|
2004
|
|
|
—Zenbat eta lehenago bukatu lana,
|
hainbat
eta denbora gehiago izango diagu afaltzeko. Goazen mutilak, hasi gaitezen lanean —eskatu zuen Bizkarrokerrek.
|
|
|
Ezin nituen hitz haiek burutik kendu, eta zenbat eta gehiago pentsatu,
|
hainbat
eta arrazoi gehiago aurkitzen nien. Izanez ere, zein zen nire bizitzan ezagututako behi bizkor bakarra?
|
|
|
Elizateke posible, maitia dudan pazientzia
|
Hanbat
zirade lorifikagarria!
|
|
2010
|
|
|
Voltaire ilustratua ez zegoen erlijioaren aurka, erlijioaren bizipen baten aurka baizik. Ikusten zuenez garai hartako
|
hainbat
erlijio bizipen fanatismoak eta superstizioak kutsatuta zeuden. Ez guztiak, ordea.
|
|
|
Bi eliza erreformatuen (luteranoa eta kalbinista) ondoan beste
|
hainbat
sekta protestante jaio ziren. Boteretik aldenduak egoteagatik boterearekiko harreman desberdinak proposatzen zituzten.
|
|
|
Edo hobeto esanda, derrigorrez konpartitu beharreko egia bakarraren eredua. Erlijioaren izaera ez zen askorik aldatzen; are gehiago, erlijioak gero eta garrantzi handiago zeukan
|
hainbatentzat
, haien bizitzaren ardatz bihurtzeraino. Ingalaterratik Ameriketara joan ziren lehen kolonoak, edo Herbehereetatik Afrikako hegoaldera joandakoak, haien erlijiositatea modu zintzoago eta sakonago batean bizitzera abiatu ziren leku ezezagun horietara.
|
|
|
Muturreko adar hauek Kalvinen ondorengoak ziren, oro har. Jakina denez, erreformatzaile honen gogoaren muinean Erreforma ahalik eta leku gehienetara zabaltzea zegoen, Lutherrenean ez bezala, eta bere ekimenetik sortutako
|
hainbat
adarren asmoa Atlantikoz bestaldeko lurraldeetan gauzatu zen. Hara joan zirenen artean baziren eliza berriak fundatu nahi zituztenak (Mayflowereko puritanoak), eta zegozkien elizak purifikatu besterik nahi ez zituztenak (Massachusettseko puritanoak); alabaina, denek bulkada erlijiosoak eraginda abiatu ziren Ameriketako kolonietara.
|
|
|
Eta, hirugarrenez, profeziei eta eskatologiari emandako garrantzia. Etorkizunari zentzua emateko
|
hainbat
teoria zabaldu zituzten sinesmen desberdinek eta, horregatik, Jainkoaren bigarren etorreraren zain egon ziren asko eta asko. Ezaugarri hauekin guztiekin erlijioa bizitzeko modu berri bat gorpuztu zen AEBetan, munduko beste inon ez bezala bizi izango zen erlijiositate berezia.
|
|
|
Baita lortu ere, independentziaren ondorengo askatasun erlijiosoak izugarrizko zabalkundea eragin baitzien talde erlijiosoei. Migrazioak eta proselitismo gogorraren kariaz,
|
hainbat
sinesmen berri lurralde berrietan arrakasta handiz hedatu ziren.
|
|
|
AEBetako independentziaren garaian, beraz, jende multzo andanak talde erlijiosoen partaide ziren. Hortik aurrera esnatze
|
hainbaten
ondorioz, multzo hau handitu besterik ez zen egin. Metodistak eta baptistak izan ziren gehien zabaldu zirenak, hauen sinesmenetan kristauak bi eta hiru aldiz konberti baitzitezkeen inolako oztoporik gabe.
|
|
|
Honen karietara, proselitismo arrakastatsuagoa gertatu zitzaien bi taldeoi. Bestalde, eliza anglikarretatik banandutako talde hauez gainera, bertakoek (mormoiak eta adbentistak) beste
|
hainbat
eremutan hedapen nabarmena lortu zuten.
|
|
|
Erlijioaren errotzeak beste ondorio politiko garbi bat izan zuen. Esaterako,
|
hainbat
talde, hasiera hasieratik, esklabotzaren aurka agertu ziren, eta, oro har, guztiek hiritarren heziketa eta hobekuntza morala bultzatu zuten. Esklabotzaren gaia ez zen, hala ere, aho batez erabaki zen afera izan.
|
|
|
Ez etorri, eta mugimenduok urtu egin ziren. Alabaina, dezepzio honetatik ateratako
|
hainbat
adarrek indar dezente hartu zuten: esaterako, Zazpigarren eguneko adbentistak eta hauetatik banandutako Jehovaren lekukoak.
|
|
|
Oraingoa gehiago da kulturala, edota identitatearekin zerikusia duen gauza askorena. Erlijioak oraindik ardatzeko indarra du
|
hainbat
identitate gorpuzteko, teoria orohartzaile berezia delako. Garai hartako labean harrotutako ogia ez dago oraindik hain gogortuta.
|
|
|
Ez AEBetako independentzia, ez hango beste
|
hainbat
gertakari garrantzitsu ere, ezin ulertu dira erlijioaren parte hartzerik gabe. Esklabotzaren abolizioaren aldeko argudioak erlijiosoak izan ziren gehienetan.
|
|
|
Liberalismoak gizaki eredu bat proposatzen du kultura lotura guztietatik guztiz askea. Kultura eta honi lotuta dauden
|
hainbat
osagai (hizkuntza, ohiturak, mundu ikuskerak, erlijioa...) zeharo kontingenteak lirateke. Benetan balio duena arrazoimen kalkulatzailea da.
|
|
|
Beste
|
hainbat
teoria filosofikok bezalaxe, liberalismoak ez du gainditzen kontrastagarritasunaren froga. Aurreuste liberalaren arabera gizakia askatasunaren saltsan bizi da.
|
|
|
Hegelek Arrazoimenaren gauzatzean soilik ikusten zuen askatasuna. Eta berdintsu beste
|
hainbat
pentsalarik. Finean, askatasuna zentzu honetan egokia dena aukeratzean datza.
|
|
|
Gero zuriek hori saltzen jakin izan dute, ez askoz gehiagorik. Bigarrena, ekarpen guztiak ez dira onuragarriak izaten, kultura eta erlijio batzuen
|
hainbat
ohitura basatiak lekuko.
|
|
|
Historiari zorrotzago begiratuz gero, mendebaldeko aurrerapen moralak itsaso beltz sakonetik aterata eta Leviathanen aurka erdietsitakoak direla ondoriozta daiteke. Munstro horien artean
|
hainbat
doktrina filosofiko arrazionalista daude. Arrazoimenak, erlijioak ez ezik, sortu ditu bere mamuak.
|
|
|
Malgre tout, arrazoimenak aurrerapenak ere erakuts ditzake. Teknologiak gizakiaren bizimodua hobetu egin du eta bizikidetza bultzatu
|
hainbat
teoria filosofikoren bitartez. Arrazoimenaren adiurre monologikoa dialogiko bihurtu zenetik filosofiaren hezurdura aldatu egin da.
|
|
|
Beste
|
hainbat
koloniatan ere pluralismo erlijiosoa oso indartsua izan zen. Europako etorkinek beren sinesmenak mantendu egin zituzten eta, era berean, handik eta hemendik, talde berriak sortu ziren.
|
|
|
Gauzak honela, independentziaren aurretik
|
hainbat
familia erlijioso zeuden kolonietan: mennonitak, kuakeroak, luterano alemaniarrak, erreformatu alemaniarrak, presbiteriano eskoziar irlandarrak, baptista galestarrak, metodistak, katoliko irlandarrak, huteristak, deistak, anglikarrak, pietistak...
|
|
|
|
Hainbatek
, M. Sandelek esaterako, ez du uste hain erraz bereiz daitezkeenik oinarrizko ideiak eta teoria politikoa. Edozein eztabaidagairen aurrean nork bere ustekizun sakonenak isilik gorde behar izatea ez da gizakiaren gogoetarako ohiko joera.
|
|
|
|
Hainbatek
, gainera, eremu politikoaren zedarritzeak dakarren galera salatzen du. Argudioen pisua erabakitzerakoan inolako irizpiderik gabe geratzen da elkarrizketa, dena botoen merkatuaren eskuetan uzten baita.
|
|
|
Gogoan izan behar da erlijioak politikan eragin ezin ukatuzkoa izan duen adibideak agerikoak direla, esaterako, esklabotzaren abolizioan eta eskubide zibilen aldeko borrokak, lehen aipatu bezala. Bestalde, beste
|
hainbat
aurrerapen moral ezinezko zatekeen atzetik teoria metafisiko jakinik egon ez balitz. Heriotza zigor legalaren aurkako arrazoiak biziaren berezko balioaren ikuspegirik ez balu, zigorraren proportzionaltasunaren argudio politikoaren aurrean gutxi leukake esateko.
|
|
|
Teoria filosofiko eta erlijiosoak gainetik begiratuz, beharbada errazagoa da autonomia moralaren sustapenarekin ados egotea, teoria orohartzaileak arrazoiketa sekular eta berezia duen teoria politiko bateragarri bat garatzea baino. Tolerantziaren ikuspegitik, ordea, Razek mendebaldeko eduki kultural jakin bat eskatzen du, eta hau, arina izanagatik,
|
hainbat
kulturak eta erlijiok ez dute lehenesten. Autonomia morala, esaterako, ez da ezer garrantzitsua ekialdeko kosmobisioetan.
|
|
|
Jakina da
|
hainbat
kulturak ohitura sozial jazartzaileak dituztela haien partaideekiko, hala ere, zaila da praktika zehatz batzuetatik harantzago (demagun hitzartutako ezkontzak, sexu mutilazioak, edota esklabotza moduko batzuk) zein zigortu behar li tzatekeen erabakitzea. Islamak emakumeei gomendatzen dien buruko zapiarekin zorrotz jokatu behar da, oinarrian sexismo nabarmena dagoela jakin arren?
|
|
|
Islamak emakumeei gomendatzen dien buruko zapiarekin zorrotz jokatu behar da, oinarrian sexismo nabarmena dagoela jakin arren? Horrela balitz, beste
|
hainbat
jarrera ere salatu litzateke, pornografia edo prostituzioa, esaterako.
|
|
|
Eta honek aurrerapausoa erakusten du, baina kulturen ikuspegi estatikoegia darabilela aurpegira dakioke. Denak berdin tratatzean ahaztu egiten da partaideen kopuruarengatik, baliabide ekonomikoarengatik, bitarteko kulturizatzaileen jabetzarengatik (eskola, komunikabideak...), edo beste
|
hainbat
arrazoirengatik, kulturak ez direla berdinak eta elkarren arteko etengabeko deman daudela.
|
|
|
Honen aurrean, garai baten diferentzia erlijiosoak bateraezinak zirela ziotenen antzera,
|
hainbat
jarrera, kultura eta erlijio ezin onartu direla esaten duenik bada. G. Sartori da horietako bat, eta, esaterako, erro islamiarra duen edozein gauzak mendebaldeko lorpenak arriskuan jartzen dituela uste du.
|
|
|
Hortik aurrera abiatuz gero, dilema gogorretan sartzen gara. Islamak, emaztearen eta amaren rolak lehenetsiz eta beste
|
hainbat
debekatuz, emakumeak diskriminatu egiten dituela esan liteke. Ez al du kristautasunak berdin egiten?
|
|
|
Hortaz, arazoa ez da islama, erlijioa baizik. Hartara, homosexualei jazartzen zaiela-eta
|
hainbat
erlijio ere susmopean egongo lirateke, rastafarianismoa, esaterako. Jehovako lekukoak kritikatuak izan ohi dira odol transfusioen aurka egoteagatik, baina, era berean, arrazoi erlijiosoengatik kristautasunak preserbatiboaren erabilera eta ama zelulen ikerketa debekatzen ditu, haiek baino heriotza gehiago eraginez, seguru asko.
|
|
|
Jendea eraila, torturatua, esklabo bihurtua edo diskriminatua izan zen talde ideologiko, etniko, arrazial edo sexual batekoa zelako, ez beste ezerengatik.
|
Hainbat
buruargiren eskubideen interpretazio indibidualistak eskubideei kalte itzela egiten die. Esaterako, eskubide zenbait (eskubide sozial eta ekonomikoak, besteak beste) ez dira beste batzuk bezain indartsu eskatzen.
|
|
|
Beste
|
hainbat
lekutan, ordea, lasaitasuna eta tolerantzia izan ziren emaitzak. Herbehereak, Espainarekiko independentzia lortu nahian, honen jarrera kontrarreformistaren aurka jarri ziren, eta nolabaiteko tolerantziagune bilakatu ziren.
|
|
|
Arrazoi praktikoa, beraz.
|
Hainbat
pentsalarik argudio ekumeniko hau erabili zuten disidentziaren jarrera onartzeko eta errespetatzeko. Kristautasunaren zatiketari gertakari malapartatua iritzi, eta, atzera, bat egingo zuelako itxaropenak bultzatzen zituen tolerantziaren aldeko pentsalariok.
|
|
|
Pentsamendua askea denez, marxismoa askotan kontraesankorra bihurtu zen. Inperialismoa nahiz herrien askapena justifikatzeko balio izan zuen, edo emakumearen askapena askotan modu eraginkorrean suspertu zuen arren,
|
hainbatetan
langileriaren askapenaren atzetik datorkeelakoan atzendu egin zuen.
|
|
|
Hortaz, kristautasuna eta
|
hainbat
teoria filosofiko, halako batean, ortodoxiatik heterodoxiara igaro ziren, eta bidean aldaketa kontzeptual handiak egin behar izan zituzten. Egia/ gezurra eskema sinplea alde batera utzi beharra zegoen errealitate ñabarraren zirrikutuetan ibiltzeko.
|
|
|
Banaketa hau, ordea, ez dago hain garbi.
|
Hainbat
aireportutan, esaterako, elizarik ez eta, otoizgune musulmanak daude. Hau amore emate lotsagarria litzateke, batzuen ustez.
|
|
|
Antiperfekzionista sutsua, inongo eduki orohartzailerik ez duen teoria politiko hutsa eraiki nahi luke. Neutraltasun osoz jokatu nahi lukeen teoria politiko horrek liberalismoaren tradiziotik hartutako
|
hainbat
bereizketa teoriko erabili lituzke derrigorrez. Ez komunitateak, ez kulturak, ez lukete inolako pisu normatiborik.
|
|
|
Eremuen banaketa ez da bereziki istilutsua
|
hainbat
arlotan. Kultur aniztasunak dakartzan joerek ohituretan, janarietan, janzkeretan edo eguneroko bizimoduan arazoak sor litzakete, baina ez beste edozein gizataldek sortzen dituenak baino gehiago, esaterako, gazteen eta edadetuen artekoek baino gehiago.
|
|
|
Askotan diferentzia arruntenek eragin soziologiko handiagoak dituzte beste ezaugarri sonatu batzuek baino. Dena den, pluralismoaren auzian
|
hainbat
giza talderen ardatz nagusiak... bereziak dira, eta gorabehera berriak sortzen dituzte.
|
|
|
Kantek gizakiaren autonomiatik ekitea eskatzen du, eta Millek indibidualitate indartsu batetik. Bi definizio hauek
|
hainbat
erlijio edo teoria filosofiko kanpoan uzten dituzte. Zaila litzateke, beraz, teoria horietatik ateratako antolaketa politikoan adostasuna erdiestea.
|
|
|
Auzia nondik etorri zen? Montevideoko euskal etxeak
|
hainbat
emigrante gaixo edota behartsu sorterriratu zituen aurreko urteetan, baina, horrek sortutako gastuaren handiak gainditu egiten zuen elkartearen ahalmen ekonomikoa. Hori dela-eta, 1882an, euskal etxearen hegapekoa baina guztiz beregaina izango zen beste erakunde baten antolaketa aztertu zen, La Caja Vasco Navarra de Reempatrio izenekoarena.
|
|
|
Segun antza, urtebetez esne mamitan bizi izan zen Etxepare gaztearen gogoa, eta dioskunez, laburregi iritzi zion ikasturte horri, haren ustez bospasei urte zirelarik gai mamitsu horietan barneratzeko. Oroitzapenak oroitzapen, baina, Etxeparek krisi sakona eduki zuen azken ikasturte horretan, ze, Arnaut Abadiaren azalpenek, dirudienez,
|
hainbat
zalantza sortu baitzizkioten hamazazpi urteko gazteari, munduaren eta biziaren bilakaeraz.
|
|
|
M. Le Dr. Etchepare" artikulua paratu zuen,
|
hainbat
eta hainbat laudorio plazaratuz, tartean Beribilez une oeuvre eternelle dela, eta bai Etxepare medikua zela euskal idazle gazteen maisua, idazten. Horiez gainera, Lafittek liburuaren laburpena egin zuen, sei bat orrialdekoa, hasieran bertan argi eta garbi adieraziz, Beribilez itxuraz bidai liburu gisara agertu arren, mila eta bat gogoetarako aitzakia dela.
|
|
|
M. Le Dr. Etchepare" artikulua paratu zuen, hainbat eta
|
hainbat
laudorio plazaratuz, tartean Beribilez une oeuvre eternelle dela, eta bai Etxepare medikua zela euskal idazle gazteen maisua, idazten. Horiez gainera, Lafittek liburuaren laburpena egin zuen, sei bat orrialdekoa, hasieran bertan argi eta garbi adieraziz, Beribilez itxuraz bidai liburu gisara agertu arren, mila eta bat gogoetarako aitzakia dela.
|
|
|
Arreta eta ardura handiz aztertua izan da Guk izendatutako zentsoreen eskutik, Bizente Aizpuru jaunak idatzitako GAZTEK, GARBIKIZAN liburua eta dagokion gaztelaniazko bertsioa, JOVENES SED CASTOS, obra inprimategi zigilurik gabea, eta nerabe euskaldunei zuzendua, argitalpen horren hitzaurrean irakur daitekeenez; eta azterlanaren ondorioz,
|
hainbat
errakuntza arriskutsu eta dotrina heretiko antzeman dira, hala nola, Jesukristo gure jaunaren jainkotasuna ukatu edo kolokan jartzea; gizaki oro," giza jarduerari dagokionez, gehienbat bere herentzia ondarearen emaitza dela" baieztatzea; giza arima kreatua izatea ukatzea, eboluzio materialista propugnatuz; sakramentuzko aitortzaz mintzatzea, bere eraketa eta ontasun jainkozkoei begirune...
|
|
|
Floreanan Darwinek topo egin zuen, ez Villamil jeneralarekin pentsa genezakeenez, baizik eta haren ordezkoarekin, Nicholas Lawson ingelesarekin, orduko gobernadoreorde eta preso koloniaren arduradunarekin. Berorrek
|
hainbat
argibide eman zizkion.
|
|
|
Areago, zientziaren historia osoko legenda seduzigarrienetariko bat ehundu da Galapagoetako txonten inguruan eta bai euren ustezko garrantziari buruz Darwinen teoriaren garapenerako. Legendaren arabera, Darwinek txori horiek behatu zituen Galapagoetan, ohartu egin zen beraien erradiazio adaptatiboaren
|
hainbat
ezaugarriez, eta horrexek zion ulertarazi bat batean eboluzioaren izaera. Eskuliburuetan zein Darwinen biografietan errepikatu egin da kontakizun hori, makina bat xehetasunez adelatuta.
|
|
|
Itsasoratu zenean Beaglen 1831n, Darwinek espezieak mudaezintzat zeuzkan, Cambridge-ko bere irakasleek bezala. Baina, bidaian zehar hurrengo urteetan
|
hainbat
eta hainbat behaketa egin zituen Hegoameriketako geldialdietan, erabat harrituta utzi zutenak, eta, areago, astindu egin zutenak espezieen finkotasunean zuen ustekizuna. Galapagoetako bisitaldi laburrean aurkitu zuen pentsaera aldaketa horretarako halabeharrezkoa izango zen froga.
|
|
|
Itsasoratu zenean Beaglen 1831n, Darwinek espezieak mudaezintzat zeuzkan, Cambridge-ko bere irakasleek bezala. Baina, bidaian zehar hurrengo urteetan hainbat eta
|
hainbat
behaketa egin zituen Hegoameriketako geldialdietan, erabat harrituta utzi zutenak, eta, areago, astindu egin zutenak espezieen finkotasunean zuen ustekizuna. Galapagoetako bisitaldi laburrean aurkitu zuen pentsaera aldaketa horretarako halabeharrezkoa izango zen froga.
|
|
|
Gaur eguneko ikuspegitik gogoan hartu beharrekoa da hautespen naturala ondoz ondoko urrats bitan gertatzen dela. Lehen urratsean, bariazio genetiko handia ekoizten da, zigoto berri bat sortu arteko
|
hainbat
prozesuri esker: meiosia, gameto eraketa, ernalketa...
|
|
|
Jakina, hautespen naturalaren inplikazio filosofiko eta erlijiosoak direla-eta
|
hainbat
eta hainbat eztabaida piztu ziren, baina ez dugu hemen haien kronikarik osotuko. Esan dezagun bakarrik, Beagle itsasontzian sartu aurretik apaiz joatekotan egon zen Charles Darwin hura, geroago eta sinesgogorrago bihurtu zela, mundu zabaleko naturaren behaketa eta azterketak ezari ezarian higatu eta lorrindu egin zuela haren kredoa, eta, azkenik, hautespen naturalaren ohartzeak guztiz amatatu zuela geratu zitzaion fede apurra.
|
|
|
Jakina, hautespen naturalaren inplikazio filosofiko eta erlijiosoak direla-eta hainbat eta
|
hainbat
eztabaida piztu ziren, baina ez dugu hemen haien kronikarik osotuko. Esan dezagun bakarrik, Beagle itsasontzian sartu aurretik apaiz joatekotan egon zen Charles Darwin hura, geroago eta sinesgogorrago bihurtu zela, mundu zabaleko naturaren behaketa eta azterketak ezari ezarian higatu eta lorrindu egin zuela haren kredoa, eta, azkenik, hautespen naturalaren ohartzeak guztiz amatatu zuela geratu zitzaion fede apurra.
|
|
|
Alde horretatik oso adierazgarria da, Tibeteranzko esplorazio bidaiaren ostean bere gaitzetatik sendatzeko asmoz Europara itzuli zelarik, Parisera iritsitakoan egin zuen lehen gauza zer eta Frantziako presidentea bisitatzea izan zen, eta noiz eta Gerla Franko prusiarra amaitu berritan, 1871 urteko azkenetan. Soilik misiolari soil bat zela kontuan hartuta harrigarria suertatu arren, Adolphe Thiers presidentearekin
|
hainbat
biderrez bildu zen, eta elkarrizketa horietan justu justuan zeintzuk mintzagai eduki zituzten ez dakigun arren, badirudi Zhoushan irla eskuratzearen komenientziaz egin zutela berba: Xangai ondoan kokatuta egonik, irla estrategiko horren jabe izateak abantaila nabarmena emango bide zion Frantziari, Txinan barneratzeko Ingalaterrarekin zeukan lasterketan.
|
|
|
Darwinismoak Frantzian jaso arbuioa azaldu ahal izateko, ezin da arrazoi bakar batera jo, eta, izan ere, kontua aztertu duten adituen arabera,
|
hainbat
alorretako faktoreak txirikordatu ziren elkarrekin, hain berezia suertatu den kasua ondorioztatuz. Guk hona arrazoi bi besterik ez ditugu ekarriko, alegia, gure kontakizunarekin zerikusi zuzena duten faktore biak, azalpena larregi ez luzatzearren.
|
|
|
" Oso azpimarragarria den gertaera da hegazti talde jakin batzuk (eta behaketa hori beste animalia taldeetara heda daiteke) muga jakin batzuetan bilduta aurkitzen direla, eta bertan elkarren aldameneko
|
hainbat
espezie bizi dira, eta itxura osoz leku berberetan egiteko berberak betetzen dituzte; ostera, espezie horiek guztiz absenteak dira munduko beste gune batzuetan, non ederto bizi litezkeen, eta ez daude antzeko espezieez ordeztuta. Horrela, fasianidoen leinu oparo eta ikusgarria berrogei bat espeziez osotua da, denak elkarren oso antzekoak eta Tibeteko mendien inguruan banatuak, mundu osoko beste inon bizi ez direlarik.
|
|
|
Kontua da biografia horrek horrelaxe kontatuta ez duela deus apartekorik.
|
Hainbat
eta hainbat indianorena izan liteke. Biografia horrek izatez ez du kolore berezirik eta, jakina, nekez aurkituko diogu liluratuko gaituen ezer.
|
|
|
Kontua da biografia horrek horrelaxe kontatuta ez duela deus apartekorik. Hainbat eta
|
hainbat
indianorena izan liteke. Biografia horrek izatez ez du kolore berezirik eta, jakina, nekez aurkituko diogu liluratuko gaituen ezer.
|
|
|
ponentziaren muina aurreko pasarte batean irakurri dugu jadanik. Ponentzia horrek
|
hainbat
minututako txistualdi eta astrapalada sortu zuen: kontura gaitezen, darwinismoarekiko areriotasun hori eliza katolikoaren sektorerik jantzienean aurkitu zuen Armand Davidek.
|
|
|
Baina, sorte rritik kanpo hainbeste urte igaro eta gero, arrotz sentitzen da gaztetako lagunen artean eta faltan sentitzen ditu Guayaquil aldean utzi dituenak. Bestalde, guztiz aberastuta bueltatu arren,
|
hainbat
arazo etsigarri tartekatu zitzaizkion itsasoaz bestaldera gelditu funtsak kudeatzeko. Hori dela-eta, 1860an Floreanako lursailak Villamil adiskide zaharrari saldu nahi dizkio, baina hil egingo da operazioa itxi barik.
|
|
|
Farmazia ikasketak egin zituen Zaragoza eta Madrilen, eta gero Jesusen Lagundian sartu zen 1906an. Biologia irakaslea izan zen
|
hainbat
urtetan hainbat tokitan, hala Oñan nola Erroman, eta makina bat aldiz zeharkatu zuen itsaso zabala Ameriketako hainbat unibertsitatetan jarduteko: Caracas, Montevideo, Buenos Aires, Santiago.
|
|
|
Farmazia ikasketak egin zituen Zaragoza eta Madrilen, eta gero Jesusen Lagundian sartu zen 1906an. Biologia irakaslea izan zen hainbat urtetan
|
hainbat
tokitan, hala Oñan nola Erroman, eta makina bat aldiz zeharkatu zuen itsaso zabala Ameriketako hainbat unibertsitatetan jarduteko: Caracas, Montevideo, Buenos Aires, Santiago.
|
|
|
Farmazia ikasketak egin zituen Zaragoza eta Madrilen, eta gero Jesusen Lagundian sartu zen 1906an. Biologia irakaslea izan zen hainbat urtetan hainbat tokitan, hala Oñan nola Erroman, eta makina bat aldiz zeharkatu zuen itsaso zabala Ameriketako
|
hainbat
unibertsitatetan jarduteko: Caracas, Montevideo, Buenos Aires, Santiago.
|
|
|
Euskal idazle gisa ezagutzen dugun arren, erdaraz ere dezente idatzi zuen, esaterako Noticia biografica delilustre botdnico Sr Lacoizqueta (1905), Guia medica delasistente a moribundos (1945) eta Guia medica del interprete de milagrosy favores (1949). Euskaraz, 1915 aldera hasi zen idazten, orduko Iruñeko giro euskaltzalearen baitan, eta
|
hainbat
aldizkarirekin kolaboratu zuen, batez ere Napartarra eta Eskualdunarekin. Nolanahi, Larreko nik Gerla urte, gezur urte liburuari esker ezagutu nuen, eta ezin tristeagoa, ezin ilunagoa begitandu zitzaidan, gerla kronika hori bera bezalakoa.
|
|
|
Ziurrenez, planteamendu zientifikoez landara, elizaren ortodoxiak ere bere pisua edukiko zuen apaiz ataundarraren idazlan horretan, zeren, ezin dugu ahaztu, une horretan Gasteizko apaizgaitegiko zuzendaria baitzen Jose Migel Barandiaran. Edozelan ere, bere diarioetan eta egiazta daitekeenez, urte horietan prentsako polemiketan endredatu zen, eta
|
hainbat
eskutitz antieboluzionista bidali zituen Heraldo Alaves egunkarira.
|
|
|
Gerraosteko urte ilun horietan oso nekez aurkitzen dira teoria ebolutiboaren aztarrenak euskal letretan. Badago artikulu bat Jakin aldizkarian atal bitan argitaratu zena, 1961ean eta 1964an, eta" Errupiño anaia Karmeldarra" sinadura ilunarekin agertu zena,
|
hainbat
gako eskaini dizkiguna darwinismoaren sarbidearen inguruan. Gizonaren jatorria ta eleiza du izenburu, eta hein batean bertatik bertara, orduko girotik abiatuta azaltzen dizkigu darwinismoaren zirkun zarkunak inguru hauetan.
|
|
|
Horixe erakutsiko digu, kasurako, Xabier Amuriza bertsolari bizkaitarraren Menditik mundura 1977ko liburuak. Xabier Amuriza kartzelatik irten berri batek plazaratu zuen liburu arraro hori, parte bitan banatua, lehena
|
hainbat
poemaz osotua eta azkena bertsoz, tartean hain ospetsu bihurtu zen" Euskal Herritik aparte, mila legua bitarte, beso ta hanka loturik preso, Zamoran gauzkate...", jakina, Zamorako espetxean ondua. Xabier Amuriza 1965ean apaiztu zen, eta 1968tik aurrera zazpi urte eman zituen preso Francoren diktadurapean, gose greba bat zela-eta.
|
|
|
Beste horrenbeste esan ahal da, Donostiako Seminarioan 1968an plazaratutako Biologia izeneko apunte sorta mardulaz: hor ere kezka iraunkorra da giza arima, beste batzuen artean, eta izatez," Primateetatik gizonaganako urrats gaitza" tituludun 22 ikasgaiaren barruan" Giza arimaren sorketa" deritzon
|
hainbat
orrialdetako atala aurkituko duzu, ez galdera erretoriko bat soilik.
|
|
|
Urte horietan, darwinismoaren azalpenerako eta eztabaidarako oso garrantzi handikoak suertatu ziren eskola formaletatik kanpoko ekintzak. Nire ustez, ezin argigarriagoa izan zen karrerako azken urtean Zientzi Fakultatean antolaturiko Encuentros en Evolucion hitzaldi zikloa, zeinean
|
hainbat
irakaslek sakon eta era erakargarrian erakutsi baitziguten kuestio osoa alde askotatik, eta jakina, gogo eman genion.
|
|
|
Armand David Haltsuet 1900an hil zen, Parisen. Hil aurretik azken bisitaldi bat egin zion Ezpeletari,
|
hainbat
opari zeramatzala: pauma ikusgarri bat, faisai gorri bat, eta, herriko elizari, esmaltezko gurutze ezin ederragoa, printze errusiar tximeleta bildumari batek emanikoa, Tibeteko Armandia thaidina pinpilinpauxa zoragarriaren trukez.
|
|
|
Darwin berriro itzuli zen Uruguaira berrogei urte geroago. Lehen aldian, 1832ko uztailaren 26an ainguratu zen Montevideon, eta hurrengo urte bietan
|
hainbat
biderrez agertu zen atzera ere inguruetatik, Uruguairi kapitulu oso bat eskaini ziolarik bere bost urteko periploaren liburuan. Handik berrogei urtera, Darwin polemika burrunbatsu baten erdian bueltatu zen Uruguaira, jakina, ez izatez Darwin bera hezur haragizkoa, baina bai ostera haren izenaz bataiaturiko eboluzio teoria, darwinismoa.
|
|
|
Elkartearen urterik hoberenak 1875 tartekoak izan ziren, artilearen gorakadarekin batera eta bai haragi izoztuaren esportazioaren hasierarekin batera ere, itsasontzi frigorifikoetan, ganadu hazkuntza goitik behera aldatu zuena. Dirudienez, Ordoñanak bazituen, batetik, negozioetarako sena eta trebezia, eta bai, askoz nekezago suertatzen dena, nekazaritza eta abeltzaintzarekiko interes bizia,
|
hainbat
proba burutu zituelarik abere arrazen hobekuntzarako eta landare exotikoen aklimataziorako. Zenbait egunkari eta aldizkaritako kolaboratzailea izan zen, eta, gainera, makina bat bidaia egin zituen, esaterako, Parisera 1878ko Mundu Erakusketara.
|
|
|
Zenbat euskaldunek emigratu zuten Ameriketara? Ba,
|
hainbat
arrazoi tarteko, ez dago zehatz jakiterik zenbat euskaldun joan ziren Ameriketara, eta sarri askotan ezin da argitu ere zergatik utzi zuten sorterria. Estimazio batzuen arabera Hego Amerikan euskal jatorriko 400.000 lagun inguru egongo ziren.
|
|
|
Izatez, azken bost mendeetan Euskal Herria izan da Europako emigrante haztegirik emankorrenetarikoa, baina, XIX.ean zehar benetako hemorragia bihurtu zen joakin horien isuria, gero eta larriagoa gainera. Egonezin handia zabaldu zen arazo horren inguruan, eta
|
hainbatek
eta hainbatek kontra egin zioten emigrazioari. Ildo horretan kokatu zen aita Hiribarrenen Montebideoco berriac (1853) obra famatua, honela hasten zena:
|
|
|
Izatez, azken bost mendeetan Euskal Herria izan da Europako emigrante haztegirik emankorrenetarikoa, baina, XIX.ean zehar benetako hemorragia bihurtu zen joakin horien isuria, gero eta larriagoa gainera. Egonezin handia zabaldu zen arazo horren inguruan, eta hainbatek eta
|
hainbatek
kontra egin zioten emigrazioari. Ildo horretan kokatu zen aita Hiribarrenen Montebideoco berriac (1853) obra famatua, honela hasten zena:
|
|
|
Fusil bat ikusi nuen, zutik txoko batean, eta soldadu kasko bat eta prismatiko batzuk haren oinean. Inguruan, kartoizko kaxak zeuden, paperez beteak, eta beste
|
hainbat
traste: aulki bat, maleta bat, larruzko zorro bat aulkiaren gainean.
|
|
|
...n sagarrak bukatu eta azenarioak jaten, eta buruan jarri zitzaion hurrena Juan azaltzen zenean —maiz etortzen zen marmita txikia jasotzera, usainik sor ez zedin— egindako ogi handi eta borobil batzuk botako zizkiola sabaitik, eta mana hartaz gain zezina edo urdaiazpikoa ere ekarriko ziola; ez urdaia, noski, urdai frijitua koipea dariola eta bero bero jan behar zelako, baina bai bestelako
|
hainbat
txerriki. Denbora aurrera, janari goxoen irudiak ugaritu egin zitzaizkion.
|
|
|
Pirpo eta Txanberlainen zirkua oso ikusia zegoen, emanaldi gehiegi zeramatzan, eta itxura batera ez zeukan harrera onik beste nazioetan. " Ikusi dugu nahikoa dantza eta nahikoa lehoi jostaketa —zioten Don eta Doñek— Epaiketen txanda da orain, epaiketak ere ez dira hutsaren hurrengo ikuskizuna." Handik aurrera, Pirpok eta Txanberlainek
|
hainbat
aldaketa nozitu zituzten beren egoeran, eta kezkatuta ere ibili ziren aldi batean, balio handiko zerbait galdu izan balute bezala. " Korsu patentea galdu diagu", esan nahi izan zion egun batean Pirpok Txanberlaini.
|
|
|
Besteak beste: Madrilgo barman ospetsu bat, euskal probintzietako hiru gobernadore zibilak, kiroletako delegatu nazionala, ABC, Arriba, Pueblo, La Voz de España eta Marca egunkarietako kazetariak, Pirpo hiltzailea, Gipuzkoako
|
hainbat
enpresaburu eta Redin frantseseko irakaslea. Izkina batean, Martin, Gregorio, Sebastian, Ubanbe eta Genevieve daude.
|
|
|
Kaperan sartu orduko Obabako eliza etorri zitzaidan gogora, itxita egon nintzela han ere Lubis eta beste
|
hainbat
" nekazari zoriontsurekin" Erramu eguneko borrokagatik, baina zigorrak ez zuela ondorio handirik izan, igandeetako mezan harmonioa jotzeko obligazioa, eta besterik ez. Baina aldizkari pornografikoaren kontu harekin ez nintzen hain aise libratuko.
|
|
|
Bukatzen ari zen inbentarioa, leihoaren aldean kaxetan sartuta zeuden kontserba batzuk identifikatu nahian, atea zabaldu eta sotoa argiz bete zenean. Begiak egoera berrira ohitutakoan, don Jaime esaten zioten gizon beltzarana ikusi zuen, eta
|
hainbat
soldadu haren atzean. " Pentsatzen nuen bezala, sardinak dira", adierazi zien don Pedrok kontserba lata bat erakutsiz.
|
|
|
Baina horrelaxe dago nirekin. Aurreko asteburuan bere hamahirugarren urtebetetze festa ospatu zuen hemen, eta bere lagunek monarcha esaten zaien tximeleta erraldoi horietako batzuk oparitu zizkioten (azkenaldi honetan hori da moda, kandelak itzali orduko tximeletak hegan jartzea, zenbat urte
|
hainbat
tximeleta. Kaiolatxoetan etortzen dira butterfly farm etatik.
|
|
|
" Oso etxe ederra zuan, gailur batean, dena zuhaitzez inguratua. Sartu eta berehala, Donostiako zezen festa bateko txartel handia ikusi nian salako horman zintzilik, eta segituan, haren ezker eskubi, Euskal Herrian egindako
|
hainbat
argazki. Ba, horietako batean, Hemingway bera azaltzen zuan festa giroan, puru luze bat erretzen eta bere kideari lucha libre ko heldukada bat egiten bezala.
|
|
|
Hamar minutu geroago, segizioko jendea bere etxerako bidea hartzen hasi zen poliki poliki, nor bere pentsamenduekin, goibel alde batetik heriotzaren garaipen bat ikusi berria zutelako, pozik bestetik beren gorputzaren epeltasuna sentituz(" gu hemen gaude oraindik, mundu eder honetan"). Ezagunen artean, Opin eta zerrategiko
|
hainbat
langile ikusi nituen aurrena, eta jarraian zerrategiko gerentea, Josebaren aita, oso eroria iruditu zitzaidana(" ez sobera kezkatu esan izango nion, zure semea Frantzian dago, arriskurik gabe"). Gero, bakarka, artzainareneko Adela atera zen, gure auzoa Iruainen, gorri gorri begiak(" emaidazu besarkada bat, Adela maitagarria", esan izango nion).
|
|
|
Etxera itzuli ginenean Joseba pasillo hondoko gelan aurkitu genuen Gabinorekin. Franbuesa tartaletak eta beste
|
hainbat
janari —gazta, ogia, foie lata bat— maleta zahar baten gainean jarrita zeuzkaten. " Despedidako afaria egin behar diagu —esan zigun Josebak— Zergatik ez duk sukaldetik zerbait ekartzen, Triku?
|
|
|
Han zeuden berari eskainitako lerroak, baina gutxi ziren, gutxiegi, gainerako guztien artean. Toshirok —hobe ortografia horrekin— ez zeukan leku duinik beste
|
hainbat
eta hainbat oroitzapenen artean. Atera egin dut bere bazterretik, eta abuztuko ohar horien artera ekarri.
|
|
|
Han zeuden berari eskainitako lerroak, baina gutxi ziren, gutxiegi, gainerako guztien artean. Toshirok —hobe ortografia horrekin— ez zeukan leku duinik beste hainbat eta
|
hainbat
oroitzapenen artean. Atera egin dut bere bazterretik, eta abuztuko ohar horien artera ekarri.
|
|
|
Euskadi askatzearen aldeko mugimenduak bi arazo nagusi konpondu nahi zituela zioen komunikatuetan, alde batetik nazionala eta bestetik soziala, eta Leninen
|
hainbat
idazki aipatzen zituen helburu bikoitzaren zilegitasuna indartzeko; baina 70eko hamarkadaren hasieran ezkutuko lan politikoan ari ziren alderdi komunista ugariek —Hirugarren internazionalekoek, laugarrenekoek, maoistek— ez zuten planteamendua onartzen, eta beren kritiketan" burgesiaren alde" ari ginela aurpegiratzen ziguten; ez zela langileria inongo aberriaz kezkatzen, ezta E... " Munduko langileok, izan zaitezte bat!", egiten zuten oihu, eta burura tiratako adreilua bezala hartzen genuen guk hori.
|
|
|
Mesias berria?" Bere zorionerako, erretorea ez zen Erramu eguneko arratsaldeko seietan elizara itzuli, eta ez zituen ikusi Ubanbe —Cassius Clay— eta Opin —Sonny Liston— boxeo moduko zerbait egiten aldarearen aurrean. Telebista ikusi gabeko batzuk ere bai baitziren zigortuen artean, eta azaldu egin nahi baitzieten
|
hainbat
xehetasun.
|
|
|
Estudiatu hitza sakratua zen berarentzat. Jostun bezala edukitako arrakasta, Obaba batean bizi arren hiriko
|
hainbat
ate zabaldu zizkiona, Corte y confeccion delako gaian diplomatua egotearekin lotzen zuen, eta etxeko tailerrean bertan zetazko painelu bat zeukan hormatik zintzilik jakintzak ez du lekurik hartzen leiendarekin" josten ikastera etortzen ziren neskek egunero ikus zezaten". Poz berezia ematen zion, gainera, osaba Juan eta bera sortutako parajea nik aintzat hartzeak.
|
|
|
Baina, Bibliak dioen bezala, goxokia da belarrientzat kalumnia, eta Obabako maltzurrek asmatutakoa haziz joan zen, eta esamesa bihurtu. Paradoxaz, Obabako elizkoiak ziren, Bibliari estuenik jarraitzera behartuta zeudenak, goxoki hura oparoenik zabaltzen zutenak, Mendeku hartu nahiz, noski; don Pedro gorroto zutelako," amerikanoa" ez baitzen elizan sartzen, eta gainera, zurrumurruen arabera, maiz ibiltzen baitzituen ezpainetan gizon eta andreen arteko sexu kontuak eta beste
|
hainbat
gai bixi.
|
|
|
Paper batzuk atera zituen bere larruzko karteratik, eta metro erdiren bat luze izango zen listari bat. Errosario aleak bezala, listariak
|
hainbat
objektu txiki zeuzkan tartekatuta, eta, batez ere, tximeleta formako figuratxoak: kartoizkoa bat, plastikozkoa bestea, burdinazkoa hurrengoa, zurezkoa edo okumezkoa hurrenagokoa... gutxienez hamar tximeleta, gai desberdinez eginak denak.
|
|
|
Gurasoek egiten zituzten ahaleginak, eta horregatik bidaltzen ninduten gure probintziako hiriburura —izen polita zuen, eta du: Donostia, San Sebastian— La Salleko ikastetxe hartan ikastera, nahiz joan etorriak bi ordu eta gehiago hartu eta beste
|
hainbat
kolegio hurbilago egon. Eta horregatik gonbidatzen zituzten etxera Alaska hoteleko Martin eta Teresa, edo Maderas de Obaba zerrategiko Adrian.
|
|
|
David eta bion arteko
|
hainbat
gutun gogoratu zitzaizkidan, zenbat lerro eskaintzen genizkion hizkuntzaren gaiari. " Erabaki zailak dira guretzat —esan nion Mary Anni— Pentsa ezazu zure hizkuntza bostehun milioik edo gehiagok hitz egiten dutela.
|
|
|
Deskribapen zehatza zen. Davidek ikara bide zien hutsuneei, eta den dena kontatu nahi zuen; ahalegin horretan, ordea,
|
hainbat
pasarte, nik neronek ere ezagutzen nituenak eta apartekoak iruditzen zitzaizkidanak, itota geratzen ziren, ikusezin.
|
|
|
Hamar bat mutil ginen, denok belauniko, aldarerantz begira. Aurrez aurre, purpurinaz pintatutako zutabeen alboetan, San Juan, San Pedro, San Sebastian eta beste
|
hainbat
santu geneuzkan, eztitasunez begira. Eta Ama Birjina ere gure aurrean zegoen, kristalezko urna batean sartuta, goxo irribarre eginez.
|
|
|
Baina ez zen bakarrik hitz egiten zutena, lexiko zahar hura; isiltzen zutena ere bazen.
|
Hainbat
hitz, gaurko munduan arruntak, ez zituzten sekula ebakitzen. Zinez, ez zitzaizkien ezagunak.
|
|
|
Ez nituen jada nire ume eta gazte denboretako zerrenda sentimentalak egiten, baina egin izatera Virginiak jarraituko zukeen haien buru. Susana, Victoria, Paulina, nirekin zerrategiko eskolan ibilitako lagun haiek, desiratu egiten nituen batzuetan, eta berdin ESTEn ezagututako beste
|
hainbat
ikaskide ere. Baina ez nituen zerrenda haietan sartu izango.
|