|
2003
|
|
|
Historiaren erreferentzia luzeagoak aurki ditzakegu gerra
|
hartako
beste bertso-paper batean. Hola Muñagorriren kanten hirugarren saila (1838koa) era honetara hasten zen:
|
|
|
Propaganda eta bertso bidez soldadu karlistak erregegairen erreibindikazioa uztera bultzatu nahi zituen, haien atxekimendua lortzeko era guztietako argudioak erabiliz (praktikoak, historikoak eta orotarikoak). Bertso hauen egilea Muñagorri bera barik,
|
haren
kolaboratzaile bat izan zela dirudi, ziurrenik Agustin Pascual Iturriaga apaiz eta pedagogo gipuzkoarra() 66.
|
|
|
Foruak kinkan ibili ziren 1840ko hamarkada
|
hartan
. Izatez auzia mende hasieratik zetorren, eta zentralizazio ahaleginen testuinguruan, zenbait historia lan polemiko agertu ziren gaztelaniz:
|
|
|
Hala ere bertsoak erabiltzearen arrazoia ez zen historiografian bide berriak irekitzea, baizik irakurle herritarrei gertukoa eta gustagarria egingo zitzaien genero narratibo bat eskaintzea. Xede herrikoi horrekin, Iztuetak kapitulu bakoitzaren amaieran, atal
|
hartako
gaia, bertso batez laburbiltzen zuen. Eta forma poetiko horretan, bere kondaira liburuaz aparte, kantu historiko bat konposatu zuen:
|
|
|
Iztuetak bere historia argitaratu eta handik sei urtera, 1853an, Jean Martin Hiribarren() lapurtar erretorak84 Escaldunak: Iberia, Cantabria, Eskal Herriac, Eskal Herri bakhotcha eta
|
hari
darraicona 5000 bertso lerrotako poema liburua argitaratu zuen (240 orrialdetan). Olerki luze hau, Koldo Mitxelenak zioenez, ez zen konposaketa epiko edo epopeia bat.
|
|
|
(1069 bertsoa). Ez hori bakarrik, baizik eta Hiribarrenek datu historikoak nahastuz uste du 1512 arte zazpi probintziak Nafarroako erreinuan batuta iraun zutela, eta urte
|
hartan
jasotako konkistaren ondorioz banatu zirela Bizkaia, Gipuzkoa eta Araba Nafarroatik, Espainiara igaroz,. Hola yoan puscaca escaldun khoroa? (1461 bertsoa).
|
|
|
Goihenetxeren arabera, hitzaurre horrek, hastapen gisa, identitate nazional aldi berean euskaldun eta nafar baten hazia izan zezakeen17 Batetik, Nafarroa Garaia galdu eta mende erdira idatzitako testu honetan, Satan esatean, akaso Gaztela katoliko eta usurpatzaileari egiten zitzaion erreferentzia,
|
haren aurkako
gerra proposatuz; eta beraz nafartasun militante bat erakutsiz. Ala, beharbada, Nafarroa Beherean kalbinismoaren aurka zeuden bertako zenbait jauntxo katolikoz ari zen, edozein kasutan inplizituko nafartasun eredu protestantea aldarrikatuz.
|
|
|
Hazia diogu, zeren XVI. mendean ez zeuden identitate propioki nazionalak, egungo zentzuan. Orduko protoidentitate
|
hark
(protestante, nafar eta euskaldunak) Aro Berri osoan iraun izan balu, orduan bai, XIX. mendera heltzean akaso posible izango zen egiazko identitate nazional bilakatzea.
|
|
|
Nafarroako errege erreginen Gortea, adibidez, Biarnon zegoen (eta bertan biarnesezko literatura sustatu zuten). Historiografikoki ere, nafar monarkia
|
hark
, bere interes geopolitikoen eta erreferentzia kultural nagusien araberako produkzioa bultzatu zuen; eta Nafarroa Behereko euskaldun protestanteen proiektua ez zen nagusi. Nafar errege erreginen historiografia batik bat biarnes kronistek idatzi zuten, dinastian oinarrituz (ez herrialdean) eta frantsesez.
|
|
|
Narratiba hori Hispaniar Monarkia osoan pentsatuz eta gaztelaniaz idatzi zen. Izan ere, Garibai Filipe II. Gaztelako erregeren kronista ofiziala zen, eta
|
haren
erreinu eta printzerri penintsular guztien historia idatzi zuen. Compendio Historial obran, euskaldunak eta beren historia Monarkia haren baitan kokatzen ziren, modu berezi eta pribilegiatuan, bai, baina ez era zentral batean.
|
|
|
Izan ere, Garibai Filipe II. Gaztelako erregeren kronista ofiziala zen, eta haren erreinu eta printzerri penintsular guztien historia idatzi zuen. Compendio Historial obran, euskaldunak eta beren historia Monarkia
|
haren baitan
kokatzen ziren, modu berezi eta pribilegiatuan, bai, baina ez era zentral batean. Ez zen euskaldunek euskaldunei zuzenduriko narratiba, Iberiar Penintsulako gainerako herriekin konpartitu nahi zuten narratiba baino.
|
|
|
Narratiba
|
hartan
, euskarak bazuen leku bat. Garibaik euskarazko zenbait kantu idatziz jaso zituen (bando gerretakoak, etab.), ahozko memoriari finkotasun historiografikoa emanez.
|
|
|
Gainera, hizkuntza mantentzeak, euskaldunak atzerritarrekin sekula ez zirela nahastu eta kanpotarrek inoiz ez zituztela konkistatu frogatuko zukeen. Hortik, euskaldunak kantabriarrekin berdintzea, erromatarrentzat ia menderagaitza izan zen Iberiar Penintsularen iparraldeko leinu
|
harekin
. Gainera euskaldunak Tubalen ondorengoak eta nahasketarik ezaz odol garbikoak izanik (adibidez, musulmanekin nahastu gabeak), beste ezein espainiar baino kristau zaharragoak eta katoliko finagoak izango ziren.
|
|
|
Garibairen bide beretik, eta
|
haren
tesiak garatuz, beste euskal idazle batzuk euskararen eta euskaldunen inguruko apologiak idatzi zituzten: Andres Poza bizkaitarrak (De la antigua lengua, 1587), Baltasar Etxabe gipuzkoarrak (Discursos de la antigüedad de la lengua cántabra vascongada, 1607), etab. Baziren euskal foru herrialde bakarrean zentraturiko historia lanak ere, baina elementu tubalista kantabrista berberak sartzen zituztenak, adibidez, Juan Martinez Zaldibiaren Suma de cosas cantábricas y guipuzcoanas (1571).
|
|
|
Izan ere, Ipar Euskal Herrian, Hegoaldean ez bezala, euskarazko narratibak idazteko asmoz segitzen zen. Sarako eskolakoak, itxura batean Leizarragaren bidea jarraitzen zuten,
|
hark
bezala euskarazko narratiba bat idatzi nahi baitzuten. Eta ildo horretan, Joxe Azurmendi ikertzaileak, Hegoaldeko apologistak (Garibai, Poza, Etxabe,...) eta Iparraldeko euskal idazle humanistak (Sarako Eskolakoak eta haien ildokoak) bereizi ditu.
|
|
|
–Ezta hil oraino Valentin de Domesaing, de Moneins, Iaun handy, Capitain çuhur, coraios
|
haren
memoria actione ederric, eta sainduric eguindu harc ere, Charles Françiaco erregue içen hartaco bederatçu garrenaren pian, eliça saindiaren, bere resumaren, bere erreguiaren, bere herriaren alde eta favoretan, eresiaren, eta huguenauten [protestanteen] contra? 25
|
|
|
Beñat Oiharzabal hizkuntzalariak, ikerketa zorrotz batean, asimetria hau ulertzeko gakoak eskaini ditu26: Gaztelako monarkian, eta
|
haren
orbitapean geratu ziren Hegoaldeko euskal herrialdeetan, gaztelania Erdi Arotik ari zen boterearen, zuzenbidearen, hezkuntzaren eta kulturaren hizkuntza bihurtzen. Eta Kontraerreforma heltzean gaztelania maila idatzian guztiz finkaturik zegoen, euskara ez izanik alternatiba.
|
|
|
() izan zen diskurtso hau euskaraz gehien landu zuena. Etxeberri, Sarako Eskola baino geroagokoa bazen ere, hein handiz,
|
haren
jarraitzailetzat har daiteke (adierazgarriro, berak Axular aitortzen zuen maisutzat). Izan ere lapurtar euskaltzale honek, lehenagokoek bezala, euskarazko narratiba bat landu nahi izan zuen, hizkuntza hau hainbat arlo formal eta idatzitara hedatuz eta gainerako kultur hizkuntzen pare erabiliz.
|
|
|
Erromatar eta greziar historia kontuak era landu zituen, baina batik bat euskal historia urrunaz aritu zen. Liburuaren lehen zatia, iragan urrunaz ziharduen
|
hura
, galdua bada ere, haren atalburuak gorde dira; eta titulu horiek argi erakusten digute historiaren ikuspegi kantabrista tubalista zerabilela: –Tubal cen Iapheten bortzgarren semea, eta Noeren illobassoa?,. Cein partetaric Tubal sarthu cen Espainiarat eta non eguin çuen bere lehenbicico egoitça?,. Tubalen hitzcuntça ala Escuara centz, ala bertce hitzcuntzaric?,. Escuara hitzcuntça çaharra[...] noblea, eta bertce hitzcuntcetaric ethorquiric gabecoa da?,. Cantabria icen hau nondic heldu den?,... 34 Beraz Etxeberri lapurtarrak erdarazko apologien eduki beretsua azaltzen zuen.
|
|
|
Erromatar eta greziar historia kontuak era landu zituen, baina batik bat euskal historia urrunaz aritu zen. Liburuaren lehen zatia, iragan urrunaz ziharduen hura, galdua bada ere,
|
haren
atalburuak gorde dira; eta titulu horiek argi erakusten digute historiaren ikuspegi kantabrista tubalista zerabilela: –Tubal cen Iapheten bortzgarren semea, eta Noeren illobassoa?,. Cein partetaric Tubal sarthu cen Espainiarat eta non eguin çuen bere lehenbicico egoitça?,. Tubalen hitzcuntça ala Escuara centz, ala bertce hitzcuntzaric?,. Escuara hitzcuntça çaharra[...] noblea, eta bertce hitzcuntcetaric ethorquiric gabecoa da?,. Cantabria icen hau nondic heldu den?,... 34 Beraz Etxeberri lapurtarrak erdarazko apologien eduki beretsua azaltzen zuen.
|
|
|
egin nahi izan zuena. Baina ekimen indibidual
|
hark
ez zuen aurrera egin, ziurrenik proiektua bultza zezaketen babesleen faltagatik. Etxeberrik, laguntza hori Lapurdiko Biltzarrean bilatu zuen.
|
|
|
Txomin Peillenek, 1983an Egiategiren lehen liburua argitaratzeaz gain
|
haren
lanaren atal aurkituberri baten transkribapena egin du (2002 urtean). Oraindik argitaratu ez bada ere, transkribapena Filosofo Huskaldunaren Ekheia II izenburuaz Euskaltzaindiaren Azkue Bibliotekan dago ikusgai.
|
|
|
XIX. mende hasieran herritar apalek beren herriaren iraganaz diskurtso historikorik ez ezagutzea, ez dugu berez euskaldunon berezitasuna dela pentsatu behar. Garai
|
hartako
Europan, nekazarien eta beste klase apalen artean, gutxi izango ziren beren herrialdearen iraganaz (historia idatziak kontatzen zuen hartaz) berririk zutenak. Hezkuntza plan nazionalak oraindik hastapenetan egonik, eskola tradizionaletara joateko aukera zuten herritar urriek, irakurketa idazketa, oinarrizko aritmetika eta dotrina baino ez bide zuten ikasten, ez historiarik.
|
|
|
izenburuduna. Bertan erreferentzia historiko zehatzik egiten ez den arren, bai goraipatzen dela iraganeko euskaldun ideal bat, egungo herritarrei
|
haren
bidea eredu gisa erakusten zaiela: –gabiltzan beti zuzen/ ta sendo fedean/[...] Ez alean guk galdu/ erriko legea/ eta antxinatik dogun/ geure euskerea/ gogoan beti euki/ lenengotik ona/ sartu ez dala arrotzik/ aginetan ona.? 61 Bertso tradizionalista bat da, nolabaiteko ikasketadun bizkaitar batek egina, eta duda gabe Antzinako Erregimeneko historiografia apologetikoak sortutako euskaldun arketipoa jaso eta herritar apalei zabaldu nahi diena (euskalduna inoiz ez dutela arrotzek menperatu, euskara oso zaharra dela, etab).
|
|
|
Ipar Euskal Herrian, XVIII. mende amaieran frantsesezko euskal historia aristokratikoak azaldu ziren bertako nobleen zerbitzuan. Kasu bietan, euskal elite politikoek monarkia osoari (dela Espainiakoari dela Frantziakoari) zuzentzen zieten mezua,
|
haren aurrean
defendatu nahi baitzituzten euren pribilegioak, eta logikoki monarkia bakoitzeko erdara nagusian idazten zuten. Erdarazko euskal ikuspegi historiko hauek euskarazko narratibetan zeharkako isla batzuk izan zituzten arren, ez zen euskaraz ildo bereko historia lanik argitaratu XIX. mendera arte.
|
|
|
Egiategik, bere aldetik, Ipar Euskal Herrian garaturiko frantsesezko euskal historiografia aristokratikoaren eragina erakusten zuen. XVIII. mende amaierako historiografia horren alde mitiko eta kontserbadoreak albo batera utziz,
|
haren
ekarpenik interesgarriena, subjektu historiko gisa Euskal Herri osoa hartzea zen (zazpi herrialdeak), marko probintzialak gaindituz. Mende erdi geroagoko Hiribarrenek ere, Pirinioen alde bietako Euskal Herria izan zuen gogotan, subjektu historiografiko honek Iparraldean jada tradiziotxo bat sortu zuela erakutsiz.
|
|
|
Sarako eskola, Zuberoako euskal idazleak etab. Bitartean Hegoaldeko eliteak osotara gaztelaniazko narratibetan txertatzen ziren. Soilik XVIII. mendetik aurrera azaldu zen Hego Euskal Herrian ere, Iparraldeko euskal narratibaren pareko korronterik (Larramendi eta
|
haren
jarraitzaileak). Hau guztia euskarazko narratibaren historia da.
|
|
|
Produkzio historiografikoa, hein handiz
|
hura
sustatzen edo babesten duten erakundeen edo pertsona taldeen existentziari loturik dago (produkzio gune sozialei). Hola, Antzinako Erregimenean, estamentu, korporazio eta erakunde publiko bakoitzak, bere estatusa eta interesak legitimatzeko historiografia propioa bultzatu ohi zuen.
|
|
|
Lehenari dagokionez, argi dago euskarazko historiografiaren agerpena ezin uler daitekeela euskal letren bilakaera orokorretik kanpo, hots, euskarazko narratibatik kanpo: hizkuntza idatziaren garapenak eta finkapenak ahalbidetuko du
|
haren baitan
espezializazioak sortzea, esate baterako historia arloko generoak agertzea. Hortaz euskarazko historiografiaren nondikoak azaltzeko euskal letren bilakaera orokorra present izan dugu.
|
|
|
Hots, historia, gainerako diziplinak bezala, garai eta lurralde desberdinetan nola garatu den kontuan izango dugu, ondoren euskarazko historiografia mundu horretan nola kokatzen den ikertzeko. Bereziki Euskal Herriaren inguruan eta
|
hari buruz
hizkuntza desberdinetan garatu den historiografia segituko dugu, haren baitan kontestualizatzeko euskarazko produkzioa. Euskal Herriko historiografia eleanitz horren inguruan zenbait monografia daude, balantze eta analisi desberdinak proposatuz.
|
|
|
Hots, historia, gainerako diziplinak bezala, garai eta lurralde desberdinetan nola garatu den kontuan izango dugu, ondoren euskarazko historiografia mundu horretan nola kokatzen den ikertzeko. Bereziki Euskal Herriaren inguruan eta hari buruz hizkuntza desberdinetan garatu den historiografia segituko dugu,
|
haren baitan
kontestualizatzeko euskarazko produkzioa. Euskal Herriko historiografia eleanitz horren inguruan zenbait monografia daude, balantze eta analisi desberdinak proposatuz.
|
|
|
Historia lehen idazkien agerrerarekin hasten bada, Euskal Herria esan dezakegu erromatar garai bueltan sartu zela historian: ordukoak dira herrialde honetako geografiaren eta biztanleriaren gaineko aurreneko berri idatziak, greziar eta erromatar autoreek utziak (Ptolomeo, Strabon, Plinio,...). Halaber Antzinate
|
hartan
jaso ziren idatziz euskal sustraiko berbak aurrenekoz (batik bat Akitania aldeko hilarrietan), aitzineuskal hizkuntza bat mintzatzen zuen pertsona talde baten lekukotasun zuzena erakutsiz. Euskal Herria deituko zen lurraldearen gaineko eta bertako biztanleen inguruko berriak gehituz joan ziren Erdi Aroak aurrera egin ahala.
|
|
|
Lehenengo hedatu zena artoa izan zen, oso garrantzitsua izan zelarik, batez ere, XVII.eko krisia moteldu zuelako Euskal Herrian (arrantza, burdingintza eta merkataritzaren indarra gutxitzean), zitu eskaintza zabaltdu baitzuen eta nekazarien erreserbak gehitzean urtean zehar. Badirudi, artoa garai
|
hartan
ekarri zuena Gonzalo Perkaiztegi izan zela (Hernaniko gotzain batekin harremanetan zegoena) (Busca Isusi, 1983). Hala ere, dagoeneko XVI.ean (1523an) Baiona aldean zuhain gisa erabiltzen zeneko berriak daude.
|
|
|
XVIII. mende
|
hartan
, dagoeneko, eguneko hiru janari hedatu ziren (aurrez bakarra egiten zen), baita etxerik xeheenetan ere, aipatu dugun Antoñanako familian dugu adibidea, 1803koa (Anton, 1991)?. Aberatsenek plater bat edo bi haragiz osatuak izaten zuten (behikiz eta txerrikiaz), esan bezala, eta ogiarekin (garizkoa) lagunduak.
|
|
|
Honela, Prokuradore generalak boterea zeukan, ontzien tamaina aztertzea eta zaintzea, batetik, eta, bestetik, kontserben fabrikazioaren konprobazioa bere gain hartuz. Era berean, prokuradore
|
hark
industrian parte hartzeko ahalmena zuen.
|
|
|
a) 1740.eko ekainaren 30ean Joaquin González Etxebarria eskribauak Maria Larena hiltzean
|
haren
eta bere senarraren, Pedro de Santa Maria y Mendozaren, ondasunen inbentarioa egin eta jaso zuen: gozogile honek 288.241 erreal eta 16 velloneko marabediak zituen baina 117.196 erreal eta 38 velloneko marabediko zorra zuenez, fortuna 172.000 errealekoa zen.
|
|
|
XVII eta XVIII. mendeetan Richelieu eta Luis XIV.ak Frantziaren eragina zabaldu zuten Europan. Espainia dekadentzian sartuta zegoen garai
|
hartan
; eta berrikuntzen eta Frantziaren aurka zihoan herria. Hala ere, talde intelektual batzuek atzerritar senagatik interesa zuten (jankeraz, hizkuntzaz?).
|
|
|
Horien apainketa etxeko andreen eskuetan gelditzen zen. Etxeko ogi
|
hura
, denborarekin azukre, arrautza eta anisarekin hobetua izan zen.
|
|
|
Duela pare bat mende arte, sorbete hitza erabiltzen zen edozein izozki aipatzeko, gaur egun, sorbetea ur izozkiak definitzeko erabiltzen dugun arren. Sorbete hitz
|
haren
jatorria arabea da, scharbat, eta hitzaren esanahia, edaria, da.
|
|
|
aipatu zuten. Monardes dokorearen ustez, digestiorako eta gaixotasun batzuentzako ona zen sistema hau, eta
|
haren alde
idatzi zuen.
|
|
|
Era berean izurriteak desagertzen joan ziren, baina gaixotasun berri bat agertzen hasi zen: nafarreria6. tartean Gasteizen izan zen nafarreria epidemiaren ondoren Real Sociedad Bascongada de Amigos de País erakundeko kideek inokulazioa bultzatu eta orokortu zuten gaixotasun honen aurka; txertoen aurrekari hau zen
|
haren aurka
egiteko zegoen sistema bakarra. Hala eta guztiz ere, populazio baldintza txarretan bizi zen eta, zer esanik ez, higienikoetan, eta, horren erakusgarri zen haur hilkortasun tasa handia.
|
|
|
Hasieran Naturak eskaintzen zigun elikagai gozoen artean, mana izan ezik, ia denak edulkorante moduan erabiltzen ziren. Aipatutako elikagai gozo
|
hura
, mana deitutakoa, Historia Sakratuan hebrearrei zerutik euri moduan jausitako elikagaia zen
|
|
|
[?]
|
Hura
ikustean, israeldarrek honela ziotsen elkarri: Zer da hau?
|
|
|
Baita ere Josue 5,12; Nehemias 9,20; Jakinduria 16,20: . Zeure herria, ordea, ainegruen ogiaz janaritu zenuen;/
|
hark
nekatu beharrik izan gabe,/ aurrez prestaturiko ogia eman zenion zerutik,/ zapore askotakoa, guztientzat atsegingarria. / Zure elikagai honek zeure seme alabenganako duzun gozotasuna azaltzen zuen,/ jaten zuenaren gurarira egokitzen baitzen,/ eta bakoitzak zer nahi, hura bihurtzen.
|
|
|
–Zeure herria, ordea, ainegruen ogiaz janaritu zenuen;/ hark nekatu beharrik izan gabe,/ aurrez prestaturiko ogia eman zenion zerutik,/ zapore askotakoa, guztientzat atsegingarria. / Zure elikagai honek zeure seme alabenganako duzun gozotasuna azaltzen zuen,/ jaten zuenaren gurarira egokitzen baitzen,/ eta bakoitzak zer nahi,
|
hura
bihurtzen. / Elurraren edo izotzaren antzeko izan arren,/ urte gabe jasaten zuen sua[?]?;.
|
|
|
XVIII. mendean espezie exotikoen erabilerak beherakada bat jasan zuen. Amerikako produktuek (txokolatea, kafea, alkohola, edari izoztunak, tabakoa?) hazkundea jasan zuten, aldiz, garai
|
hartan
.
|
|
|
Jakin badakigu nahi psikologokoa dela jatearena, behar fisiologikoa baino. Denboraren poderioz aldatzen joan ohi dira elikagaien nahiak eta azukrearen nahiak hazkundea jasan zuen aldaketa garai
|
hartan
.
|
|
|
XVIII. mendean azukre erremolatxaren balioa topatu zen, baina XIX. mendera arte bere erabilpen masiboa ez zen gertatu, Euskal Herrian landua izatera ere heldu zelarik! 10 1744an Andreas Margraff ek() artikulu bat idatzi zuen erremolatxatik azukrea ateratzea posiblea zela adieraziz.
|
Haren
ideiak, Benjamin Delessert frantses kimikariak onartu eta garatu zituen.
|
|
|
Europan azukre erremolatxako industriak hazkundea jasan orduko, Mendebaldeko Indietan beherakada eman zela, eta,
|
haren
ondorioz, esklaboen askapena gertatu zela ere, esan izan da. Erremolatxaren erabilerarekin, azukrea gizarte maila guztietara iritsiko zela jakin badakigu.
|
|
|
Kafea edateko ohitura geroago heldu zen Frantziara. Medikuek osasunerako kaltegarria zela esaten zuten, baina, ingelesak edari
|
hura
edateagatik ez zirela hiltzen konturatzean, kafea edateari ekin zioten frantsesek ere.
|
|
|
5Esan izan da ere, europarra zela garai
|
hartan
munduan ondoen elikatua zegoena eta, hori dela eta, indartsuena zena, baina ez dakigu azken baieztapen hau zenbateraino den fidagarria (Bennassar eta beste, 1991).
|
|
|
Hauek XX. mendeko artegile esanguratsuenetarikoen artean kokatzen dira, artearen historian muga bat ezarri zutelarik. Hauen lanetan garai
|
hartako
errusiar arteak izandako garrantzia antzeman daiteke. Izan ere, hauek, Suprematismo eta Konstruktibismo mugimenduak (mendebaldeko artean eragin handia izango zutenak) bultzatu eta arte garaikideko abstrakzioranzko joera zehaztu zuten.
|
|
|
Dudarik gabe liburu aurkezpen batek formazko hainbat baldintzapen ezartzen ditu, eta Zaldua irakasleak liburu aipamena bertan egin ordez idatziz eta aldizkari batera bidaltzeko xedez egin izan balu beste era batetara taiutuko zukeen (era osoago eta zorrotzagoan ziurrenik). Hala ere, Kondairazuzentzen duten UEUko Historia Saileko kideen iritziz ekitaldi
|
hartan
esandakoak bere hartan publikatzeko modukoak dira, bereziki ondo egokitzen baitira Kondairaaldizkariak plazaratu nahi dituen zenbait auzitara: historiaren egungo estatus labainkorra zientzien artean, Euskal Herriko historiografiaren egoera, euskaraz historia lantzearen erronkak, etab. Izatez, urte batzuk lehenago, Iban Zaldua (Pruden Gartziarekin batera) antzeko auziez arduratu zen beste liburu batean (Historia:
|
|
|
zientzia ala literatura?, UEU, Bilbo, 1995); eta horrek eta bere euskal idazle/ historialari kondizio bikoitzak, abiapuntu aparta eskaintzen zion gai hauetaz aritzeko. Hola bada, ekitaldi
|
hartan
Zalduari jaso zitzaizkion hitzak eman bezala argitaratzen dira, ondoren liburuen edukiari buruzko eranskin batekin osatuz.
|
|
2004
|
|
|
ba nik garai
|
hartan
albornozak ittenittun. Len hemen etzan estilaure itten albornoza, oain etxero baiño, len frantsesentzat ittezian.
|
|
|
ordun fabriketan nahi zonak lan ittenzun, baiño nola esangoizut, garai
|
hartan
fabrika jutezana, mentalidadea hala zan, izatezan, ba nola esangoizut, gaur nola putaetxe batean lan eingo balu, en un club de esos... Gaizki ikusia zeon, gaizki ikusia zeon, hola izatezan.
|
|
|
Niretzat, eta azken kurtso honi dagokionez, izatekotan ere alderantziz luke izan: hasteko euskal historia bat eraiki ikuspegi propioarekin, eta
|
hari
, osagarri gisa Frantzia/ Espainiako (edo hobe Europako) historia erantsi. Baina horrek EAEko hezkuntza autonomia dena baino handiagoa izatea eskatuko luke (edo agian Eusko Jaurlaritzaren aldetik ausardia handiagoa izatea, moldapenak espainiar eredutik abiatuz egin beharrean aurrenik euskal eredua eginez eta ondoren hartara moldatuz Estatutik datorren oinarria).
|
|
|
hasteko euskal historia bat eraiki ikuspegi propioarekin, eta hari, osagarri gisa Frantzia/ Espainiako (edo hobe Europako) historia erantsi. Baina horrek EAEko hezkuntza autonomia dena baino handiagoa izatea eskatuko luke (edo agian Eusko Jaurlaritzaren aldetik ausardia handiagoa izatea, moldapenak espainiar eredutik abiatuz egin beharrean aurrenik euskal eredua eginez eta ondoren
|
hartara
moldatuz Estatutik datorren oinarria).
|
|
|
ageri da, eta agian nafar afera inplizituki hor doala pentsatu behar da, baina nik uste esplizituki aipatzea lukeela. Gainera Nafarroaren konkistari dagokion puntua erraz asko sartu litzateke Ahaide Nagusien borrokaren atalean (edo
|
haren
segidan), bandoen gerrek lotura zuzena izan baitzuten konkista hartan. Beste aukera hurrengo atalaren hasieran txertatzea litzateke, Euskal Herriko Aro Modernoaren lehen mugarri gisa.
|
|
|
Aipamenik ere ez Aro Modernoan Lapurdin (eta baita Bizkaian eta Gipuzkoan ere!) izugarrizko garrantzia izan zuen balearen ehizari eta bakailoaren arrantzari. Hurrengo puntu bat Matxinaden ingurukoa da,
|
haren baitan
, adibide gisa edo,. Gatzaren estankoa (1631), Aduanen matxinada (1718) eta 1766ko matxinada, aipatzen direlarik.
|
|
|
Iparraldeari buruzko gabezia, baina, ez da hainbeste
|
haren inguruko
adibide konkretuen falta. Arazo larriena Euskal Herriaren historia antolatzerakoan, Iparraldea egitura narratibotik kanpo utzi izanean dago:
|
|
|
Eskema honek aukera ematen du Etxepare eta Perez Lazarraga ernazentistak aipatzeko, baita Leizarraga eta Joana Albretekoaren erreforma protestante saioa, edo Henrike IIIak Nafarroa Beheretik Frantziako koroara egindako aldaketa (boterea non zegoen eszenifikatuz). Ondoren bete betean konta liteke Hego Euskal Herrian finkatu zen foru legea eta
|
haren
ezaugarriak. Horri dagokionez, dena dela, egitarau honek bi puntutan aipatzen du foruen auzia (hasieran eta, karlismoa?
|
|
|
ere deitu litzaioke gerra horri17 Hortaz egokiagoa izan liteke Zavalak proposatzen duen. Napoleonen Gerra Euskal Herrian? gisako zerbait erabiltzea (baina ez. Napoleonen aurkako gerra?, zeren Iparraldeko euskaldunentzat
|
haren aldekoa
ere izan zitekeen).
|
|
|
aipatu izan du (Alvarez Junco, 2001: 119), gerra
|
hark
, ondorengo historiografiak halako izena eman arren ez baitzuen zerikusirik izan Espainiaren independentziarekin (baizik gerra dinastiko eta Antzinako Erregimen vs. liberalismo gatazkekin). Historialari hori ez da ausartu. Guerra de la Independencia?
|
|
|
Kadizko Konstituzioari dagokionez, ez daukat ezer kritikatzeko
|
hura
(eta bere ondorioak Hego Euskal Herrian) azaltzearen inguruan. Baina, paraleloki ez legoke gaizki egitarauak Frantziako Konstituzioak (behintzat Iraultzako lehenak) aipatzea, Iparraldean eragin zuzena izan baitzuten (europar ikuspegitik espainiarrak baino garrantzitsuagoak izateaz gain).
|
|
|
Bere oroitzapen eta obra utzi digu, euskal historialari guztiontzat eredu dena. Eskaini duen lana aztertzea eta
|
hura
lantzen jarraitzea dagokigu beraz, miresmenetik abiatuz baina berak nahiko zukeen zorroztasunari muzin egin gabe.
|
|
|
Batxilergoko lehen mailako Historia Garaikide ikasgaian ere posible litzateke halakorik egitea, nahiz mundu osoko historia lantzen delarik ez den orekatua bertan euskal atal handi bat sartzea (ikasgaiaren helburua ez baita munduko eta Euskal Herriko historia erdibana kontatzea, baizik izatekotan munduko historia azaltzea, eta tartean, adibide konkretu bezala, euskal kasuren bat edo beste aipatzea). Kurtso berean dagoen hautazko Euskal Herriaren historia bai molda liteke hein batez Goihenetxeren proposamenekin, baina nik ez nioke
|
hark
proposatzen duen Europako historia orokorraren atala erantsiko, ikasgaia gehiegi ez zamatzeko. Azken finean, ene ustez, euskal historiak, merezi du ikasgai espezifiko bat.
|
|
|
ageri da, eta agian nafar afera inplizituki hor doala pentsatu behar da, baina nik uste esplizituki aipatzea lukeela. Gainera Nafarroaren konkistari dagokion puntua erraz asko sartu litzateke Ahaide Nagusien borrokaren atalean (edo haren segidan), bandoen gerrek lotura zuzena izan baitzuten konkista
|
hartan
. Beste aukera hurrengo atalaren hasieran txertatzea litzateke, Euskal Herriko Aro Modernoaren lehen mugarri gisa.
|
|
|
Izatez egungo Espainiaren eta Erdi Arokoaren artean identifikazioak bilatzea historiaren abusuzko irakurketa bat egitea da. Izan ere garai
|
hartan
Espainia ez zen nazio bat, Iberiar penintsula osoa izendatzeko erabiltzen zen izen geografiko soila baino (egun Eskandinavia edo Anatolia izan daitezkeen bezala: izena dutelako ez dugu deduzitzen eskandinaviar edo anatoliar nazioak daudenik).
|
|
|
izena dutelako ez dugu deduzitzen eskandinaviar edo anatoliar nazioak daudenik). Eta Erdi Aroan ez zegoen espainolik, ez bada zentzu geografiko soil batean (egun eskandinaviarrak aipa ditzakegun bezala, horregatik lurralde
|
hartan
bizi diren norvegiar, suediar, finlandiar edo laponiarrak gauza bera direla pentsatu gabe). –Espainiaren historia?
|
|
|
esatean bezala), egungo marko territorial bat iraganera proiektatzen ari garela zehaztu behar da (eta konbentzio gisa praktikoa izan liteke), baina argi utziz erromatar garaian ez zegoela Euskal Herririk egungo zentzuan. Eta jakina, zazpi probintzien erreferentzia baliatzeaz gain Euskal Herri hitzaren jatorrizko esangura ere profita dezakegu behinolako euskararen eremuak ikusteko (Antzinateko Akitania, Erdi Aroko Errioxa eta Burgos aldea...), nahiz ez dakigun garai
|
hartan
hala deitzen zitzaion. Beraz egungo Euskal Herri ideiatik abiatuz lurraldetasuna malgutasunez eta dogmatismo gabe aplika daiteke, une bakoitzean ematen diogun zentzua argituz.
|
|
|
Euskal Herria ren erabilera orokor honen lehen lekukoa dugu Joan Perez de Lazarraga arabarra (1564 inguru). Hirutan aurkitzen da
|
haren
eskuizkribuan eusquel erria[...]
|
|
|
Aipatzekoa da, garai
|
hartako
baztandar gehienak guztiz apolitikoak zirela, politikaz jabetzeko bide bakarrenetakoa egunkaria irakurtzea baitzen. Populazioaren zati bat analfabetoa zen eta irakurtzen zekitenak, zer irakurtzen ari ziren ez zuten ulertzen.
|
|
|
Elizondon bestak ziren, Santiagoak, eta Iruñetik uztailaren 25ean Mauricio Iribarren (Elizondoko falangista ospetsua) iritsi zen.
|
Hura
iritsi bezain laster, bere ingurura jendea hurbildu eta udaletxera abiatu ziren. Han, balkoitik behera bota zuen Errepublikaren bandera, ahí va ese trapo erranez.
|
|
|
Baztanen, gerra hasieran, lanerako peoiak behar zirenez, Huesca aldean 80 bildu zituzten eta alde
|
hartara
bidali. Han finka batean gari uztak biltzen aritu ziren, baina lana utzi behar izan zuten errepublikarrak zonaldea okupatzeko zorian zeudelakoz.
|
|
|
Jende askok errepresioaren beldurrez Frantziara ihes egin zuen. Alkateak, Frantzia aldera ihes egin zuelarik, faxistak
|
haren
etxean sartu ziren baliozko gauza guztiak eramanez. Saturnino Burguete alkate berriak hala aholkaturik, Blas Marin (Izquierda Republicana ko zinegotzia) ere beste aldera pasa zen.
|
|
|
Horrez gain, miaketak, komisariara behin eta berriz joan beharra, eta multak eguneroko gauza izaten ziren. Isunak 100 eta 500 pezeta bitartekoak izaten ziren, garai
|
hartarako
diru asko (Altaffaylla Kultur Taldea, 1986: 164). 14 Frontean hildako soldadu kopurua aurkitzeko zailtasunak izan ditut, 36 baino gehiago hilko ziren.
|
|
|
55.orrialdean.Ikastola eta batzokia errekisatuak izan ziren, hango liburuak leihotik behera botaz, eta kalean liburu batzuei su emanaz.
|
Hura
aski ez nonbait, eta Arrezibita tenienteak Borbondarren bandera paratzeko agindu zien, balkoitik ohiko hitzak erraten zituen bitartean. Antzeko zerbait gertatu zen Erratzun ere, herritar gehienak nazionalistak zirelako edo.
|
|
|
Pedro Urrutia, gerran aritu eta gero, Espinal aldean baso ustiakuntzan lanean ibili zen eta Baztanetik alde
|
hartara
joateko modu azkarrena mendian zehar joatea zela dio, muga jarraituz. Berak kontatzen du soldadu alemanek gauetan, botak eta gerrikoak oso distiratsuak zituztela eta oso urrundik ikusten zirela.
|
|
|
Nafarroa altxatuen bandoko jarraitzaile sutsuz beteta zegoen eta nafar askok Francoren armadetara joan behar izan zuten, (denok ezagutzen ditugu nafar erreketeen ibilerak Gipuzkoan eta Bizkaian). Garai
|
hartako
sarraskietatik dator, adibidez, navarro ni de barro esaera. Nafarroan fronterik egon ez arren, heriotzak egon ziren.
|
|
|
Nafarroan fronterik egon ez arren, heriotzak egon ziren. Faxisten errepresioa oso bortitza izan zen; fusilamenduak, atxiloketak, ihesak... ohikoak izan ziren garai
|
hartan
. Nafarroako sozialistak, komunistak, anarkistak eta abertzaleak hil zituzten, edozein herritako bide ertzetan lurperatuz.
|
|
|
Lan honetan aipatu gaiak garatzen saiatuko naiz. Egindako elkarrizketek garai
|
hartakoen
ikuspuntua eman didate, eta informazio garrantzitsu asko bildu ahal izan dut. Horregatik, eskermila?
|
|
|
Berehala agertu ziren Amaiurko monumentua begi onez ikusten ez zuten hainbat nafar. Garai
|
hartako
egunkarietan eztabaida sutsuak argitaratu ziren. Diario de Navarra eta La Voz de Navarra artean.
|
|
|
Bertan erabaki zen halaber zortzi orduko lan-egunen aldeko manifestazio unibertsala egitea. AEB n manifestazioaren eguna jarria zuten jadanik, eta horrela, 1890eko maiatzaren lehenean egin zen eskari
|
haren aldeko
manifestazioa. AEBn izan zen oihartzun gutxien izan zuen lekua, agian, iraileko lehenengo astelehenean. Lanaren Eguna?
|
|
|
ospatzeko ohitura zegoelako. Hasiera batean, manifestazioa ez zen egin errepikatzeko asmoarekin baina izan zuen arrakasta ikusita, asmo
|
hura
aldatu egin zen eta eskariei, sufragio unibertsalaren (zuzena) aldarrikapena atxikitu zitzaien. Dena den, arazoak ere egon ziren.
|
|
|
Lana ikuspuntu sozialista batetik gauzaturikoa dela aintzat hartuta, bi gauza baino ez nituzke azpimarratuko. Bata, emakumezkoak ez direla asko aipatzen (nahiz eta badakidan garai
|
hartan
langile mugimendua gehienbat gizonen artean osatu zela) eta bestea, Mendebaldeko mundua jorratzen dela nagusiki (salbuespenak salbuespen).
|
|
|
Era berean, ukatu egin zuten Alemaniako tropak sarraskiak eragiten ari zirenik. Manifestu
|
hura
suminduraz jaso zuten nazioartean. Ordura arte Alemaniako komunitate zientifikoari erakutsitako errespetu eta sinpatia, gaitzespen bihurtu zen atzerrian.
|
|
|
Goi mailako zientzialarien artean, erlijio ezberdintasunen gainetik, begirunezko harremana zegoen. Bazekiten neurri
|
hura
bidegabea zela, baina inork ez zuen protestarik egin. Haietako batek adierazi zutenez, neurriaren kontra 30 irakasle altxatzen baziren hurrengo egunean 150 irakasle Hitlerren alde agertuko ziren aurrekoen postuak eskuratzearren.
|
|
|
Keinu horrekin beren duintasuna mantendu nahi zuten. Eromen arrazista
|
hartan
, naziek Einsteinen erlatibitatearen teoria ukatzera iritsi ziren. Einsteinek, Alemania hartzen ari zen itxurarekin nazkaturik, erbestera jo zuen.
|
|
|
Testuinguru
|
hartan
, Sionismoak itzal handia hartu zuen, eta juduen estatua sortzeko eskariak inoiz baino ozenago entzuten hasi ziren. Edonora zihoazela juduek errepresioarekin eta arrazismoarekin topo egiten bazuten, inork ez baldin bazituen onartzen, orduan euren lurralde propioa eratzea besterik ez zitzaien geratzen.
|
|
|
Baina Bigarren Mundu Gerra amaitu eta naziek juduekin egindako sarraskia agerian geratu zenean, Israelgo estatua izango zena definitzeko aitzakiarik ez zegoela adierazi zuten sionistek. Eta, hain zuzen, gertakari
|
hark
bultzatu zuen Nazio Batuen Erakundea 1948an Palestina bitan banatzera, eskualde bat arabiarren esku utziz eta bestea juduei emanez.
|
|
2005
|
|
|
42)... Liburuan ez du askotan esaten baina jatorrizko hizkuntza
|
hura
euskara zen. Laburtuz, egile honen helburua ez da gaiaren inguruan zentzuzko ekarpenik egitea, bere ideologia (eta agian dituen jarraitzaileena ere) justifikatzea baizik.
|
|
|
Le tenemos de político, de literato no le tenemos?. Arana Goirik igual historian esan ditu gauza batzuk oso ondo ez zeudenak edo bere formulazio batzuk egon daitezke ondo edo gaizki edo oso terminologia razista batean garai
|
hartan
nahiko arrunta zena, konforme. Beraz, esan nahi dudana, ez zait batere inporta berak esan dituen gauzak baizik gauza bat egin du:
|
|
|
Aranaren kontra guk kritikatzen ditugun gauzak ja orduan kritikatzen zituelako. Soziala zen, liberala zen, laizista zen, orduan kasi inimajinable ziren gauzak; ikaragarri progresista, beraz, garai
|
hartako
Euskal Herrirako inimajinable zen gauza bat. Gertatu dena da, ANVk ez zuen eduki denborarik desarroiloa edukitzeko, segituan gerra etorri zitzaiolako.
|
|
|
eman dezagun zuk daukazula fabrika txiki bat edo zu zarela herri bateko alkate, eta daukazu errespontsabilitate bat, erabakiak hartu behar dira, eta erabakiak egunero egunero. Guk ez, guk analizatu egiten dugu, oso libre gara beraz, hanka sartzen badugu ez da ezer pasatzen, baina
|
hark
hanka sartzen badu beharbada lana galtzen du. Beraz, berak dauka?
|
|
|
Ez da erraza zehaztea, baina seguru asko gauza biek, Revista euskaltzaletasun horren agerkari eta aldi berean eragile izaki. Aldizkari hau desagertu ostean Gasteizen gelditutako sustratu euskaroaren zantzuak 1882an hiri
|
hartan
sorturiko Revista Médica Vasco Navarra ren geografi esparruan soma litezke75 Propioki kultura arloan, ez bide da kasualitatea, 1883an Arabako Diputazioa eta Gasteizko Institutua euskarazko katedra bat sortzen saiatzea, Fermin Herranek lau urte lehenago bere aldizkaritik eskatu bezala76 Revista k sustatzen lagunduriko giroaren beste fruitu berant bat, 1888an arabar hiriburuan egindako lore jokoak... Literatur sariketen sail gehienak gaztelerazkoak izan arren, euskal sail bat ere egin zuten.
|
|
|
Baina ezin ukatuko zaio euskal pizkundearen sustapenean lekutxo bat. Ateneo inguruko kultur mugimenduaren magalean sortua, bertako kide batzuen kezka euskaroek bultzaturik, behinolako «Atenas del Norte»
|
hura
ez zen proiektuari luzaz eusteko gai izan. Alta beste batzuei bidea erakusteko balio izan zuen (adibidez Donostiako Euskal Erria ri).
|
|
|
Ateneoan bertan tesi euskaltzaleak hegemoniko bihurtu ez bazituen (ezta gutxiago ere) lorratzen bat utzi zuen. Agian ez da kasualitatea XX. mendeko zenbait arabar euskaltzale elkarte
|
hartatik
igaro izatea: Eduardo Velasco, Federico Baraibar, Koldo Eleizalde, Angel Apraiz, Odon Apraiz,...
|
|
|
Revista de las Provincias Euskaras, Gasteizen 1878an agertu zen.
|
Haren
sorreran hiru faktore nagusi tartekatu ziren. Lehenengo eta behin Arabako hiriburuak Seiurteko Demokratikoan() bizi izandako kultur loraldia, inertzialki Errestaurazio garaira luzatzen ari zena.
|
|
|
Lehenengo eta behin Arabako hiriburuak Seiurteko Demokratikoan() bizi izandako kultur loraldia, inertzialki Errestaurazio garaira luzatzen ari zena. Kultur humus
|
haren baitan
, Gasteizko Ateneoaren azpiegiturak baliatuz, erne ahal izan zen aldizkariaren proiektua. Bigarren faktorea, Revista inspiratu zuen giro euskaroa izan zen, 1876ko foru abolizioak eta haren aurkako erreakzioak markatu zutena.
|