Kirmen Uribe eta Miren Agur Meabe.
|
|
|
Gerra hasi zenean, berriz, gudarien apaiz kapilau izan zen Euskal Herriko kanpainan barrena. Guda ondoren, kartzelan egon zen
|
hiru
urtez, eta gero deserriratua eduki zuten. 1951n itzuli zenean Euskal Herrira, Karmen' go Amaren Egutegiaizenez birsortu zuen karmeldarren euskal aldizkari zaharra, 1957tik aurrera Karmelaldizkaria izendatzen dena.
|
|
|
Horiei antologian eta literatura klasikoa deritzogun XVI XIX. mende artekoa erantsirik, nekez iristen dira, biak batera ere, antologiaren %20 izatera. Beraz, kenketa sinple bat eginez nabaria da euskal olerkigintzaren
|
hiru
laurden, XIX. eta XX. mendeetako testuez osatu zuela. Are zehatzago esanik, XIX. mendeko ugaritasunaren (ia 300 poema) eta aurreko hiru mendeetako 200 artekoaren arteko aldeak euskal produkzioaren alderdi ezagun baten berri ematen du:
|
|
|
Beraz, kenketa sinple bat eginez nabaria da euskal olerkigintzaren hiru laurden, XIX. eta XX. mendeetako testuez osatu zuela. Are zehatzago esanik, XIX. mendeko ugaritasunaren (ia 300 poema) eta aurreko
|
hiru
mendeetako 200 artekoaren arteko aldeak euskal produkzioaren alderdi ezagun baten berri ematen du: XIX. mendeaz aitzineko euskal literatura idatziaren emaria urria zela.
|
|
|
Onaindiaren kanonean, XIX. mendearen bigarren erdiko eta XX. mendeko testuek liburuaren
|
hiru
laurdenak hartzen dituzte. Pizkunde deituraz bataiatua den aroa dugu hori, Lore Jokoetatik, baina bereziki 1976tik 1936ra artekoa.
|
|
|
Eredu horren arabera, beste eremuetan egin zen bezala, K. Mitxelenak
|
hiru
oinarri sendo finkatu zituen:
|
|
|
Gogoetaren eremua molde argi batez finkatzeko gisa, periodizazioaren inguruko bizpahiru ohar egin daitezke. Jean Rohoufrantses literaturaren historiografian adituak eman oinarrien gainean bermatuz,
|
hiru
ideia nagusi azaltzen ahal dira:
|
|
|
Diakroniaren araberahautatuak dira azpiko
|
hiru
adibideak. Begien bistakoa da garai historikoen banaketa asko aldatu dela euskal literaturaren historian mende erdi batez.
|
|
|
erabiltzen neurgailu gisa. Bigarrenik,
|
hiru
autorek bilatu dutela euskal literaturaren baitan eta euskal kulturaren baitan, periodizazio, berezi eta egoki baten oinarriak, nork berak bere mugak eta garaiak aurkeztuz.
|
|
|
Laburbilduz, erran daiteke eskualde bereko eta eremu kultural bereko
|
hiru
historiagileen artean, mende erdi batez, ez dela periodizazio mailan eredu finkorik, iraunkorrik, homogeneo eta adostasunezkorikdefinitu ahal izan. Noski, aukera metodologikoak asko aldatu dira mende erdi batez eta batasun ezak horretan du, dudarik gabe, bere iturrietatik bat.
|
|
|
Horiek oro gogoan, ikus daiteke garaien artean zer banaketa eskaintzen duten gainean aipatzen diren
|
hiru
historiagileek.Hiru historia mota dira. I. Aldekoarena euskal literaturaren historia orokorra da.
|
|
|
Cilllerok, bestalde,
|
hiru
ezaugarri azpimarratzen ditu Bordaren eleberrigintzan: eleberrien saila detektibe berarekin eraikitzea, detektibea homosexuala izatea eta eleberriak euskalki diferenteetan idaztea (2007).
|
|
|
Ezpeldoik, bestalde, nomadismo horretan ibilbide bat eraikitzen du bazterretik erdigunera, horrela, eleberriz eleberri leku bakoitzari tokiko euskara egokitu dio, azkenik, Bilbon estandarrari lekua emateko. Lehen
|
hiru
eleberriak herrietan garatu dira, herri txikietan; lehena, Zuberoan (Bakean ützi arte) eta zubereraz mintzatu da Ezpeldoi; bigarrena, (Bizi nizano munduan) Nafarroa Beherean kokaturik dago, eta behe nafarrera erabili du Ezpeldoik; hirugarrena, Nafarroan garatzen da (Amorezko pena baño) eta nafarrerara hurbiltzen da Ezpeldoi, Jalgi hadi plazara eleberria Bilbon eta Gasteizen kokatu du, eta estan... Eta bukatzeko, Boga boga eleberrian, Baionaren hautua egiten du, bi Euskal Herriak ezkondu dituen gatazka gunea gaitzat eta espaziotzat harturik.
|
|
|
Amaia Ezpeldoi nomada, arrotza eta periferikoa dugu, baina queer izate horrek hibridazioa eta mugen ezabaketa dakarzkio. Retolazak esaten duen bezala, Zuberoako bazter batetik Bilbo hiriaren erdigunera egindako bidaiak
|
hiru
identitate gatazka eragin dizkio Ezpeldoiri. –1 Nekazal identitatea vs hiri identitatea; 2 Identitate heterosexuala vs identitate lesbiarra; 3 Identitate linguistiko hegemonikoa vs identitate linguistiko periferikoa?
|
|
|
Ikasketak
|
hiru
ikasturtetan banatzen ziren. Ikasle matrikulatuak 33 izan ziren 1868an, eta 57, berriz, 1870ean, gehienak ingurukoak.
|
|
|
Bat datoz
|
hirurak
Bizkaiko zortziko txikia erabiltzean (7/ 6A/ 7/ 6A/ 7/ 6B/ 7/ 6B). E. M. Azkuek ere maiz darabil(. Apolo ta Musak?,. Jaunaren Legueko aginduak?,. Euzcadia?,. Ipuiñac?,. Libertadian arguitasuna?,. Anchinaric ona!?,. Moguel ta Characa?...); horietako batzuetan 4 bertso lerrotan tolestuta, Iparraldekoen erara.
|
|
|
Eta horren guztiaren emaitza argia izan zen orain dela
|
hiru
urte pasatxo Euskaltzaindiaren Jagon bilduman aurkeztu zen Testu antolatzaileak: erabilera estrategikoa liburua, Pello Esnal batzordekidearen gidaritzapean egin eta batzordean mamitu eta ondutako lana.
|
|
2014
|
|
|
Dena dela, hau da birformulatzailearekiko baliokidetzaren bidez azaltzen dira beste
|
hiru
birformulatzaileak, eta, beraz, hortik ondoriozta lezake irakurleak guztiz baliokideak direla laurak.
|
|
|
Nolabait esateko, euskara estandarraren hiztegi ondare komuneko baliabide gisa bereganatu ditu hiztunak, maila zainduan behintzat,
|
hiru
birformulatzaile hauek: hau da, hots eta alegia.
|
|
|
Posizioari dagokionez, beraz, birformulazio partzialetan ez dago erabateko baliokidetasunik alegiareneta beste
|
hiru
birformulatzaile esplikatiboen artean, alegia baita egungo euskara estandarrean halako mugikortasuna duen partikula nagusi bakarra.Hau da eta erran nahi baita birformulatzaileak, aldiz, ezinbestean birformulazioaren hasieran kokatzen dira; eta antzeko joera nabari da hots birformulatzailearen kasuan, atal birformulatzailearen hasieran kokatzen baita gehienetan egungo estandarrean.
|
|
|
«Oraingo ikasleak biharko helduak dira, eta biharko gizakiak gu baino gehiago mugituko dira. Gu asko irteten gara kanpora, baina gerokoak gehiago; hau da,
|
hiru
hizkuntza behintzat ondo menperatu dituzte beren bizitza duintasunez aurrera atera nahi badute. [EPD prentsa, Berria]
|
|
|
laurak kokatzen dira birformulazioaren hasieran. Baina birformulazio partzialetan, aldiz, ez dago erabateko baliokidetasunik alegiareneta beste
|
hiru
birformulatzaile esplikatiboen artean, alegia baita egungo euskara estandarrean halako mugikortasuna duen partikula nagusi bakarra.
|
|
|
Harreman horri ikuspegi diakronikotik erreparatu zaio lehenbizi, industrializazioarekin batera euskal hirietan ernaturiko euskararen aldeko diskurtso eta jardunei arreta jarrita. Hizkuntzaren aldeko unean uneko indar gidaria identifikatuta eta azken urteotako aldaketa soziodemografikoen berri emanda, Euskal Herriko mendebaldeko
|
hiru
hiritako (Bilbo, Getxo eta Gasteiz) zenbait ekimen eta esperientzia garaikide deskribatu dira hurrena. Aurrera begira jarrita, amaitzeko, hurrengo hamarkadan ekosistema hiritartu berrian euskararen indar gidari izan daitezkeenak aktibatzeko norabide posible batzuk irudikatu dira.
|
|
|
Ñabardurak ñabardura, joera nagusia euskaldunen hiritartzearena izanik, artikulu honen helburua da, batetik, identifikatzea zeintzuk izan diren euskararen indar gidariak euskal hirietan, eta, bestetik, iraganean euskarari bizi indarra transmititu zioten bulkada horiek moteldu antzean sumatzen ditugun honetan, deskribatzea Euskal Herriko mendebaldeko
|
hiru
hiritan (Bilbo, Getxo eta Gasteiz) ernaturiko dinamika interesgarri batzuk. Behin hori eginda, iraganeko esperientziak eta hiru hiri horietan antzemandako mugimenduak gogoan, euskarari ekosistema hiritar berrian leku erosoa bermatzeko norako posible batzuk aipatuko dira erremate modura.
|
|
|
Ñabardurak ñabardura, joera nagusia euskaldunen hiritartzearena izanik, artikulu honen helburua da, batetik, identifikatzea zeintzuk izan diren euskararen indar gidariak euskal hirietan, eta, bestetik, iraganean euskarari bizi indarra transmititu zioten bulkada horiek moteldu antzean sumatzen ditugun honetan, deskribatzea Euskal Herriko mendebaldeko hiru hiritan (Bilbo, Getxo eta Gasteiz) ernaturiko dinamika interesgarri batzuk. Behin hori eginda, iraganeko esperientziak eta
|
hiru
hiri horietan antzemandako mugimenduak gogoan, euskarari ekosistema hiritar berrian leku erosoa bermatzeko norako posible batzuk aipatuko dira erremate modura.
|