|
2003
|
|
|
Bertso hauen tono didaktikoan argi ikusten da gipuzkoar herritarrek ezezagun zuten historia probintziala irakatsi nahi zitzaiela. Herritarrek, euskaldun edo gipuzkoar, subjektu aktibo gisa, bere iragana ezagutu beharra zeukaten, uneko egoera hobeto ulertu eta nola jokatu
|
jakiteko
. Muñagorriren bertsoen kasuan, Gipuzkoaren eskubide foralen jatorri historikoa azaldu nahi zen (ohiko historiografiaren araberakoa), hurrengo bertso batzuetan uneko erreibindikazioa ere Foruetara mugatu behar zela esateko.
|
|
|
Kondaira honen edukiei dagokionez, Antzinako Erregimeneko historiografia apologetiko eta probintzialaren ildoan kokatzen zen. Nolanahi ere
|
bazekien
Iztuetak iturri klasikoak errespetatzen, nahiz batzutan ez bereizi geroagoko biltzaileetatik edo iruzkinetatik, eta bere aldetik datuak erantsi.72 Hola, bere liburuan zehar Juan Martinez Zaldibiak XVI. mendean idatzitako Gipuzkoako historia, Larramendi, Astarloa, Erro, eta Espainiako Historiaren Erret Akademiak 1802an argitaraturiko Diccionario geográfico histórico a erabili zituen iturri gisa. Era horretara, Iztuetak 511 orrialdetako liburua osatu zuen.
|
|
|
Alta, halakorik izan bazen, produkzio gune gisa ez bide zen finkatu eta indartu. Zehazki Iztuetaren kondairari dagokionez ez
|
dakigu
nolako oihartzuna izan zuen. Ziurrenik ez nabarmenegia.
|
|
|
Gutic
|
yakin
herrian nondic heldu diren,/ Cer eguin duten aitec hemen egoteco,/ Bere sor lekhu maiten harmez beiratzeco. [...]
|
|
|
[Euskaldun haurrak] Urthe multzu egoten eskola handitan;/ Mihi arrotz cenbeitez ikhasi mintzatzen,/ Eskaraz
|
yakin
gabe kasic irakurtzen. / Izan direla franses erregue handiac/ Badakike condatzen hekien [eskolako umeen] mihiac;[...] Populu gucietan lurreco lehena/ Ecin yasan diteke gutien yakina:
|
|
|
[Euskaldun haurrak] Urthe multzu egoten eskola handitan;/ Mihi arrotz cenbeitez ikhasi mintzatzen,/ Eskaraz yakin gabe kasic irakurtzen. / Izan direla franses erregue handiac/ Badakike condatzen
|
hekien
[eskolako umeen] mihiac;[...] Populu gucietan lurreco lehena/ Ecin yasan diteke gutien yakina: / Iharrus, Eskaldunac, zuen ilhunbeak,/[...] Eskaldun gucia da egun gonbidatzen/ Has dadin izpirituz cerbeiten moldatzen,/ Yakin dezaten arren gure ondocoec/ Nolaco gaiak zuzten hekin [haien] arbasoec.85
|
|
|
batzuek, exhortatu? izanak erakusten du Nafarroa Beherean, beste hainbat lekutan bezala, humanismoak eta erreforma erlijiosoak bat egiten zutela erro sozio-kultural
|
jakin
batekin, euskalduna edo euskaltzalea kasu honetan, erret ofizialetan, gorteetan eta gazteluzainetan gorpuztua.19 Talde sozial honek, erreferentziatzat Nafarroa (Beherea), euskalduntasuna eta kalbinismoa hartuta, narratiba bat, idazketa bat, eta historia bat sortzeko ahalegina egin zuen.
|
|
|
jakintzaren hizkuntza latina zen, euskaraz bazegoen idatzizko tradiziotxo bat (Etxepare eta Leizarraga) eta zuzenbidean okzitaniera (Lapurdin eta Zuberoan) edo are gaztelania (Nafarroa Beherean) erabili izan ziren. Frantsesa zuzenbidearen eta administrazioaren hizkuntza berri gisa ari zen sartzen, baina oraindik oso jende gutxik
|
zekien
eta denbora zuen nagusitzeko. Testuinguru horretan, XVII. mendean, euskara izanik Iparraldeko herritar gehienen ohiko hizkuntza, Kontraerreformako Frantzia katolikoak (Bertrand Etxaus Baionako apezpikua ordezkari zuela), egiazko fedea?
|
|
|
argitaratu zuen.
|
Dakigunetik
hau da euskaraz idatziriko aurreneko liburua. Eta historia idazkiarekin hasten bada, esan dezakegu Etxeparerekin euskaldunak (batzuk behintzat), euskaldun gisa, definitiboki sartu zirela historian.
|
|
|
Eta Etxepareren kasuan, euskarazko aurreneko liburua argitaratzean, abiapuntu horretaz kontziente zela ematen du. Badirudi
|
bazekiela
euskaraz pentsaturiko narratibari, eta beraz inplizituki euskal ikuspegitik egindako historiari hasiera ematen ari zela. Euskalduna, erdarazko testuetako aktore pasibo paperetik atera, eta, bere testu propioen protagonista bihurtu nahi zuela.
|
|
|
1801ean Getarian Humboldt-ek txakolinaz hitz egiten du (bale bizkarrezurretan apoiaturik hazten zutela mahatsondoa esanez). Gautier-ek (XIXan edo) gozoak aurkitu zituen, txokolatea esponjekin jan zuen, boladoak ala bizkotxoak ziren ez
|
dakiten arren
.
|
|
|
laguntza erlijiosoa (hiletetan...); babes eta kontrol profesionala, adibidez, Iruñeko 1618ko azaroaren 3ko ordenantzek (Gorrotxategi, 1987: 89), dioskue ordenantzak dendako atean azaldu behar zituztela, egurretan jarririk, denek
|
jakin
eta ikus zitzaten?; eta hirugarrena kideei laguntza soziala ematea (alargunek dendarekin jarraitu ahal zuten, semeetakoren bat edo beste norbait kargu egin arte).
|
|
|
jantzi, mantel,...; bitxi eta mahairako zerbitzuan ere, kopuru handiak zituzten, 11.000 eta 31.000 erreal tarteko kopuruak osatuz. Batzuetan oso zaila da
|
jakiten
gauza hauek, batez ere sukaldekoak, etxekoak ziren bakarrik ala negozioan ere erabiltzen ziren, inbentarioetan sailkatu eta banatu gabe aurkitzen baitira (gehienez ere, tresnak eginda zeuden lehengaiaren arabera sailkatuak agertzen dira inbentarioetan) 27.
|
|
|
Orokorki, beraz, ikasteko denbora aldakorra zen, eta, maisuaren arabera, mantenua ematen zitzaion ikasleari edo kobratu egiten zitzaion irakasteagatik, baina, betiere, bi aldeetatik ziurtatzen zen borondate ona, irakasteko nahiz ikasteko (beteko zen ez
|
dakigu
, denetarik egongo zen).
|
|
|
Komentatu ez dugun tresneria ere azaltzen da, baina askotan ez jakintasuna baino ez dugu. Ontzi batzuk etxeko sukaldekoak izan daitezke edo konfitero lanerakoak (zehazten ez denean ez
|
dakigu
), gainera, posible da bietarako erabiliak izatea.
|
|
|
c) 1899.ean Tolosan Gurrutxaga konfiteriaren leku aldatzea egin zen.
|
Badakigu
XIX. mendekoa dela, baina tresneriari eta prezioei buruz informazio eskasa lortu dugunez, honen, adibidea jartzea erabaki dugu erreferentzia gisa46.
|
|
|
Sarreran aipatu dugun bezala, datuen eskasia nabaria da. Hala ere, XVIII.ean liburuen zabalpena ematen da Ilustrazioaren inguruan, eta horiekin batera sukaldaritzako liburuek tokia izango dute, baina ez da ahaztu behar hau gizartearen goi mailetan izango zela, batez ere; herri arruntak ez zuen dirurik izango liburu bat erosteko (irakurtzen
|
zekienean
ere). Informazioa sakabanatua dago, esan bezala; horren inguruan Gorrotxategik diosku, moja konbentuetara zihoanean informazio bila, talde txiki baten eginkizunak, eta, beraz, jakituria sekretua zirela (pertsona gutxi hauek galtzean, haiekin desagertuz beren ezagutzak); gauza bera gertatzen da benediktinoen likoreekin?
|
|
|
Gorteko sukaldaritzari buruz,
|
badakigu
Karlos III.ak txokolatea edaten zuela, XVIII. mendearen erdialdean, Thebussen doktoreak errege sukaldaritzari buruz dokumentu bat aipatu zuen, zera esanez:
|
|
|
170). Data ikusita, XIX.eko lehenengo urteei buruzko erreferentziak zirela
|
badakigu
, baina XVIII. mendeko bukaerako errealitatearekin pareka dezakegula iruditzen zaigu, batez ere, jakina, gizarteko goiko klaseen jan edateko ohiturak zeintzuk ziren jakiteko.
|
|
|
170). Data ikusita, XIX.eko lehenengo urteei buruzko erreferentziak zirela badakigu, baina XVIII. mendeko bukaerako errealitatearekin pareka dezakegula iruditzen zaigu, batez ere, jakina, gizarteko goiko klaseen jan edateko ohiturak zeintzuk ziren
|
jakiteko
.
|
|
|
Hala ere, 100 urte lehenago Euskal Herrian boladua edaten zela
|
jakin
badakigu.
|
|
|
1661 urtetik gutxienez, Oñatiko Bidaurreta konbentuan borraiazko dultzeak egiten zituztela
|
badakigu
.
|
|
|
Euskal Herrian, leku askotan bezala etxeetan pattarren distilapena egiten zen. Geroago, konfiteroek prestatuko zituzten eta azkenean konfiteroek likoristei tratatuak eman zizkietela
|
jakin
badakigu. Jakina, pattar mota ezberdin asko zeuden.
|
|
|
K. o. 62 urtean ere, Neronek ospatutako oturuntza batean eztia eta fruituak edurrarekin hoztuak izan zirela
|
dakigu
.
|
|
|
|
baitzekiten
zer zen.
|
|
|
Txiroek sakrifizioetan animaliak eskaini beharrean, animali formadun pastelak eskaintzen zizkieten faraoiei. Ramses-en garaiko oholetan gozokiei garrantzi handia ematen zizkiotela
|
dakigu
baita ere: hil zenari enbaltsamatzean elikagaiekin batera, eztia eta beste gozotzaileak lurperatzen zirelako.
|
|
|
–Ezti bidaiari? izena nondik datorkion ere
|
jakin
dugu erromatarrei esker: gauero ilargi faseak irauten zuen bitartean, senar emazteen logelara, pitxar bat ezti eramaten zitzaion bikote ezkon berriari.
|
|
|
aurki daitezke. Eta
|
jakin
badakigu, mediku terapeutikaren jatorrizko erabilpen horrengatik eraginda zeudela gozogintzaren formularioak ere.
|
|
|
Espezieen modura, azukrea beharrezko elikagaien taldetik at zegoen, baina karbohidratoa denez energi iturria da.
|
Jakin
badakigu nahi psikologokoa dela jatearena, behar fisiologikoa baino. Denboraren poderioz aldatzen joan ohi dira elikagaien nahiak eta azukrearen nahiak hazkundea jasan zuen aldaketa garai hartan.
|
|
|
Europan azukre erremolatxako industriak hazkundea jasan orduko, Mendebaldeko Indietan beherakada eman zela, eta, haren ondorioz, esklaboen askapena gertatu zela ere, esan izan da. Erremolatxaren erabilerarekin, azukrea gizarte maila guztietara iritsiko zela
|
jakin
badakigu.
|
|
|
Euskal Herrira noiz heldu zela ez
|
dakigu
; baina Kortesekin joandako euskaldunek behintzat ezagutuko zutela ziur gaude.
|
|
|
Laster, pentsamolde, ofizio edo ideia politiko berdineko pertsonak kafe zehatzetan elkartzeko joera hartu zuten, esate baterako: Londresen, eliz gizonak Covent Garden eko Cocoa Treen biltzen zirela
|
dakigu
, eta baita: «Muchos hombres de negocios frecuentaban el Lloyd' s Coffee House, que con el tiempo dejó de vender café para convertirse en la agencia de seguros más importante del mundo, así como en un gran banco». (Ritche, 1988:
|
|
|
Hau argi ikusten da, aipamen eskasak eta ez zehatzegiak egiten baitira testuetan (oso sakabanatuak normalean, informazio puntuala dagoelako); eta, askotan, daudenak antropologia edo etnografian oinarritzean, batzuetan zaila da muga kronologikoak zehaztea, eta zein garairi buruz ari zaizkizun hitz egiten
|
jakitea
(edo zein garairi dagokion informazio hori jakitea). Dena den, XIX. mendetik gehitu egiten da daukagun informazioa, eta, gainera, gaur egun irauten duten gozotegi famatua askoren sorrerarekin batera gertatu zen hori:
|
|
|
Hau argi ikusten da, aipamen eskasak eta ez zehatzegiak egiten baitira testuetan (oso sakabanatuak normalean, informazio puntuala dagoelako); eta, askotan, daudenak antropologia edo etnografian oinarritzean, batzuetan zaila da muga kronologikoak zehaztea, eta zein garairi buruz ari zaizkizun hitz egiten jakitea (edo zein garairi dagokion informazio hori
|
jakitea
). Dena den, XIX. mendetik gehitu egiten da daukagun informazioa, eta, gainera, gaur egun irauten duten gozotegi famatua askoren sorrerarekin batera gertatu zen hori:
|
|
|
5Esan izan da ere, europarra zela garai hartan munduan ondoen elikatua zegoena eta, hori dela eta, indartsuena zena, baina ez
|
dakigu
azken baieztapen hau zenbateraino den fidagarria (Bennassar eta beste, 1991).
|
|
|
Ez dut esan nahi hori meritua denik, berez: ez nuke halako ezer esango kalitatezko lanak direla
|
jakingo
ez banu. Baina, gauzak, arlo honetan gu ikasten hasi ginenean baino hobeto dauden arren, oraindik ez da ohikoa maila honetako lanak euskaraz argitaratzea:
|
|
2004
|
|
|
Fabriketan lan egiten zuten Hernaniko emakumeen inguran zerbait gehiago
|
jakiteko
, eta emakumea hauek langile mugimenduen sorreran izan zuten garrantzia ikusteko irakurketa interesgarria da: Begoña Gorospe, Crónica de las mujeres de Hernani Estudio sobre la aportación de las mujeres de Hernani a la reconstrucción del movimiento obrero organizado de Argitaratubagea.
|
|
|
Eskola ez zuen gehiegi maite eta ahal zuenean klasera joan ordez museo eta galerietan orduak pasatzen zituen; nahiko ume bakartia zen. Irakasle eskola batean hasi zen ikasten, batez ere bere ama eta amonaren nahia betetzeko, baina berak dagoeneko
|
bazekien
argazkilaria izan nahi zuela nahiz eta ez zuen inoiz argazki makina bat izan.
|
|
|
Depresioaren arrazoietako bat burtsan inbertitzeko nahi zoroa izan zen eta ondorengo burtsaren erorketa, baina burtsari buruz gutxi
|
dakigunez
ideia batzuk ez zaizkigu argi gelditu. Baina, hala ere garrantzizkoa iruditu zaigu depresioaren zergatiaren arrazoi orokorra ulertzea eta hori lortu dugula uste dugu.
|
|
|
Alde batetik gizarteko egia gordina eta biluzia erakusten du, baina bestetik objetibitate berria deiturikoa erabiltzen dute, hau da, oso irudi geometrikoak:
|
jakin
bazekiten geometrikoki ondo antolatutako argazkiak komunikazio bide boteretsuak zirela. Argazki batzuetan txabolak, herri elizak, biltegiak eta bestelako lekuak besterik ez dira agertzen, baina naturaren anabasari orden bat ematen diote beraien forma geometrikoekin.
|
|
|
Alde batetik gizarteko egia gordina eta biluzia erakusten du, baina bestetik objetibitate berria deiturikoa erabiltzen dute, hau da, oso irudi geometrikoak: jakin
|
bazekiten
geometrikoki ondo antolatutako argazkiak komunikazio bide boteretsuak zirela. Argazki batzuetan txabolak, herri elizak, biltegiak eta bestelako lekuak besterik ez dira agertzen, baina naturaren anabasari orden bat ematen diote beraien forma geometrikoekin.
|
|
|
FSAn egin zituen urteak tentsioz beteak egon ziren, ez baitzituen eskatutako argazkiak bidaltzen eta askotan ez
|
zekiten
non zebilen. RA-rekin Pennsylvania eta Virginia Mendebaldean aritu zen eta FSArekin Hegoaldean.
|
|
|
Hau da, euskal historiari lotutako testu historikoak hautatzean ere, beti gaztelaniazkoak aukeratzen dira(. El clero vasco ante el franquismo?, Bilboko La lucha de clases aldizkariko artikulu bat...). Antza azterketa horiek jartzen dituztenentzat euskarazko dokumentu historikorik ez dago, edo akaso badaudela
|
jakin arren
, ez dute ezinbestekoa ikusten euskal historian sakontzeko halakorik sekula jartzea. Hor ageri da euskal historiaren beren ikuspegian euskarak ez duela lekurik.
|
|
|
Eta memoria indibiduala lantzen den bezala, hala jorratzen dela memoria kolektiboa ere: gure familia nola osatu zen
|
jakin
nahi dugu, gure kirol taldeak iraganean lortutako garaipenak ezagutu gura ditugu, bikotearekin irteten hasi ginen eguna ospatu, gustatzen zaigun musika taldea noiz eta zelan sortu zen ulertu... Historiaren abiapuntua identifikatzen gaituzten nortasun desberdinen iragana ezagutu nahia baita.
|
|
|
Kadizko Konstituzioa?. Historia
|
jakin gabe
hau irakur dezan euskaldun batek Euskal Herria bere independentziaren aldeko gerran aritu zela ulertuko du. Ez bada.
|
|
|
Beraz kontzeptu historikoak ez daude helburu finalista bat iradokitzeko antolatuta (demagun Euskal Herriaren historia askatasunaren aldeko borroka konstante bat izan dela frogatzeko, edo kontrara Euskal Herriaren historia betidanik Espainian kokatu dela adierazteko). Zentzu horretan lerrokatze ideologikoa saihesten
|
jakin
du egitarauak.
|
|
|
Aitzitik beste edozein historia ikasgaitan aurki daitezkeen erako balioen sustapena aipatzen du dekretuak: batetik ezaguera historikoaren inguruko balioen lanketa(, iraganarekiko interesa eta
|
jakin
mina piztea, oraina ulertzeko bitarteko gisa?,, zorroztasuna eta objektibotasuna indartzea?,, ikuspegiak eta interpretazioak behin behinekoak eta erlatiboak direla azaltzea?...) eta bestetik maila humano orokorrago bati dagozkion balioen indartzea(, tolerantzia?,, enpatia?,, elkartasuna?, emakumeen garrantzia historikoaz jabetzea, elkarrizketaren balioaz ohartzea gatazkak konpontzeko, bakea balio...
|
|
|
Inplizitu doa Euskal Herria izeneko lurralde bat dela, nahiz gero ez den bere hedadura inon zehazten eta de facto Hego Euskal Herrira mugatzen den kontzeptuen egitarauan. Ikasgai honek susta ditzakeen euskal balioen artean. Euskal Herriaren historia hobeto ezagutzeko interesa eta
|
jakin
mina sortzea, lauso bat eta, ondare historikoa ezagutu eta kontserbatzeko interesa piztea:
|
|
|
ikasgaiaren dekretuak, beste edozein historia ikasgaitan agertu ohi diren antzeko prozeduren lanketa proposatzen du: iturrien analisia, testu iruzkinak, teknologia berrien erabilera, datuak azaltzen
|
jakitea
... Helburu teoriko gisa egokiak dira, nahiz batzutan 16 urteko ikasle baten gaitasunak kontuan izanik gehiegizkoak ere badiren(, zuzeneko eta zeharkako iturri historikoak bildu, erabili, aztertu, hipotesiak planteatu eta ondorioak atera dituzte?:
|
|
|
Hala ere, prozeduren inguruko azalpen atala teorikoegia da. Jarduera konkretu gisa ardatz kronologikoak egitea, mapa kontzeptualak osatzea, mapa historikoak interpretatzen
|
jakitea
, testu iruzkinak egitea, mahai inguruak antolatzea, irteerak prestatzea eta halakoak aipatzen dira. Baina oraindik ere modu orokorregian.
|
|
|
Esate baterako proposa liteke azter daitezkeen testu historikoen zerrenda bat.
|
Badakit
gauza zaila dela, baina irakasleari administrazioko adituei baino zailagoa egiten zaie bakarka aurkitu eta osatu beharra testu historikoen bilduma hori. Edo, testuez gain, egin daitezkeen txangoen, edo ikus daitezkeen bideo historikoen gida bat eskaintzea egoki litzateke.
|
|
|
Eta zerrenda zehatz bat eskaini ezean erreferentziazko bilketa lanak edo jarduera osagarrien gidak zein diren esan litzateke. Akaso dekretu batean ezin jar daiteke bibliografiarik, ez
|
dakit
, baina lagungarria litzatekeela ezin uka.
|
|
|
Eta zentzu horretan euskal subjektu historikoa lehenik zehatzago definitzeko saioa eskertuko nion (nik I.1 atalean proposatu dudan erako zerbaiten bere bertsioa), eta behin hori egindakoan planteatuko nuke Europakoa gehitzea. Bestela euskal subjektuaren definizio inplizituekin jokatzen da, abiapuntu gisa hobeto zehaztea komeni direnak, nahiz gero praktikaren orduan ez izan ezinbestekoa haiek orpoz orpo segitzea (azken finean euskal historian, adibidez 1598an, zer gertatu zen kontatzeko ez da nahitanahiezkoa justu justu
|
jakitea
zeintzuk diren zure subjektuaren muga argiro zedarrituak, ziurrenik Euskal Herritik Parisko gertakarietara jauzi egin baituzu, eta handik Poloniara eta ondoren Nafarroa Beherera, etab. Baina horrek ez du kentzen abiapuntuan behintzat subjektua ondo definituta edukitzeko komenientzia).
|
|
|
Hemen aurkeztua den edukia dokumentuetan oinarritzen da, ahal den neurrian. [...] Gai bakoitzaren erdian, kurtso bakoitzaren erdian, dokumentuak du zor zaion lekua gorde behar,
|
jakinez
, gero, dokumentuaren azterketatik ateratzen den diskurtso historikoa, norberaren nortasunaz, norberaren kultura irizpideez eraginik izan daitekeela eta dela, baina beti egiari zor zaion bidetik.22
|
|
|
Iturri zuzenen azterketa ondo bideratzeko, bestalde, irakasleak ere prestaketa ona izan behar du, ikasleen gaitasunei egokituriko ariketak egiteko, eta haien irakurketa eta interpretazio lana egoki orientatzeko. Ez
|
dakit
gure hezkuntza horretarako aski prestaturik dagoen, irakasle guztiek ez baitute Goihenetxek zuen esperientzia iturri zuzenen analisian. Izatez hezkuntza zentru gehienetan ikasleak ebaluatzeko orduan bertan, kontzeptuei, hots eduki teorikoei balio handiagoa ematen zaie prozedurei baino.
|
|
|
Izatez hezkuntza zentru gehienetan ikasleak ebaluatzeko orduan bertan, kontzeptuei, hots eduki teorikoei balio handiagoa ematen zaie prozedurei baino. Hortaz ez
|
dakit
noraino den posible, proposamen gisa ideala izan daitekeela ukatu gabe, prozeduretatik abiatuz bideratzea historiaren irakaskuntza.
|
|
|
Eta egia da jarrerak eta balioak (ez soilik historia ikasgaian baizik beste edozeinetan ere), zuzeneko enuntziatu formaletan baino gehiago, eduki konkretuetan joan ohi direla inplizitu. Eta inplizitu joate hau ez da izaten derrigor ezkutatu nahi baten ondorio, baizik,
|
jakinda
edo jakin gabe, pertsonek proposatzen ditugun diskurtso guztiek balio ideologiko eta moral batzuk izatearen ondorio, ez baitago neutrala den ezer. Kontua beraz, transmititzen diren balio horiez kontziente izatea da, behin balio horiek zein diren jakinik horiek onartu eta argi aitortzeko, ala, bestela, balio desegokiak iritziz gero, zuzentzeko.
|
|
|
Eta egia da jarrerak eta balioak (ez soilik historia ikasgaian baizik beste edozeinetan ere), zuzeneko enuntziatu formaletan baino gehiago, eduki konkretuetan joan ohi direla inplizitu. Eta inplizitu joate hau ez da izaten derrigor ezkutatu nahi baten ondorio, baizik, jakinda edo
|
jakin gabe
, pertsonek proposatzen ditugun diskurtso guztiek balio ideologiko eta moral batzuk izatearen ondorio, ez baitago neutrala den ezer. Kontua beraz, transmititzen diren balio horiez kontziente izatea da, behin balio horiek zein diren jakinik horiek onartu eta argi aitortzeko, ala, bestela, balio desegokiak iritziz gero, zuzentzeko.
|
|
|
Eta inplizitu joate hau ez da izaten derrigor ezkutatu nahi baten ondorio, baizik, jakinda edo jakin gabe, pertsonek proposatzen ditugun diskurtso guztiek balio ideologiko eta moral batzuk izatearen ondorio, ez baitago neutrala den ezer. Kontua beraz, transmititzen diren balio horiez kontziente izatea da, behin balio horiek zein diren
|
jakinik
horiek onartu eta argi aitortzeko, ala, bestela, balio desegokiak iritziz gero, zuzentzeko. Hau hezkuntzan ezinbestekoa da, haurrei eman nahi zaien hezkuntza eta orientabidea ezagutu beharra baitago.
|
|
|
Gainerakoan, eduki aldetik ondo dago, salbu akaso xeheegia dela(. Victoriaco fundatu zenekoa? bezalako zehaztasunak aipatzea, adibidez, lartxo da, kontuan izanik 3 atalean ez direla esplizitatzen Pompaelo edo Lapurdum moduko hiri garrantzitsuen izenak, ezta 5 atalean Lizarra, Gasteiz, Donostia, Bilbo edo antzeko hiribildu mediebalen izenak; gainera, Victoriaco, beste hiri guztiok ez bezala, adituek ez
|
dakite
zehatz non dagoen ere).
|
|
|
Prozedurei dagokionez, hau da agian historiaren irakaskuntzan neutralentzat jotzen den arloa. Azken finean historia nola landu
|
jakiteko
teknika eta metodoei dagokio, eta arlo batez ere praktikoa den heinean, suposatzen da hemen ez dela ideologia eta halakorik sartzen. Eta hori egia da printzipioz, euskal historiako metodologiak beste edozein herrialderen historia lantzeko metodologiaren berdina izan behar baitu (grafikoak, estatistikak, testu iruzkinak...).
|
|
|
Hasteko herrialdeen historiek esparru geografiko bat markatzen dute, eta normalean ezaugarri kultural
|
jakin
batzuk dituzten giza taldeak lehenesten dituzte kontakizun historikoan. Adibidez Espainiaren Erdi Aroko historia kontatzean, biztanle kristauak (bereziki gaztelauak) protagonistak gisa agertu ohi dira eta musulman edo juduei bigarren mailako papera ematen zaie (etsai gisa ageri ez direnean).
|
|
|
Beraz errealitate sozial hori aintzat hartu nahi delako landuko litzateke euskal historia. Eta euskal historia lantzean jendartean dagoen eskari sozial bati erantzuna emango litzaioke,
|
jakin
mina modu akademiko eta ahalik eta zientifikoenean asez.
|
|
|
esatean bezala), egungo marko territorial bat iraganera proiektatzen ari garela zehaztu behar da (eta konbentzio gisa praktikoa izan liteke), baina argi utziz erromatar garaian ez zegoela Euskal Herririk egungo zentzuan. Eta jakina, zazpi probintzien erreferentzia baliatzeaz gain Euskal Herri hitzaren jatorrizko esangura ere profita dezakegu behinolako euskararen eremuak ikusteko (Antzinateko Akitania, Erdi Aroko Errioxa eta Burgos aldea...), nahiz ez
|
dakigun
garai hartan hala deitzen zitzaion. Beraz egungo Euskal Herri ideiatik abiatuz lurraldetasuna malgutasunez eta dogmatismo gabe aplika daiteke, une bakoitzean ematen diogun zentzua argituz.
|
|
|
Zentzu horretan euskaldungoa edo Euskal Herria balio gisa onartzea ere euskara ondare gisa hartzeri lotuta legoke, hizkuntza errespetatzearen parte baita mintzaira horretatik deribatzen den unibertso kontzeptuala errespetatzea (bereziki mintzaira horren lurralde esparruari edo hiztunei dagokionean). Aldiz honek guztiak ez du inplikazio nazionalik zertan izan, hizkuntza eta hari lotutako kontzeptu soilak baitira abiapuntu, ez leialtasun politikoak (beti ere euskara ondare komun gisa onartzen deno, ezen leialtasun nazional
|
jakin
batek euskara baztertu beharra eskatzen badu argi dago hemen proposatzen dena bateraezina izango dela proiektu nazional baztertzaile horrekin). Bestalde, euskara, Euskal Herria eta euskaldungoa balio gisa sustatzea proposatu arren ez dira historiaren bidez esentzializatuta aurkeztu nahi, baizik historia ikasgaiak haien izaera konbentzional eta aldakorraz ohartzeko balio dezake, izaera konplexu hori ulertzeak absolutismorik gabeko balio gisa estimatzen lagunduko dituelakoan.
|
|
|
Konturatu Euskal Herria izena mendez mendeko erabilera tradizionalean oinarritzen dela, baina, aldi berean, ortografia eta definizio zehatza gaur egun proposatu direla (adibidez behinolako eusquel erria/ euscal herria/ Euskalerria gisako aldaki ugarien artean Euskal Herria forma hobetsiz; eta esanahi aldetik zazpi probintzien osotasunari dagokiola argituz, eta ez, demagun, herrialde horien zonalde euskaldunei soilik). Honelako konbentzioak normalak eta beharrezkoak dira hizkuntza guztietan2 Baina
|
jakin
egin behar da konbentzioak direla. Gauza bertsua gertatzen da historiarekin.
|
|
|
Adibidez euskaldun hitzak printzipioz, euskaradun? pertsonei egiten badie ere erreferentzia, hedaduraz zazpi probintzietako biztanle guztietara zabal daiteke (are arrazoi handiagoz non sarri ezinezkoa den iraganeko pertsonen hizkuntza zein zen
|
jakitea
, eta beraz zentzu gutxi luke irizpide linguistiko zurrun baten arabera mugatzeak ikergaia). Halaber, euskal lurraldetasun erreferentea zazpi probintziak badira ere, ez da ahaztu behar iraganean mugak ez zirela beti berdinak izan eta beraz malgutasunez ulertu behar direla.
|
|
|
Aipatzekoa da, garai hartako baztandar gehienak guztiz apolitikoak zirela, politikaz jabetzeko bide bakarrenetakoa egunkaria irakurtzea baitzen. Populazioaren zati bat analfabetoa zen eta irakurtzen
|
zekitenak
, zer irakurtzen ari ziren ez zuten ulertzen. Politikaz zekitenak apaiza, jauntxoak eta irakasleak ziren.
|
|
|
Populazioaren zati bat analfabetoa zen eta irakurtzen zekitenak, zer irakurtzen ari ziren ez zuten ulertzen. Politikaz
|
zekitenak
apaiza, jauntxoak eta irakasleak ziren. Erran bezala populazioaren gehiengoa apolitikoa zen eta politikan aritzen zirenak gutxiengoa ziren.
|
|
|
Irunetik Bera eta Etxalar aldera, milizianoen zutabe bat abiatu zen eta bertako guardia zibilekin enfrentamenduak izan zituen. Jendeak milizianoen zutabea Baztanera zetorrela
|
jakitean
beldurra eta izua zabaldu zen Baztango herrietan barna. Jendeari columna de comunistas garrasia entzutean, beldur ikaragarria sortzen zitzaion.
|
|
|
1 orrialdeetan. Liburu hau ez
|
dakit
zein urte konkretuan egina dagoen baina ondorioztatzen ahal da gerra bukaerakoa dela zeren eta erreklutamentu osoaz aritzen da.
|
|
|
Andres Beltzunegi erretoreak ere lagundu zion. Gauez erreketeak eta falangistak agertu ohi zirenez, eta fusilatuak izan zitezkeen 22 baztandarren zerrenda egina zegoela
|
jakitean
, alkatea eta auzoko batzuk kaleak zaintzen egoten ziren orduko saca, k ez gertatzeko. Horretarako herritarrei ohartarazten zitzaien etxeko aterik inori ez irekitzeko.Hala eta guztiz ere, Baztanen ere odola isuri zen.
|
|
|
Horretarako herritarrei ohartarazten zitzaien etxeko aterik inori ez irekitzeko.Hala eta guztiz ere, Baztanen ere odola isuri zen. ...buruan tiro bat jota agertu zen18 Oronoz Mugairen Francisco Mula Castro hil zuten, Diputazioko zeladorea19 Herri honetan bertan, Miguel Catalanek bere buruaz beste egin zuen oso egoera arraroan20 Arizkunen bizi zen Angel Mikelarena Aiorta,. Murio en las inmediaciones de la casa Perochena de Elizondo el 15 XII, por heridas de arma de fuego? 21 Ikusten denez, hildako hauek kanpotarrak ziren, edo ez
|
dakigu
bere izen eta abizenik. Aipatu hilketez gain, heriotza gehiago ere izan ziren, Berroetako Maria Francisca Iturralde Olaetxea, 23 urteko neska hil baitzuten22.Baztandar gehiago hil zituzten baino gure eskualdetik kanpo.
|
|
|
Langile behartuak, Tomas Sanchez Berrocalek 21 urte zituen hil zutenean27, baita Lino Etxeberria Larrain28 eta Nicasio Zaldain Jaimerena29 amaiurtarrek ere. Iruritan ere langile behartuen hilketa gehiago egon ziren, baina hilketa hauek, erregistroan ez dira agertzen, (seguruenik pertsona gehiago hilko zituzten baina ezin da
|
jakin
). Presoek bertako biztanleekin harremanak zituzten. Hauek, lan baldintza txarretan aritzen ziren, eta janari gutxi ematen zieten elikatzeko.
|
|
|
Liburu honetan, Ian batailoiak osatzen zituzten preso errepublikar guztien zerrendak agertzen dira baina bakarrik Baztango udalerrian kokaturik zeudenak. Amaiurko herria Baztandik kanpo zegoenez garai honetan bertan zegoen Ian batailoiaren preso kopurua ezin dugu
|
jakin
. Gainera 1967an Amaiur Baztanera sartu zenean, udalaren artxiboak lekuz aldatzean dokumentu asko galdu ziren.
|
|
|
Infiltrazioak izatean, soldadu gehiago ekarri zituzten Gipuzkoatik mendiak makiz garbitzeko. Oso egoera nahasian bizi izan ziren gehienak, biztanleriaren gehiengoak ez
|
baitzekien
deus borroka hauei buruz, mugetako herrietako biztanleek izan ezik.
|
|
|
Historian zehar Baztan, Frantziako mugatik hurbil kokatzeak, leku estrategiko eta kontrabando leku bihurtu du. Kontrabandoa baztandarren artean oso sartua egon da eta bertakoek gaueko lana deitzen zioten, duela urte gutxi amaitu zen aratxeen kontrabandoa, orain bertokoek
|
jakin
ez arren, droga, emigranteak edo auskalo zer, pasatuko diren mugetatik.
|
|
|
Lana ikuspuntu sozialista batetik gauzaturikoa dela aintzat hartuta, bi gauza baino ez nituzke azpimarratuko. Bata, emakumezkoak ez direla asko aipatzen (nahiz eta
|
badakidan
garai hartan langile mugimendua gehienbat gizonen artean osatu zela) eta bestea, Mendebaldeko mundua jorratzen dela nagusiki (salbuespenak salbuespen).
|
|
|
Azken puntu honi dagokionean,
|
badakit
Mendebaldea izan dela Industria Iraultzaren aitzindari eta jakinaren gainean nago idazlea bera ere Mendebaldean hezia izan zela, nahiz eta beste liburu baten dioen bezala, ez den inoiz leku zehatz batekin identifikatu. Ez da nazionalista, internazionalista baino.
|
|
|
Lehen Mundu Gerraren aurreko urteetan Alemaniako komunitate zientifikoa begirunez tratatzen zuten gainerako herrialdeek. Kaiserrak aurrerapen zientifikoa mesfidantzaz ikusten bazuen ere (arrazoi erlijiosoak zituen horrela pentsatzeko),
|
jakin
bazekien arlo horretan emandako urratsek lurraldea indartzen lagunduko zutela. Beraz, ez zion zientziari oztoporik jarri, baina ezta laguntza handirik eman ere.
|
|
|
Lehen Mundu Gerraren aurreko urteetan Alemaniako komunitate zientifikoa begirunez tratatzen zuten gainerako herrialdeek. Kaiserrak aurrerapen zientifikoa mesfidantzaz ikusten bazuen ere (arrazoi erlijiosoak zituen horrela pentsatzeko), jakin
|
bazekien
arlo horretan emandako urratsek lurraldea indartzen lagunduko zutela. Beraz, ez zion zientziari oztoporik jarri, baina ezta laguntza handirik eman ere.
|
|
|
Goi mailako zientzialarien artean, erlijio ezberdintasunen gainetik, begirunezko harremana zegoen.
|
Bazekiten
neurri hura bidegabea zela, baina inork ez zuen protestarik egin. Haietako batek adierazi zutenez, neurriaren kontra 30 irakasle altxatzen baziren hurrengo egunean 150 irakasle Hitlerren alde agertuko ziren aurrekoen postuak eskuratzearren.
|
|
|
Aurrerapen zientifikoa gizakiaren alde erabili behar zela uste zuen, eta bizi izan zen artean gertakizunen aurrean begirada gardena mantentzen saiatu zen: lotsa barik kritikatu zuen alemaniarren jarrera Lehen zein Bigarren Mundu Gerran, 1914ko gatazkak bere lankideen babesa jaso zuela
|
jakin arren
. Era berean, ez zuen sionismoa gaizki ikusten, baina ez zen fanatiko itsu bat ere.
|
|
|
Bertan, Israelen jatorriari buruzko hainbat dokumentu aztertzeko aukera izan zuen. Benetan gertaturikoa
|
jakin
zuenean, negar egin zuen. Israelera bueltan, publikoki Palestinako herriari elkartasuna adierazi, eta gatazka konpontzeko elkarrizketa biderik egokiena zela adierazi zuen.
|
|
2005
|
|
|
Hala ere, erregimenak
|
bazekien
gazteek ez zituztela beraien gomendioak nahi zuten bezainbeste jarraitzen. Beraz, gaiarekin benetan kezkaturik zeuden eta ezkongai garaia ahalik eta motzena izatea, lehenbailehen ezkontzeko, lortzen saiatu ziren:
|
|
|
Edonola,
|
badakigu
frankismoaren hasieratik ugalketa bultzatzeko lege eta propaganda ugari egon arren, erregimenaren politika pronatalista horrek porrot egin zuela. Espainiak 60 hamarkadako, desarrollismo, ra arte itxaron behar izan zuen bere baby booma ezagutzeko.
|
|
|
Bestalde, 1942ko maiatzaren 12ko legeak adulterioa egitearen ondoriozko zigorra indarrean berrezarri zuen. Emakumeak burututako adulterioa zorrotz zigortu zen, baina gizonek burututakoa soilik zigortu zen bere amorantea emakume ezkondu bat zela
|
bazekiela
frogatzen baldin bazen. Bere senarra beste emakume batzuekin egon zela zekien emakumeak baliabide juridikoak zituen soilik infidelitatea senar emazteen etxebizitzan arruntki eman baldin bazen edo kalean era oso deigarrian burutu baldin bazen.
|
|
|
Emakumeak burututako adulterioa zorrotz zigortu zen, baina gizonek burututakoa soilik zigortu zen bere amorantea emakume ezkondu bat zela bazekiela frogatzen baldin bazen. Bere senarra beste emakume batzuekin egon zela
|
zekien
emakumeak baliabide juridikoak zituen soilik infidelitatea senar emazteen etxebizitzan arruntki eman baldin bazen edo kalean era oso deigarrian burutu baldin bazen. Emagalduei dagokienean, berriz, gehienetan ez zuten inolako zigorrik jaso; II. Errepublikaren egunetan, berriz, prostituzioa zigortu egiten zen, emakumeen duintasunaren aurka zihoalako (arrazoi morala) eta sexu bidezko gaixotasunak hartzeko arriskua zegoelako (arrazoi eugenikoa).
|
|
|
Sexualitatearen alorrean ere ezarri zen errepresioa. Emakumearen gorputzari askatasun txikiena ere debekatu zitzaion; bestalde, abortua zigortu egin zen, dibortzioa debekatu eta jaiotza tasak gora egiteko politika bultzatu (nahiz eta,
|
badakigun bezala
, porrot egin zuen).
|
|
|
Serreta ko testuan hitzak banatzeko bertikalean jarritako puntuak erabiltzen dira baina batzuk, adib. BASEROKEIUNBAIDA hitz bakarra baino, amalgama morfematikoak dira Roman del Cerro-ren ustez, hau da, esaldi edo perafrasi bati dagokion espresioa. Gure ustez, autoreak testua hartu du eta esanahia aurkitzeko asmoz testua morfemetan banatzen hasi da BASER/ OKE/ IUN/ BAIDA bere hiztegiko euskararen argipean (berak euskararik ez
|
baitaki
). Hala ere egileak zera dio, morfema anitzdun hitzak atzetik aurrera irakurri behar direla,, el núcleo de la secuencia morfemática aparece habitualmente al final, seguido de un posible artículo y precedido por las otras determinaciones?
|
|
|
Ez dago jakiterik zertan oinarritu den hizkuntza bietako morfemak parekatzean, kontutan izanik euskarari dagokion zutabean morfemarik ez dela agertzen, baizik kategoria gramatikal ezberdinetako aditz, izen, deklinabide atzizkiak eta abar. Bestalde iberierak euskaraz zergatik jaso duen metamorforsia liburuan azaltzeke geratzen da, adibidez DIRGA k zelan eman duen trika (eusk.),
|
jakinik
gainera aitzineuskaran muta cum liquidarik ez zegoela. Beraz Roman del Cerro-k patxada osoz, azalpenik gabe ia, duela 2.000 urteko hizkuntza konparatzen du egungo euskararekin.
|
|
|
Bere metodoak, lingüística referencial delakoa, jada frogatu dugunez, ez du baliorik, hitzak arbitrarioki banatzen dituelako, aldez aurretik
|
jakinik
zatikiek ezinbestekoa dutela euskal hitzen antza edukitzea; bere oinarria toponimia da eta emaitzen falsadore bakarrak artzainak. Toponimia bakarrik erabiltzea hizkuntza baten ikerkuntzarako arazo bat da.
|
|
|
Toponimia bakarrik erabiltzea hizkuntza baten ikerkuntzarako arazo bat da. Batetik nola
|
jakin
leku izen horiek fidagarriak diren, kronologikoki antzinakoak, eta bestetik zelan jakin iberiarrak diren ala ez. Ez dirudi beraz, ez metodo egokia darabilenik ezta emaitza asegarriak lortzen dituenik ere.
|
|
|
Toponimia bakarrik erabiltzea hizkuntza baten ikerkuntzarako arazo bat da. Batetik nola jakin leku izen horiek fidagarriak diren, kronologikoki antzinakoak, eta bestetik zelan
|
jakin
iberiarrak diren ala ez. Ez dirudi beraz, ez metodo egokia darabilenik ezta emaitza asegarriak lortzen dituenik ere.
|
|
|
93). Noski, euskararik ez
|
badaki
eta iberiera ez bada gehiegi ezagutzen, nolako fidagarritasunik eduki dezake. Gainera logikoena izango zen iberierazko inskripzioen esanahia jatorrizko bertsioan eskaintzea, hau da, euskaraz.
|
|
|
Lanbide oso ezberdinak eduki ditu, AEBko marinan, IBMeko kostuen zuzendaria, KODAK S.A.ko giza baliabideen zuzendaria74,... Zelangura ere 1970.ean ekonomilari ogibidea utzi zuen, para dedicarse por entero a sus investigaciones históricas y lingüísticas? 75 Ez
|
dakigu
Alonso-k nondik ateratzen duen bizitzeko, autorerik ospetsuenak bakarrik bizi baitira beraien liburuen salmentatik. Salmentetatik bizi diren egileak maiz oso probokatzaileak izaten dira liburuen salmentak igotzeko.
|
|
|
79 La ciudad de Castillo edo Ensayos sobre el origen de los Españoles (1991),... 80 Denak ez ditugu kontsultatu batzuk ez ditugulako aurkitu eta beste batzuk ez daudelako argitaratuta (ikusi dugunez, berak berdin aipatzen ditu argitaratutako edo argitaratu gabeko liburuak, beraz benetan ez
|
dakigu
aipatzen dituen guztiak idatzi dituen ala ez).
|
|
|
Hemen jasotako adibide hau ez da akatsez aurkitu dugun bakarra, liburu guztietan antzekoak topatu baititugu84 Arazoaren muina egileak darabilen analisi sisteman kokatzen da. Alonso-k iberieraz dauden testuen hitzen banaketa euskarazko hitzen arabera egiten du, euskara
|
jakin gabe
eta ohartu gabe euskarak beste hizkuntzen moduan, ez dituela soilik euskal hitz jatorrak, maileguak ere badituela, latinetik eta erromantzetik batez ere (ikus Mitxelenaren lanak adibidez). Hala 1998ko liburuan dagoen hiztegiaren orrialde bakoitzean, iberiarren garaian existitzen ez ziren hainbat euskal hitz daude, adib. abade, abere, bake, basea, bataioa, bortitz, boza, deitu, done, diru, garesti85.. baita latinaren eraginez, tu bukaera duten aditzak ere:
|
|
|
–Euskara iberoen hizkuntza izan balitz ere, zientziarentzat datu interesgarri bat da, baina politikoki ez da datua. Zeren absurdua litzateke nazio arazoak eta kontzientziak aldatuz joatea, segun eta ze artxibategitan paper bat ateratzen duten, edo ez
|
dakit
zer aztarnategitan hezur batzuk aurkitzen dituzten. Politika horrela ulertzen duen filosofia, filosofiarik txarrena da? 93
|
|
|
Euskoiberistentzat iberiera eta euskara hizkuntza berdinak dira, baina akitanierarik edo aitzineuskararik ez dute erabiltzen iberiera ikertzen dutenean. Ez
|
dakigu
horren arrazoia den ez dutelako akitaniera ezagutzen edota ezagututa ere ez duten aipatzen ondo ez datorkielako.
|