|
2013
|
|
|
29). Ekialdean,
|
batez
ere, greziera hitz egiten zen, eta mendebaldean, latina. Ekialde eta mendebalde horien arteko bereizketak ondorio garrantzitsuak izan zituen hurrengo mendeetan ere.
|
|
|
Teodosioren erregealdiak berarekin ekarri zuen Inperioaren beste transformazio
|
bat
bukaraztea, Konstantinoren garaian hasitako kristautzea, alegia. Konstantinoren ediktuak, Milanen 313 urtean eman zen horrek, amaiarazi egin zuen kristauen aurkako pertsekuzio ofiziala.
|
|
|
Edozein kasutan ere, Erromako kultu zaharrek iraun egin zuten, eta Teodosioren agintaldia arte, ekialdeko enperadoreek onartu zuten pontifex maximus titulua. Teodosio katolizismo ortodoxoago
|
baten
defendatzaile sutsua zen. Hori dela eta, bere aurrekoek baino zorrotzago jokatu zuen, paganismoa ezabatzeko, eta, era berean, katolizismoa, kristau sinesmenen multzo soila baino gehiago, erlijio ofizial bihurtzeko.
|
|
|
Legeria eta kristautasuna ez ziren gatazkan aritu, edo, behintzat, gutxitan aritu ziren halakoetan. Esate baterako, Augustoren lege
|
batek
zelibatua zigortu zuen, horrekin jaiotza tasa gehitu nahi zuelako herritarren artean; baina, gero, Augustok lege hori ezeztatu egin zuen. Dena den, orokorrean, garai paganoetako zuzenbide pribatuak eraldaketa gutxi behar izan zituen, Inperio kristauari egokitzeko.
|
|
|
Formulen prozedura bertan behera utzi zen; prozedura horretan, akzioak bi fase zituen:
|
bata
, magistratuak zuzentzen zuena, eta, bestea, aditu ez zen baten esku zegoena. Prozedura horren ordez, cognitio deiturikoaren prozedura ezarri zen.
|
|
|
Formulen prozedura bertan behera utzi zen; prozedura horretan, akzioak bi fase zituen: bata, magistratuak zuzentzen zuena, eta, bestea, aditu ez zen
|
baten esku
zegoena. Prozedura horren ordez, cognitio deiturikoaren prozedura ezarri zen.
|
|
|
Jainkoaren epaitza zen, beraz, eta ezin zitekeen Jainkoaren epaitzaren aurka gora jotzerik aurkeztu. Alderdiren
|
batek
frogatzen bazuen iudexak bere egin zuela auzia (litem suam fecit), bai aldez aurretik horretarako joera zuelako, bai ezjakina zelako, alderdiak akzioa zuen zuzen zuzenean iudexaren aurka jotzeko; baina epaitzari eutsi egin behar zitzaion. Haatik, prozedura berrian, gora jotzea onartuta zegoen, dela lehenengo auzialdiko epaileek hartutako erabakien aurka, dela goragoko auzitegiek hartutako erabakien aurka; hierarkia judizialean gora eginez, enperadorearengana heltzeko aukera ere bazegoen.
|
|
|
Bestalde, Inperioko kantzelaritzaren zerbitzupean ziharduten langileez gain, eta jurisdikzio sistemako organo desberdinak osatzen zituzten epaileez gain, probintziako gobernadoreek eta barrutietako vicarius deiturikoek aholkulari juridikoa behar zuten. Aholkulari horiek izena eman gabe lan egiten zuten, eta, Paulo edo Ulpiano alde
|
batera
utzita, ez zuten asko lagundu literatura juridikoa gara zedin. Egiatan, juristen kopurua ez zen txikitu, baina haien kalitatea nabariro gutxitu zen.
|
|
|
Juristen kalitateari buruzko arazoa alde
|
batera
utzita, formulen prozedura bertan behera uzteak hainbat ondore ekarri zituen zuzenbidearen esparruan. Orduko ez zen beharrezkoa formula zehatza erabiltzea.
|
|
|
Aurreko prozeduran, pretorearen eta iudexaren artean eginkizunak zatituta zeuden, eta horrek islatzen zuen zuzenbidearen eta egitateen arteko bereizketa. Prozedura berrian, ostera, epaile
|
batek
bakarrik zuen prozesu osoaren gaineko eskumena, eta, ondorenez, bereizketa ezereztu egin zen. Egitez, arazo juridikoak mailaz maila azalarazten ziren, kasuaren izapidetzak aurrera egiten zuen neurrian.
|
|
|
Era berean, zuzenbide klasikoak berezi egin zituen,
|
bateko
, jabetza xedatzeko kontratua, hau da, jabetza saltzeko hitzarmena, eta, besteko, saltzaileak erosleari jabetza benetan eskualdatzea. Kontratua betebeharren zuzenbidearen barruan zegoen kokatuta.
|
|
|
Orain, berriz, zuzenbidea zatikatutako sistema bihurtu zen, eta, gainera, probintziaz probintziako zehaztasunak barruratzen zituen. Aldaeren hedadura zehatza finkatzea zail gertatzen da,
|
batik
bat, aniztasun horren lekukotzak osatugabeak direlako, Egiptoren kasua alde batera utziz gero bederen. Egiptoko klima lehorra denez gero, horrek ahalbidetu du hainbat papiro iraunaraztea, eta papiro horietatik askok transakzio juridikoak jasotzen dituzte.
|
|
|
Orain, berriz, zuzenbidea zatikatutako sistema bihurtu zen, eta, gainera, probintziaz probintziako zehaztasunak barruratzen zituen. Aldaeren hedadura zehatza finkatzea zail gertatzen da, batik bat, aniztasun horren lekukotzak osatugabeak direlako, Egiptoren kasua alde
|
batera
utziz gero bederen. Egiptoko klima lehorra denez gero, horrek ahalbidetu du hainbat papiro iraunaraztea, eta papiro horietatik askok transakzio juridikoak jasotzen dituzte.
|
|
|
Ordu arte, tokiko ohituraren eta zuzenbide orokorraren arteko harremanak ez dira iskanbilatsuak izan. Jurista klasikoen ustez, legearen jatorria sarri askotan ohitura izan arren, ohitura zuzenbide bilakatzen zela, bakar bakarrik, zuzenbidearen iturri aitortuetatik
|
baten bitartez
iragazten zenean, hala nola, Inperioko erreskriptoaren bitartez edota magistratuaren ediktuaren bitartez. Nolanahi den ere, tokiko esparru hutsean ohituraren bat izanez gero, ohitura hori baliozkoa izan zitekeen, zuzenbidearen aurkakoa barik, zuzenbidearen osagarri baldin bazen.
|
|
|
Jurista klasikoen ustez, legearen jatorria sarri askotan ohitura izan arren, ohitura zuzenbide bilakatzen zela, bakar bakarrik, zuzenbidearen iturri aitortuetatik baten bitartez iragazten zenean, hala nola, Inperioko erreskriptoaren bitartez edota magistratuaren ediktuaren bitartez. Nolanahi den ere, tokiko esparru hutsean ohituraren
|
bat
izanez gero, ohitura hori baliozkoa izan zitekeen, zuzenbidearen aurkakoa barik, zuzenbidearen osagarri baldin bazen. Esate baterako, salerosketari buruzko arauek alderdiei ahalbidetzen zieten kontratuaren gorabeherak eurenez finkatzea; horrekin batera, arauek zenbait erregela aplikagarri ematen zituzten, harremanei buruzko gaietatik baten inguruan alderdiek beren beregi ezer hitzartu ez zutenerako.
|
|
|
Nolanahi den ere, tokiko esparru hutsean ohituraren bat izanez gero, ohitura hori baliozkoa izan zitekeen, zuzenbidearen aurkakoa barik, zuzenbidearen osagarri baldin bazen. Esate baterako, salerosketari buruzko arauek alderdiei ahalbidetzen zieten kontratuaren gorabeherak eurenez finkatzea; horrekin batera, arauek zenbait erregela aplikagarri ematen zituzten, harremanei buruzko gaietatik
|
baten inguruan
alderdiek beren beregi ezer hitzartu ez zutenerako. Erregela horietatik bat zen, hain zuzen ere, saltzaileari erantzukizuna eratxikitzen ziona, saldutako gauzaren ebikzio kasuetarako.
|
|
|
Erregela horietatik bat zen, hain zuzen ere, saltzaileari erantzukizuna eratxikitzen ziona, saldutako gauzaren ebikzio kasuetarako. Egia esan, erantzukizun hori bermaturik geratu behar zen, baina erantzukizun horren zehaztapen zehatza tokiko ohiturari lotuta geratu ahal zen, adibidez, saltzaileak, berme
|
bat
barik, bi berme eman behar zituenean. Halakoetan esan zitekeen, alderdiek kontrakoa adierazi ezik, alderdiok kontratua egiten zutela ohitura hori kontuan hartuta.
|
|
|
III eta IV. mendeetan, tokiko ohitura gero eta gehiago hedatu zen, eta, ondorenez, Inperioaren gobernuak bere burua behartuta ikusi zuen, ohitura lege gisa aitortzera, baina aitorpen hori kontrolatzera,
|
batez
ere, ohiturak, legea osatu beharrean, horrekin gatazkan sartzen zenerako. 319 urtean, Konstantino enperadoreak aitortu zuen ohituraren agintea eta horren erabilera luzea garrantzitsuak zirela eta ezin baztertuzkoak; baina, edozein kasutan ere, enperadoreak adierazi zuen ohitura baliozkoa izango zela, arrazoiaren eta zuzenbide idatziaren aurkakoa ez zen heinean (C. 8, 52 (53), 2).
|
|
|
Garai horretako jurista praktikoek, egia esan, ez zuten gaitasunik, ezta irizpide propiorik ere, kontsultatu beharreko lanak zein ziren esateko; eta ez zekiten zer egin kontsultatutako lanen artean desadostasunak zeudenean. Inperioak gida-lerroren
|
bat
ematea nahi zuten jurista horiek, eta halakoa jaso zuten, jaso ere, K. o. 426 urtean, Aipamenen Legeari esker.
|
|
|
Inperioaren xedapenak bikoiztu egin ziren, eta beharrezko egin ziren antolaketa eta sistematizazioa. III. mendearen bukaeran, bilduma pribatu bi prestatu ziren Inperioaren konstituzioak(
|
batez
ere, erreskriptoak) batzeko; bi horiei Codex Gregorianus eta Codex Hermogenianus deitu zitzaien. V. mendean, Inperioko agintariek atzeman zuten beharrezkoa zela bilduma ofiziala egitea.
|
|
|
Jatorrizko planaren arabera, eta, zehatz esateko, Inperioko herritar guztientzako bizi plan handizalearen arabera, bigarren bilduma
|
batek
legeria eta juristen zuzenbide idatzia konbinatuko zituen (C.Th. 1,1, 5)..
|
|
|
Ez da gure egunetara heldu Teodosioren Kodearen jatorrizko testua; baina, hein handi
|
batean
, hori berregitea lortu da. Behe Inperioaren historia politikoa, ekonomikoa eta juridikoa zein izan ziren jakiteko, horixe da iturririk garrantzitsuena.
|
|
|
Italiako bizitza juridikoa ez zen berriro piztuko behin gerra bukatuta. 451 urteko konstituzio
|
batean
, Valentiniano III.ak deitoratu zuen zenbait eskualdetan epaile eta abokatu urri izatea, eta, eskualde horietan, nekez bilatzea, edo, okerragoa zena, ez egotea zuzenbidea zekienik (Nov. Val.
|
|
|
Antzeko baldintzetan onartu zen burgundioak Galiaren ekialdean kokatzea. Bertan, burgundioek
|
bat
egin zuten biztanle galiar erromatarrekin, hunoen aurka. Worms izan zen euren hiriburua.
|
|
|
Sistema horren oinarriak ziren, besteak beste, kontzilioetako ebazpenak, Biblia eta aita santuen erabakiak; erabaki horiei dekretal deitu zitzaien. Elizako juristek zuzenbide erromatar laikotik atera zituzten oinarrizko kategoriak, eta zuzenbide horrek lortu zuen multzo bakar
|
batera
iturri desberdinak biltzea.
|
|
|
Haien aburuz, zuzenbide erromatarra izan behar zen herri guztien zuzenbidearen uztarria. Idazleok aitortu zuten, subjektu pribatuen arteko liskar guztietan, denborazko mugaren
|
bat
egon behar zela auzitan sartzeko; horregatik, arau erromatarra barruratu zuten.
|
|
|
Era berean, Teodosioren aurreko bi kodexen laburpenak daude bilduta lan horretara; alabaina, kodex horiek bilduma pribatuak izan ziren, ez, ordea, ofizialak, eta, ondorenez, ez zuten lex deiturikoen tratamendua izan, baizik eta Ius deiturikoarena. Bukatzeko, bada bertan Papinianoren zati
|
bat
; bistan denez, zati hori tartekatu zen, jurista horren ospea aintzakotzat hartuta. Laburpenaren zati bakoitzean (Epitome Gai izenekoaren kasuan izan ezik) interpretationes deiturikoak daude jasota; horiek testuaren muina islatzen dute, latin zehatz eta biribila erabiliz.
|
|
|
Egiatan, frankoek zuzenbidearen printzipio pertsonalista onartu zuten; baina ez zuten zuzenbide erromatarrari buruzko bildumarik aldarrikatu. Nahiago izan zuten bisigodoen eta burgundioen zuzenbide erromatarra erabiltzea, eta zuzenbide hori, maiz sarri, frankoen eskuizkribuetatik
|
batera
kopiatzen zen.
|
|
|
Ordu hartan, Konstantinopolisek bere antzinako izena berreskuratu zuen, Bizantzio alegia. Justinianoren lan juridikoa programa handizale
|
baten barruan
kokatu behar da. Programa horrek Erromako Inperioaren antzinako loria berriztatu nahi zuen bere alde guztietan.
|
|
|
Horrela, bere gain hartu zituen, hala erlijio agintea, nola aldi baterako aginte gorena. Justinianoren erlijio aginteak bazuen sinbolo
|
bat
, hain zuzen ere, Bizantzioko Santa Sofia eliza handia; horrekin, Justinianoren ametsa zen Salomon bera garaitzea.
|
|
|
Justinianoren proiektutik zati
|
bat
nahiko apal edo xumea zen: Teodosioren Kodea eguneratzea.
|
|
|
Multzo horrek arau mosaiko izugarria eratzen du, neurriz Biblia osoa eta erdiaren parekoa; bildumariek lanari ekin ziotenean erabilitako materialarekin alderatuta, ostera, arauok horren hogeirena ere ez zuten osatuko, Justinianok berak esan bezala. Testuak titulutan antolatzen dira, bakoitza gai
|
bati buruzkoa
izanda, eta guztira berrogeita hamar liburu osatzen dituzte. Gai zehatz baten zatiketa egitea zaila zenean, Oinordetza zuzenbidearen kasuan esaterako, titulu bakarrak hiru liburu barneratu ahal zituen.
|
|
|
Testuak titulutan antolatzen dira, bakoitza gai bati buruzkoa izanda, eta guztira berrogeita hamar liburu osatzen dituzte. Gai zehatz
|
baten
zatiketa egitea zaila zenean, Oinordetza zuzenbidearen kasuan esaterako, titulu bakarrak hiru liburu barneratu ahal zituen. Edozein kasutan ere, gehienetan nahiago zuten zatiketak egitea; salerosketa kontratua, esaterako, zortzi titulutan antolatu zuten:
|
|
|
Edozein kasutan ere, gehienetan nahiago zuten zatiketak egitea; salerosketa kontratua, esaterako, zortzi titulutan antolatu zuten: titulu
|
bat
orokorra zen, eta, gainerakoak, ostera, salerosketaren alde desberdinei buruzkoak. Tituluen hurrenkera pretorearen ediktuak ezarritakoa zen, baina titulu bakoitzeko piezak, ordea, ausaz antolatu zirela zirudien.
|
|
|
lan jakin batzuetan, zatiak hiru taldetan antolatzen dira, eta, gehienetan, talde bakoitzean zatiok hurrenkera berbera dute, taldeek hurrenkera desberdina izan arren tituluaren barruan. Hori ikusita, irakasle horrek ulertu zuen enperadoreak lana amaitzeko presioa egitearen ondorioz, bildumariak hiru taldetan antolatu zirela, eta horietako bakoitzak lan multzo
|
bat
hartu zuela, berori laburbiltzeko. Gero, zatien serieak aurkeztu zituzten osoko bilkuretan, eta serie desberdinen hurrenkera titulu bakoitzaren arabera erabaki zen; egin eginean ere, zati esanguratsu batzuek bakarrik apurtu zuten hurrenkera hori, leku hobea izateko.
|
|
|
Horretarako, bildumariek eskura zuten materiala laburtu behar izan zuten, ahalak eta leherrak eginez emaitzarik koherenteena erdiesteko. Zati bakoitzaren iturria aipatu bazuten ere, ezin daiteke ziurtatu testu jakin
|
bat
norena izan, eta jurista horrek horrexetara idatzi zuenik. Hori gertatzen zen, batetik, testuen inguruko hasierako eztabaida geldiarazi zelako bere garaian, eta, bestetik, bildumariei jarraibideak eman zitzaizkielako esanbidez, dela kontraesanak ezabatzeko, dela errepikatzeak saihesteko.
|
|
|
Hainbatez eta Euskal Herritik begiraturik, erromatar hizkuntza eta zuzenbidea,
|
bateko
, eta euskal hizkuntza eta zuzenbidea, besteko, laukote sendo baten zimentarriak dira. Esan gabe doa, hari beretik joanez, lau horien arteko uztardura zabalak historian zehar bilbatzen direla:
|
|
|
Hainbatez eta Euskal Herritik begiraturik, erromatar hizkuntza eta zuzenbidea, bateko, eta euskal hizkuntza eta zuzenbidea, besteko, laukote sendo
|
baten
zimentarriak dira. Esan gabe doa, hari beretik joanez, lau horien arteko uztardura zabalak historian zehar bilbatzen direla:
|
|
|
Aldi berean, Euskal Herriko lurralde guneak arian arian ari ziren ontzen eta eratzen, euren zuzenbide beregaina foruak izeneko lege testu idatzi eta ahozkoen bidez. Azpimarratzekoa da halakoetan erromatar zuzenbidearen eragina, zeharka bada ere. Hortaz, Erdi Aroan aurrerapauso galanta ematen da, behin betiko finkatzen baitira euskal lurralde guneak, bakoitzak bere zuzenbide duela, euren arteko funts juridiko erkide
|
baten
zantzuak erakutsi arren. Besteak beste, gogoratu behar da, askoren artean, Bizkaiko Foruaren esana, sistema juridiko baten eitea erakusten duena, foru au aukerabidezkoa da buru zorroztasunezkoa eta eskugoaren indarrezkoa baino areago (Bizkaiko Foru Berria, 36 titulua, 3 legea).
|
|
|
Hortaz, Erdi Aroan aurrerapauso galanta ematen da, behin betiko finkatzen baitira euskal lurralde guneak, bakoitzak bere zuzenbide duela, euren arteko funts juridiko erkide baten zantzuak erakutsi arren. Besteak beste, gogoratu behar da, askoren artean, Bizkaiko Foruaren esana, sistema juridiko
|
baten
eitea erakusten duena, foru au aukerabidezkoa da buru zorroztasunezkoa eta eskugoaren indarrezkoa baino areago (Bizkaiko Foru Berria, 36 titulua, 3 legea).
|
|
|
2.Aro Modernoan berriztatzen dira, Erdi Aroko erromatar zuzenbidearen berreskuraketaren ondorioz, bi sistema juridiko horien arteko lotura,
|
batik
bat, euskal juristen heziketa prozesuan. Izan ere, Euskal Herriko legelariak, bertako unibertsitaterik ezean, kanpora doaz zuzenbide ikastera eta euren ikasketatik datoz zuzenbide erromatarraren jantziekin ondo apainduak, zuzenbide hori dela zuzenbide erkidea, ius commune?
|
|
|
Pirinioetako zuzenbidea izango litzateke hor erabakigarri, etxearen inguruan osatua eta eraikia eta zuzenbide erromatarrari kontrajarria. Aldiz, Nafarroako zuzenbideak erakusten du, ezin zehatzago, aurrekoarekin batera, zuzenbide erromatarraren ukitua,
|
batez
ere XVI. mendetik aurrera. Izatez, Italiako iparraldetik eta Pariseko unibertsitatetik datorren uhin indartsuak bat egiten du bertako foruekin.
|
|
|
7.Ezin, ostera, atariko hau amaitu Euskal Herritik, beste kontu
|
baten
berririk eman gabe. Askok ezagutu ez arren, zuzenbide erromatarra ere, egun, aplikagarri gerta daiteke Nafarroan, alegia, sistema bizia dela zenbait kasutan nafarren artean.
|
|
|
Halaxe zehazten du indarrean dagoen Nafarroako Bildumak (1973) bere 1 legean, euskarazko testua aipatzen dela: 1 Legea.Konpilazioa.Foru Zuzenbide Pribatuari buruzko Konpilazio edo Nafarroako Foru Berri honek bere barnean hartzen du antzinako erresumaren zuzenbidetik egun indarrean dagoen zuzenbide zibila, betiere, tradizioarekin eta bertako ohitura, foru eta legeen praktikarekin
|
bat
etorriz. Nafarroako tradizio juridikoa Nafarroako foru zuzenbide pribatuaren esangura historikoaren eta zuzenbide horren iraupenaren adierazpen gisa, Konpilazioko legeen interpretazio eta integrazioa egiteko lehenespena dute, jarraiko hurrenkeraren arabera, honako hauek:
|
|
|
Eskerrak emate aldera, bihoazkie horiek jatorrizko egileari eta argitaletxeari, testua euskaraz argitaratzeko eman duten erraztasunarengatik. Orobat Zuzenbidearen Euskal Akademia Academia Vasca de Derecho delakoari, liburu hau azkena baino, lehena izan dadin zerrenda luze
|
baten
hurrenkeran, Abeurrea bilduman sarrera izan dezakeena.
|
|
|
zuzenbideak ez zuen goi mailako garapenik izan, eta, horren ondorioz, zuzenbidearen zientzia Grezian hastapenetan baino ez zen geratu. Erromatarrek, aldiz, ez zuten arreta handirik jarri zuzenbidearen teoriaren gainean; are gehiago, zuzenbidearen filosofia, neurri handi
|
batean
, greziarrengandik bereganatu zuten. Erromatarren iritziz, hori baino askoz ere interesgarriagoa zen banakako jabetza zein erregelek gobernatzen zuten eta jabetzaren ondoriozko akzioak zein ziren aztertzea.
|
|
|
H. E. Jolowiczek 1947 urtean adierazi zuenari helduta, aurkariek hiru arrazoi erabiltzen zituzten aurka jartze hori oinarritzeko. Lehenengo eta behin, zuzenbide erromatarra sistema arrotza da, esklaboen gizarte zehatz
|
bati
dagokiona eta gizarte planteamendu guztietatik at geratzen dena. Bigarrenik, sistema hori erregela absolutisten aldekoa da, eta, era berean, erakunde politikoak liberalizatzearen aurkakoa.
|
|
|
Bigarrenik, sistema hori erregela absolutisten aldekoa da, eta, era berean, erakunde politikoak liberalizatzearen aurkakoa. Hirugarrenik, kapitalismo indibidualistaren adierazlea da, guztion ongizatea barik, norberekeria bultzatzen baitu («Political Implications of Roman Law», Tulane Law Review, 22 [1947], 62 or.). Batzuetan, arrazoi horiek guztiak
|
batera
aurkeztu izan dira. Esate baterako, Alemanian, alderdi naziaren jatorrizko programak hauxe erreklamatu zuen:
|
|
|
Zalantzak sortzen zirenean ohiturazko erregela kasu zehatz
|
batean
aplikatzeko, erabakigarria zen pontifizeen elkargoak egindako interpretazioa; aristokrata talde horren ardura zen erlijio kultu ofizialak iraunaraztea. Herritarren artean, bi gizarte talde bereiz zitezkeen:
|
|
|
Herritar horiei dezenbiro deitu zitzaien. Euren ardura zen testu
|
batean
ohiturazko arauak idatziz jasotzea, Solonek Atenaseko lege ospetsuekin egin zuen bezalaxe. Dezenbiroek arauen bilduma idatzi zuten, eta bilduma hori. XII Taulak?
|
|
|
Onespena eman arren, biltzarrak ez zuen uste izan lege berria zuzenbide zaharraren ordezkoa zenik; aitzitik, zehaztasun handiagoarekin finkatu zen betidanik eta orokorrean zuzenbidea (Ius) izan zena. Behin zuzenbide hori testu
|
batera
bilduta, lex bihurtu zen (de legere, adieraztea, den heinean), Ius deiturikoaren adierazpen ofizial eta jendaurrekoa zelako.
|
|
|
Liskarra sortuta, alderdiak gauza ez baziren euren kabuz konponbidea bilatzeko, maiz sarri magistratu
|
baten aurrean
agertu behar ziren. Agerraldi horren helburua zen erabakitzea ea eztabaidapeko gaia sar zitekeen zuzenbideak araututako akzioetatik baten esparruan, eta, hala izanez gero, nola jokatu behar zen.
|
|
|
Liskarra sortuta, alderdiak gauza ez baziren euren kabuz konponbidea bilatzeko, maiz sarri magistratu baten aurrean agertu behar ziren. Agerraldi horren helburua zen erabakitzea ea eztabaidapeko gaia sar zitekeen zuzenbideak araututako akzioetatik
|
baten
esparruan, eta, hala izanez gero, nola jokatu behar zen. Lehenengo garaietan, alegia, errepublika sortu baino lehenago, ziur asko erromatarrek ordalietara edo zin egiteetara joko zuten, gatazkak konpontzeko bide gisa.
|
|
|
Errepublikaren garaian, aldiz, gatazkak konpontzeko ohiko modua, zuzenbidearen arabera, hauxe zen: alderdiek eta magistratuak herritar
|
bat
, subjektu pribatu bat (edo, batzuetan, subjektu pribatuen talde bat) izendatzea eta gatazka horren erabakimenaren mende uztea. Tartekari horri iudex deitu zitzaion.
|
|
|
Errepublikaren garaian, aldiz, gatazkak konpontzeko ohiko modua, zuzenbidearen arabera, hauxe zen: alderdiek eta magistratuak herritar bat, subjektu pribatu
|
bat
(edo, batzuetan, subjektu pribatuen talde bat) izendatzea eta gatazka horren erabakimenaren mende uztea. Tartekari horri iudex deitu zitzaion.
|
|
|
Errepublikaren garaian, aldiz, gatazkak konpontzeko ohiko modua, zuzenbidearen arabera, hauxe zen: alderdiek eta magistratuak herritar bat, subjektu pribatu bat (edo, batzuetan, subjektu pribatuen talde
|
bat
) izendatzea eta gatazka horren erabakimenaren mende uztea. Tartekari horri iudex deitu zitzaion.
|
|
|
Alabaina, demandatu hori ez bazen bere borondatez agertzen magistratuaren aurrean, demandatzaileak ahalmena zuen hura behartzeko. Beste modu
|
batera
esanda, demandatzaileek behartze ahalmena zuten demandatuen gainean. Ahalmen horren muga zehatzak ez zeuden finkatuta ohiturazko zuzenbidean, eta, horregatik,. XII Taulak?
|
|
|
hartzekodunak berari zegokion zatia baino ezin zuen ebaki, eta, hori baino gehiago ebakiz gero, bere kreditua galtzen zuen. Bistan denez, hori aurrerakin
|
bat
besterik ez da, Shakespeareren Veneziako merkataria deiturikoan, Portziak Shylocken aurka azaldutakoari begira.
|
|
|
izeneko legeak zuzenbidearen balioak jasotzen zituela. Horixe aitortu zuten,
|
batez
ere, ulertu zutenean lege hori indarrean egon zela erkidego zehatz batean eta erkidego horretan funtzionario talde ahulak zuela legearen aginduak betearazteko zeregina. Lege horrek gutxieneko egitura eskaini zien herritarrei, eta, egitura horri esker, alderdiek ere euren liskarrak konpon zitzaketen.
|
|
|
izeneko legeak zuzenbidearen balioak jasotzen zituela. Horixe aitortu zuten, batez ere, ulertu zutenean lege hori indarrean egon zela erkidego zehatz
|
batean
eta erkidego horretan funtzionario talde ahulak zuela legearen aginduak betearazteko zeregina. Lege horrek gutxieneko egitura eskaini zien herritarrei, eta, egitura horri esker, alderdiek ere euren liskarrak konpon zitzaketen.
|
|
|
Lege horrek gutxieneko egitura eskaini zien herritarrei, eta, egitura horri esker, alderdiek ere euren liskarrak konpon zitzaketen. Alderdietako
|
batek
esklabo, familia eta urrekoen laguntasuna izanez gero, saihestezina zen alderdi horren egoera hobea izatea, baliabide gutxiago zituen alderdiari begira.
|
|
|
Pontifizeek hiru salmenten erregela interpretatu zutenean, interpretazio horren emaitza izan zen aitak bere semea emantzipatzeko aukera izatea. Aitak bere semea lagun
|
bati
hiru aldiz saltzen ziolako itxura egiten zuen; salmenta bakoitzaren ostean, lagunak aske uzten zuen semea, eta, horrela, seme horrek askatasuna eskuratzen zuen hirugarren aldian,. XII Taulak, izeneko legean ezarritako erregelari esker.
|
|
|
izeneko legean ezarritako erregelari esker. Horretara, arauaren interpretazioa zuzenbidea aplikatzeko modu
|
bat
izan daiteke, betiere jatorrizko helburuaz beste bat betetzen duela. Zernahi gisaz, interpretazioak harago ere egiten zuen.
|
|
|
izeneko legean ezarritako erregelari esker. Horretara, arauaren interpretazioa zuzenbidea aplikatzeko modu bat izan daiteke, betiere jatorrizko helburuaz beste
|
bat
betetzen duela. Zernahi gisaz, interpretazioak harago ere egiten zuen.
|
|
|
Hala eta guztiz ere, behin erregela emantzipazioari buruzkoa zela ulertuta, jarraikoa defendatu zen: semeen kasuan, nahitaezkoa zen hiru salmenta egitea; ez, ordea, alaba eta iloben kasuan, halakoetan nahikoa baitzen salmenta
|
bat
bakarrik, emantzipazioa gerta zedin.
|
|
|
Zalantzarik gabe, herritar gehienek ulertu zuten. XII Taulak? izeneko legearen arauak egokitu egin zirela, eta, egokitze horren eretzean, dezenbiroek hura idaztean izan zuten helburua aldatu eta beste helburu
|
bat
lortu nahi zela. Dena den, juristarik kontserbadoreenak ere eroso zeuden honako ideia honekin:
|
|
|
Bi kontsul horiek erregearen ordez jarri ziren estatuaren burutzan, eta eurek bereganatu zuten gobernu jarduera guztien gaineko erantzukizuna. Justizia administrazioa haien eginkizunetatik
|
bat
besterik ez zen; baina prozedurak berrikuntzarako eremu txikia ahalbidetzen zuen. Erroma hedatu zenean, magistratu berezi baten kargua sortu zen K. a. 367 urtean.
|
|
|
Justizia administrazioa haien eginkizunetatik bat besterik ez zen; baina prozedurak berrikuntzarako eremu txikia ahalbidetzen zuen. Erroma hedatu zenean, magistratu berezi
|
baten
kargua sortu zen K. a. 367 urtean. Horri pretore deitu zitzaion, urtean urtean hautatzen zen eta haren eginkizun bakarra zen justizia administratzea.
|
|
|
Egin eginean ere, alderdiak pretorearen aurrean agertzen zirenean, pretoreak aukera ematen zien nork bere hitzekin erreibindikazioak eta defentsak azal zitzan, aurretiaz ezarritako formak erabili beharrik gabe. Behin arazoa modu horretan identifikatuta, pretoreak, hipotesi bidez eta idatzizko agiri
|
batean
, arazoa aurkezten zuen. Dokumentu horri formula izena eman zitzaion.
|
|
|
Pretoreak formula eman zezakeen, baldin eta uste bazuen zuzenbidearen politikak hori justifikatzen zuela; beste modu
|
batera
esanda, haren ustez, demandatzailea bere kasua frogatzeko gauza bazen, demandatzaile horri konponbidea eskaini behar zitzaion. Pretoreen zeregina zen zuzenbidea adieraztea (Ius dicere) eta zuzenbide hori eragingarri egitea, horretarako konponbide egokiak eskainiz.
|
|
|
Adibidez, pretoreak ezin zuen jabetzat hartu zuzenbide zibilarentzat halakoa ez zena, zuzenbide hori bete behar baitzuen; horregatik, ezin zion pertsona horri jabearen akziorik eman, pertsona horrek berea zuena berreskura zezan. Zernahi gisaz, hautabidezko akzioa eman ahal zion jabe ez zenari, horrek jabetzaren gaineko kontrol fisikoa izan zezan, eta, horrela, babestuta gera zedin, epe zehatz
|
batean
jabe bihurtu arte. Hari bertsutik, pretoreak jaraunslearen akzioa, hildakoaren jabetza berreskuratzeko balio zuena, eman ahal zion, bakar bakarrik, zuzenbide zibilaren arabera jaraunsle zenari.
|
|
|
Errepublikaren bukaeran, hiritartasuna zabaldu zitzaien Italiako biztanle gehienei, hau da, Po ibaiaren hegoaldean egun dagoen Italia horretako biztanle gehienei. Inperioak hautaketa bidez ematen zuen herritasuna, betiere, lurraldeetako biztanle guztiak talde bakar
|
batean
integratzeko bide gisa. Horrela, hautsi egin zen herritar izatearen eta jatorri italiarra izatearen arteko lotura.
|
|
|
Probintzietako biztanle handizaleek berebiziko ahaleginak egiten zituzten Erroma guztion aberri erkide moduan aitortua izan zedin. Gainera, Inperioaren lehenengo aldietan, probintzietako aristokratek,
|
batez
ere, mendebaldeko aristokratek (adibidez, Espainiakoek), sutsu defendatu zituzten Erromaren balio tradizionalak. Inperioko gobernuaren jardunbidea halako gizonen mende geratu zen.
|
|
|
Inperioaren politikak indartu egin zituen municipia izenekoak, hau da, latindar edo herritarren arteko erkidegoak, eta nolabaiteko autogobernua eman zien. Probintziako municipium zehatz
|
bateko
herritarrak estatutu bikoitza zuen. Arean ere, erkidego bakoitzak udal legea zuen, eta lege horrek nolabaiteko zehaztasunarekin arautzen zuen bizikidetzaren gaineko antolaketa; legeak arreta berezia jartzen zuen, gainera, gatazkak konpontzeko legezko prozeduran.
|
|
|
Ahalmen hori aitortzeko arrazoia izan zen, beharbada, Inperioko kantzelaritzari presioa kentzea, horrek erreskriptoen eskari handia zuelako. Mende
|
bat
beranduago, Adrianok hauxe xedatu zuen: jurista jakin batzuei ahalmena aitortuta, horien guztien iritzia berbera bazen, orduan iritzia lege zela ulertu behar zen.
|
|
|
Juristen zuzenbideak, epealdi klasikoan, honako ezaugarri hauek zituen, labur labur adierazita: lehenengo eta behin, subjektu jakin batzuk, zuzenbidearen arloan zihardutenak, guztiz ohituta zeuden euren aitzindariek landutako kontzeptuak erabiltzeko, eta haien iritziak aipatzen zituzten,
|
batik
bat, horiekin ados zeudenean, eta, are gehiago, hori gertatzen ez zenean ere. Bigarrenik, subjektu horien inguruan esan daiteke zuzenbide pribatuaren gaineko ezaupide sakona baino ez zutela.
|
|
|
Aplikatu beharreko zuzenbidea idatzita zein idatzi gabe egon zitekeen, eta, horren arabera, erabilitako teknikak desberdinak izaten ziren. Errepublikako biltzarrak lege zehatza aldarrikatu eta gero, juristak lege horren testuaz arduratzen zirenean, edota pretorearen ediktuaz nahiz kontratu edo testamentu
|
batez
arduratzen zirenean, testuaren esaldi zehatzak interpretatu behar zituzten juristek, arazoak konpontzeko. Interpretazioarekin batera, denboran zehar pilatutako argudioak erabili behar zituzten.
|
|
|
Zuzenbidea nolabait antolatzeko prozesu horri hasiera eman zitzaion Errepublikaren azken aldietan, eta, sailkapenak egiteko orduan, metodo greziarren eragina izan zen. Greziarrek eurek ez zizkioten teknika horiek aplikatu euren zuzenbideari; horren arrazoiak izan zitezkeen,
|
bateko
, jurista profesionalik ez egotea, eta, besteko, haien sistema juridikoa garatzeko zaila izatea.
|
|
|
Mende
|
bat
geroago, beste juristak batek, Masurio Sabino izenekoak, sabindarren eskolari izena eman zionak, Muciusen eskema osatu zuen eta beste gai batzuk ere taldekatu zituen; izan ere, ezari ezarian gai jakin batzuen garrantzia aitortu zen, gai horien arteko hur hurrekotasuna aintzat hartuta. Esate baterako, Muciusek bereizi egin zituen lapurretak eta jabetzari egindako kalteak.
|
|
|
Mende bat geroago, beste juristak
|
batek
, Masurio Sabino izenekoak, sabindarren eskolari izena eman zionak, Muciusen eskema osatu zuen eta beste gai batzuk ere taldekatu zituen; izan ere, ezari ezarian gai jakin batzuen garrantzia aitortu zen, gai horien arteko hur hurrekotasuna aintzat hartuta. Esate baterako, Muciusek bereizi egin zituen lapurretak eta jabetzari egindako kalteak.
|
|
|
Esate baterako, Muciusek bereizi egin zituen lapurretak eta jabetzari egindako kalteak. Sabinok, berriz, biak
|
batera
jorratu zituen; eta, horrela, ez zilegiaren (delituaren) kategorian sartu zituen bi biak, halakoetan biktimak akzio zibila baitzuen, ez zilegia nork egin eta egile horri zehapena jar zekion. Sabinok, ordez, ez zuen baterako kategoriarik ezarri kontratuen kasuan.
|
|
|
pertsonak, gauzak eta akzioak. Lehenengo kategoriaren barruan, pertsonaren estatus desberdinak aztertzen ziren, betiere hiru ikuspuntu erabilita, hau da, askatasuna (gizabanakoa aske edo esklabo al da?), herritasuna (pelegrina edo herritarra al da?) eta familia egoera (paterfamilias da edo aurreko
|
baten
ahalpean dago?).
|
|
|
Gauza gorpuzgabeen mota, beraz, berria zen. Horren barrena, Gaiok, lehenengo eta behin, gauzen taldeak sartu zituen, betiere talde horiek en bloc eskualdatzen zirenean (per universitatem) pertsona
|
batengandik
beste batengana; horixe gertatzen zen, adibidez, jarauntsia en bloc eskualdatzen zenean kausatzailearengandik horren jaraunsleengana. Gauzen aniztasun horietan, gauza gozpuzdunak barnera zitezkeen, baina aniztasunak eurak gorpuzgabeak ziren.
|
|
|
Gauza gorpuzgabeen mota, beraz, berria zen. Horren barrena, Gaiok, lehenengo eta behin, gauzen taldeak sartu zituen, betiere talde horiek en bloc eskualdatzen zirenean (per universitatem) pertsona batengandik beste
|
batengana
; horixe gertatzen zen, adibidez, jarauntsia en bloc eskualdatzen zenean kausatzailearengandik horren jaraunsleengana. Gauzen aniztasun horietan, gauza gozpuzdunak barnera zitezkeen, baina aniztasunak eurak gorpuzgabeak ziren.
|
|
|
Norbait beste inoren zordun bihur zedin, hainbat bide zeudenez gero, bide horiek deskribatzeko, betebeharraren ideia erabili zen ordu arte. Betebeharpekoaren ikuspuntutik, hau da, zordunaren ikuspuntutik, aztertzen ziren,
|
batez
ere, bide horiek. Norbaitek, forma egokiz, diru kopuru bat ordainduko ziola hitz ematen bazion beste bati, orduan betebeharpeko bihurtzen zen horri begira; norbaitek beste batengandik zerbait jasotzen bazuen, indarreko zorren bat ziurtatzeko, orduan haren betebeharra zen fidantza itzultzea, behin zorra ordaindu eta gero.
|
|
|
Betebeharpekoaren ikuspuntutik, hau da, zordunaren ikuspuntutik, aztertzen ziren, batez ere, bide horiek. Norbaitek, forma egokiz, diru kopuru
|
bat
ordainduko ziola hitz ematen bazion beste bati, orduan betebeharpeko bihurtzen zen horri begira; norbaitek beste batengandik zerbait jasotzen bazuen, indarreko zorren bat ziurtatzeko, orduan haren betebeharra zen fidantza itzultzea, behin zorra ordaindu eta gero. Zenbait kasutan, pretoreak ulertzen zuen alderdiek elkarrekiko betebeharrak zituztela, bien artean egindako hitzarmenaren ondorioz.
|
|
|
Betebeharpekoaren ikuspuntutik, hau da, zordunaren ikuspuntutik, aztertzen ziren, batez ere, bide horiek. Norbaitek, forma egokiz, diru kopuru bat ordainduko ziola hitz ematen bazion beste
|
bati
, orduan betebeharpeko bihurtzen zen horri begira; norbaitek beste batengandik zerbait jasotzen bazuen, indarreko zorren bat ziurtatzeko, orduan haren betebeharra zen fidantza itzultzea, behin zorra ordaindu eta gero. Zenbait kasutan, pretoreak ulertzen zuen alderdiek elkarrekiko betebeharrak zituztela, bien artean egindako hitzarmenaren ondorioz.
|
|
|
Betebeharpekoaren ikuspuntutik, hau da, zordunaren ikuspuntutik, aztertzen ziren, batez ere, bide horiek. Norbaitek, forma egokiz, diru kopuru bat ordainduko ziola hitz ematen bazion beste bati, orduan betebeharpeko bihurtzen zen horri begira; norbaitek beste
|
batengandik
zerbait jasotzen bazuen, indarreko zorren bat ziurtatzeko, orduan haren betebeharra zen fidantza itzultzea, behin zorra ordaindu eta gero. Zenbait kasutan, pretoreak ulertzen zuen alderdiek elkarrekiko betebeharrak zituztela, bien artean egindako hitzarmenaren ondorioz.
|
|
|
Betebeharpekoaren ikuspuntutik, hau da, zordunaren ikuspuntutik, aztertzen ziren, batez ere, bide horiek. Norbaitek, forma egokiz, diru kopuru bat ordainduko ziola hitz ematen bazion beste bati, orduan betebeharpeko bihurtzen zen horri begira; norbaitek beste batengandik zerbait jasotzen bazuen, indarreko zorren
|
bat
ziurtatzeko, orduan haren betebeharra zen fidantza itzultzea, behin zorra ordaindu eta gero. Zenbait kasutan, pretoreak ulertzen zuen alderdiek elkarrekiko betebeharrak zituztela, bien artean egindako hitzarmenaren ondorioz.
|
|
|
Horrela, betebehar gehienek osagai bera zuten: alderdien arteko hitzarmena, betebehar horiei behartze indarra zerk ematen zien alde
|
batera
utzita. Kontratuek betebeharrak ezartzen zizkieten alderdiei, eta kategoria gisa jaio ziren.
|
|
|
Gaiok, aldiz, betebeharrari buruzko ikusmira berria eskaini zuen: betebeharra ez zen zordunaren gaineko zama
|
bat
bakarrik; horrez gain, aktibo bat zen hartzekodunaren esku. Arean ere, hartzekodunak zorduna pertsegitzeko eskubidea zuen, eta hori betebeharren artean kokatzen zen.
|
|
|
Gaiok, aldiz, betebeharrari buruzko ikusmira berria eskaini zuen: betebeharra ez zen zordunaren gaineko zama bat bakarrik; horrez gain, aktibo
|
bat
zen hartzekodunaren esku. Arean ere, hartzekodunak zorduna pertsegitzeko eskubidea zuen, eta hori betebeharren artean kokatzen zen.
|
|
|
Epealdi klasikoak klimaxa lortu zuen, Constitutio Antoniniana deiturikoa aldarrikatu eta hurrengo hamarkadan,
|
batik
bat, hiru juristaren lanari esker. Juristok Papiniano, Paulo eta Ulpiano izan ziren.
|
|
|
Paulo eta Ulpiano ezagun egin ziren, iruzkin bikainak egiten zituztelako. Iruzkin horietan, euren aitzindarien lana laburbildu zuten eta gerogarreneko belaunaldiei hori eskualdatu zieten, forma heldu
|
baten bitartez
, forma hori oraindik konplexua bazen ere.
|
|
|
Ulpianok, lehendabizikoz, zuzenbide publikoaren eta zuzenbide pribatuaren arteko bereizketa argia ezarri zuen, oinarrizko lan instituzional
|
batean
. Ordu arte,, zuzenbide publiko?
|
|
|
Dioklezianok, sortzez dalmaziarra zenak, Erromara lehenengo bisita egin zuen, enperadore moduan orduko hogei urte zeramatzanean. Inperioan bi zati bereizi zituen, ekialdekoa eta mendebaldekoa, eta Augustus
|
bat
jarri zuen zati bakoitzaren buru. Berarentzat hartu zuen ekialdeko zatia, eta hiriburutik gidatu zuen gobernua; hiriburu hori Nikomedia zen, Asia txikiko ipar mendebaldean.
|
|
|
Mendebaldeko Inperioaren gobernua, berriz, Milanen ezarri zen. Teorian bederen, eta bi zatien arteko harremanak noizean behin etsaitasunekoak baziren ere, Inperioa oraindik batasun moduan ulertzen zen, eta bi enperadoreek
|
batera
gobernatzen zuten batasun hori. Bi enperadoreak borrokan aritu ziren, tribu germaniarren aurka, horien erasoei aurre egiteko eta Inperioaren mugei eusteko, Rhin eta Danubio ibaiek osatutako lerro horretan zehar.
|
|
|
Germaniarrek, haatik, mendebalderantz jo behar zuten, beste tribu batzuen presioa zutelako, bereziki, huno beldurgarrien presioa. Mugak defendatzeko, beharrezkoa izan zen, gutxi gorabehera, milioi
|
bat
laguneko gudarostea. Horretarako, tratatuak egin ziren tribu lagunekin.
|
|
|
Jabe askok soldaduak errekrutatzera eta soldaduok haien jabetzapeko lurretan hartzera behartuak ikusi zituzten euren buruak; bestela, jabeok ordaindu behar zituzten soldaduak beste toki batzuetan errekrutatuak izateko gastuak. Ondorenez, barbaro deitutako horietatik hainbat Erromako gudarostean sartu ziren, eta horietatik
|
baten
batek goi maila erdietsi zuen gudaroste horretan. Probintzietako biztanleekin I. mendean gertatu aldera, IV. mendeko godo, franko eta bandaloek euren nortasun germaniarrari eutsi zioten eta ez ziren guztiz erromanizatu.
|
|
|
Jabe askok soldaduak errekrutatzera eta soldaduok haien jabetzapeko lurretan hartzera behartuak ikusi zituzten euren buruak; bestela, jabeok ordaindu behar zituzten soldaduak beste toki batzuetan errekrutatuak izateko gastuak. Ondorenez, barbaro deitutako horietatik hainbat Erromako gudarostean sartu ziren, eta horietatik baten
|
batek
goi maila erdietsi zuen gudaroste horretan. Probintzietako biztanleekin I. mendean gertatu aldera, IV. mendeko godo, franko eta bandaloek euren nortasun germaniarrari eutsi zioten eta ez ziren guztiz erromanizatu.
|