|
2003
|
|
|
Itxura batean, bada, Etxeparek goragonahizueneginhegaz, baina, BuruxkakeraberritzaileegiasuertatuzenordukoEuskalHerrian, hots,
|
ezin
errezibituzkoa sasoihartako giroan, ederretsi ezinekoa. JonCasenavek dioenez, Buruxkakekinterlokutoreaktiboetakooperatiboa beharzuen, hots, solaskidegogotsuaetalagunkoia, etaarteangureanezzegoenmota horretakoirakurlerik.JeanEtxeparek irakurlejantziaketakonpetenteak beharzituen, etabeharzituen, gainera, konpetenteakbai hizkuntzarenaldetikzeinkultura-ezagutzarenaldetikere, etaareago, gauzabiakaldiberean.
|
|
|
...ezinjasanezkoa.Ipuinhori1906koadaetaBehinMakeanderitzo; Gure Herriaaldizkarian berrargitaratuzuenLafittek1972an, bainaXarritonekez dujasoEtxeparerenidazlanenbilduman.Makeakoplazankokaturik, izenak beraksalatzenduenez, JuanañoetaMarigazterenartekogorabeheraziztrin etalazgarribatkontatzendu, halatannon, urkabe-bertsorikkrudelenetako izugarrikerien esparruraeroangobaikaitukonturatubarik.Dena dela,
|
ezin
hobetoislatzendunorainoiritszitekeenherritxikietakoburuñimiñoenzitalkeria.Horrezgainera, kontakizunaarrasmisoginoadelarik, dudatan utzikozaituea delakomisoginiafideltasunosoz erretratatu nahideneszenarietaordukogaraiaridagokieneta, hortaz, berezkoaden, alaostera, ea Etxeparemedikuadenmisoginoazena.
|
|
|
Erranbehar oteduterakaspengehienakespainolezlitezkelaemanak delakoikastetxean. Behinetaluzazeuskaraerpilegiizanez,
|
ezin
heldua litekealainan.
|
|
|
Baina, gaurkoirakurlearentzat eleberriko xehetasunikharrigarriena da, JonCasenavekdioskunez, liburuko inorkezduelalanikegiten, jendeajostetanetaatsedenetanbizidelahastetikbururaino, pilotan, dantzanedota kontrabandoanarituz.Eta, jakina,, nekeeta izerdietarik kanpoerakutsia denEuskalHerri? hori, Lotilandiadeigenezakeenhori, ezdabenetakoa inolazere, jendeak, orduanorainbezalaxe, bekokikoizerdiarekin irabazten baitzuenogia.Halaber, ezinduguahaztuordukogiro goibel itogarria,
|
ezin
arnastuzkoa.Badakizu, negar-herriedomalko-ibarrarena etaabar.Itxaro Bordarenhitzetanesateko:
|
|
|
...ifrogatzeko darabilJakinaldizkarikoartikulua.Berezikiinteresgarriabegitanduzait artikuluarenbigarrenatala, 1964anargitaratuzena, tartehorretan Jakinaldizkariadebekatutaegonzen?. Bertan, elizak irakatsita erabakia, dakarlehenpartean; osteanmonogenismo(= gizabikotebakar batjatorrian) etapoligenismo(= makinabatgizabikote) artekoeztabaida ereplazaratuetaerabakitzendu, zeresanikezmonogenismoahobetsiz,?
|
ezin
[baitira] iñondik-iñoraalkartu, poligenismoarenaldedaudenenjoeraketaGenesiakdioskuna:. AsierakAdametaEbabigizakiizantatzen ditu?, hots, bikotebakarraabiapuntuan.
|
|
|
EzinargiagoikusdaitekeegileakberakantzezBeribilezhobestenduela, esannahibaita, janzkeraren aldetikgailenduegitenzaiolaBuruxkaki.Aldudekomedikuakaskolandudualdehori, areago, ezdubestebehinBuruxkak aferabizinahi, etaleundueginduahaliketagehienlatzsuertazitekeenedozer.Halaere, EtxeparerenkolkorakoBuruxkak hobeada; badu, besteberezitasunbatzuenartean,, bururakousainonbat,
|
ezin
galduzkoa?, Beribilezek ezbideduena.Etabidebatez, konturagaitezenzeingarbirodiotsonLafitteri, Buruxkakliburuan idatzitakoazezdelaareandamutu, joandirenurteak joandirelaere.
|
|
|
EtxeparereniritzizBuruxkakhobeaizanarren, Beribilezliburuakkritikagoresgarriak jasozituenberesasoian, nahizetakopuruaridagokionezoso gutxiizan, etagehienakEtxepare hiletageroagertu.Edozelanere,
|
ezin
duguahaztuordukoeuskalliteratursareaosoeskasazela.Goragoaipatu dugudagoenekoz, LafittekBeribilez, oeuvreéternelle, delaesanezagurtu zuenharenargitarapena, etahorrezgaineraerantsi zuen, idazleguztiekereduak bilatukozituztelaliburuhorretan. Areago, Etxeparemaisutzatjozuen, etaBeribilez euskaltzaleekbetiaipatukozutenobratzat.Hiruurtegeroago,
|
|
|
Lafitterenarabera, Etxeparegazteakfede-krisi larrianozituzuenazken ikasturtehorretan: 1893kourritikaurrerafilosofiairakasgaiaatseginezhartueizuen,, ilhunbeguziakargiturenzituelakolillurarekin?, baina,, eremu handiakaldizoraingoibelgelditzenzaizkon, berezikierlisionekoirakaspenak: mixteriohoriekxilatunahikozituen, adimenduarengozagarri, eta
|
ezin
!?. Halandaze, Larresoroko seminarioanJuancitokezomenzuenargia eskuratzerikizan, eta, ordutiksortuzitzaiondenekezagutzenginionbarnekoilhundurahitsetaeztia?; hauda, dirudienez bizitzaosorakogelditu zitzaion, gaztarokofede-krisihorrengibelondoa.Mementozezgaragehiagobarneratukopuntuhorretan, bainabaiaurreratukodut, hurrengokapitulubateanikusikodugunez, aitaLafittekfede-arazobihurtukodigulahutshutsean, Etxeparemedikuarenbertsioangehienbatburuhausteintelektuala izangodena.
|
|
2007
|
|
|
Jean Hiriart-Urruty Eskualdunaren zuzendaria izan zen 1891tik 1915era. Astekariaren hainbat lankidek
|
ezin zuten
jasan Jean Hiriart-Urruty arduratsuegia163: Eskualdunanera heltzen ziren artikulu guztiak berrikusten zituen eta bere ustezko gramatika huts guztiak zuzentzen.
|
|
|
eskuara tinko bat bazerabilan, hitz alferrik gabea, bainan bere motzean aberats eta lore. Egia erran, ez zuen bethi errexa; bainan, hartuz geroz,
|
ezin
utzia zen. Bethi danik haren mintzaiari jaun-aire bat atxeman diot... bihotzari edo sendimenduari baino nahiago zitzaion gogoari lotu, eta arrazoinka laket zuen188.
|
|
|
Jean Saint-Pierre Telesforo Aranzadik esandakoaren kontra agertu zen, beronek adierazi zuelarik euskal arbasoen ezaugarri bereziak nabaritu ezinezkoak zirela ordurako:
|
ezin
ezagutuzkoak hoin-bertze nahasketen erdian450.
|
|
|
biltzeko eskubidea
|
ezin
uka dezake235, baina zehaztasunak eskatu zizkioten Lhanderi236 Azaroaren 27ko bileran, argitasunik ezean, ez da gai onetzaz erabakirik artu237.
|
|
|
Dena dela, euskalzaleek bat egin arren ideia euskaltzaleekin,
|
ezin
utzi albo batera kide bakoitzaren pentsamolde politikoaren xehetasunak:
|
|
|
Ordurako López de Mendizabalek Euzkel-Egutegia> zeukan argitaratuta, gipuzkera eta lapurtera erkatuz, eta Euskaltzaindiak eredutzat aurkeztu zion Saint Jayme urgazleari, honek antzeko lana burutzeko asmoa agertu zuenean476 Erabilgarri suertatu ei zitzaion Saint-Jaymeri: Je, euille, chaque jour, avec satisfaction croissante, lEgutegia de M. López de Mendizabal477, baina Saint-Jaymek euskalki guztien bat-egitea bilatzen zuen eta etsipenez onartu zuen Egutegian bi euskalki baino erkatu
|
ezin
izana478.
|
|
|
Horrela, 1936ko martxo eta maiatzeko hauteskunde legislatiboetarako Aintzinan gomendioa eman zuten botoa emateko Ybarnegarayri674 Beraz, euskaltzaleen Ybarnégarayrekiko gorrotoa begikotasun bihurtu zen.
|
Ezin
jakin, hala ere, Ybarnégarayri zuzenduriko laudorioak zintzotasunez adierazita zeudenentz; seguraski ezetz, euskalzaleen hasierako Ybarnégarayrekiko harreman txarrei begiratuz gero. Hala ere, euskaltzaleek Ybarnégarayrentzako botoak eskatu zituzten, aseguratu nahi baitzituzten eskuindarren botoak sozialismoari aurre egiteko.
|
|
|
Euskaltzalearen sentipen abertzaleari buruz adierazi du Piarres Xarrittonek Iparraldeko euskaltzaleak euskal nazioa kontzeptuaren aldekoak zirela baina, konturaturik garai hartan Franzia kontzeptua
|
ezin
ukituzkoa zela, derrigorrezko ikusi zuten euskal nazioaren kontzeptua alde batera utzi eta erregionalismoaren eremuan kokatzea685 Era berean, egitarau erregionalista garatzen saiatu baziren ere, hau da, politika alorreko asmoak izan bazituzten ere?, Iparraldeko euskaltzaleek folklore eta literatura alorreko ekintzak baino ez zituzten burutu, Frantziako politika zentralistak beste motatako ekintze...
|
|
|
Marc eta Jacques Legassek, Legasse familiaren sei neba-arrebetatik abertzaleenak zirenak eta dirua zutenak721, aldizkari bat argitaratzea erabaki zuten. Horrela, Xabier Diharceri722 adierazi ostean, La, tteren bila abiatu ziren horren berri emateko; Piarres Xarrittoni ere zuten asmoa aurkeztu zioten723 Baina Bigarren Mundu-Gerraren garai hartan Frantzia alemanenmende zegoen eta aldizkari kulturalak baino
|
ezin
zitezkeen argitaratu; zaila zatekeen ere izen berriko aldizkari bat kaleratzeko baimena lortzea. Hori guztia zela eta, Gure> Herria> aldizkari kulturala birsortzea erabaki zuten, 1936tik argitaratzen ez baitzen.
|
|
|
Horrela, 1930 zein 1940 hamarkadetako garaiko egoerak beharturik, hau da, orduko mandatarien pentsamoldeetara moldatu behar izanik, ezinezkoa izan zen euskal nazioa garatzearen aldeko aurrepausorik burutzea. Euskaltzaleek, beraz, euskaltasunaren aldeko aldarrikapen kontserbadore eta geldoa baino
|
ezin zuten
garatu, kultura eta folklore mailako ekintzak burutzera eta euren pentsamolde abertzaleak Aintzina> aldizkarian erdi erakustera mugatuz.
|
|
|
Piarres La, ttek Esprit> eta Etudes> aldizkariak irakurtzen zituen, baita Emmanuel Mounier eta Jacques Maritainen lanak ere66, hau da, 1930 hamarkadan garatu ziren mugimendu ez-konformisten argitalpenak67 Era berean,
|
ezin dugu
ahaztu Daniel-Ropsek 1930 hamarkadan sortu zuen talde ez konformistetariko bat: Ordre> nouveau; mugimendu federalista izan zen Ordre> Nouveau> eskualdeen berezitasun eta eskubieei eustearen alde agertu zen.
|
|
|
Baina Ipar Euskal Herrian ez ezik, Pirineotako beste aldean ere katolizismoan suertaturiko aldakuntzen adibideak ditugu. Gure azterketa gehien bat Iparraldera mugatuko badugu ere,
|
ezin
ahaztukoa da Hego Euskal Herrian garaturiko haustura katoliko-konfesionalen alderdien artean, EAJ eta Comunion Tradicionalistan 1932an bildu zena (karlista-integristak). Bietan adiskideak zituen Piarres La, ttek, eta gerra zibilaren garaian kontraesanak bere goren gradura iritsiko ziren.
|
|
|
Harrigarria bada ere, intelektualak barik, apaizak eta politikoak izan ziren La, tteri kontra egin ziotenak, ideia atzeragoko apaizak, alde batetik, eta eskuin eta eskuin muturreko politikoak, bestetik. Politikoen artean, nahikoa da aipatzea Jean Ybarnagaray eskuindarra, azterturiko garaian etengabeko ekinean aritu izan zena Ipar Euskal Herriko politikan eta La, tte
|
ezin
ikusi zuena.
|
|
|
Jakina, La, tte pentsalariaren aro entzutetsuaren aurretiko urteak ekintza intelektualez josirik baino
|
ezin dira
egon; pentsalari, intelektual eta zienti, koez inguraturik baino ezin dira egon, ekintzok burutu ahal izateko. Izan ere, intelektual baten emaitzak emankorrak izanez joango dira besteekiko ez adostasunek eta eztabaidek eraginda, iritziok pentsalari horren pentsamoldea landuaraziko baitute.
|
|
|
Jakina, La, tte pentsalariaren aro entzutetsuaren aurretiko urteak ekintza intelektualez josirik baino ezin dira egon; pentsalari, intelektual eta zienti, koez inguraturik baino
|
ezin dira
egon, ekintzok burutu ahal izateko. Izan ere, intelektual baten emaitzak emankorrak izanez joango dira besteekiko ez adostasunek eta eztabaidek eraginda, iritziok pentsalari horren pentsamoldea landuaraziko baitute.
|
|
|
Jean-Pierre Casabonnek jarrera abertzalea azaldu zuen, Ipar eta Hegoaldearen arteko batasuna proposatu baitzuen630, eskutitzak amaitzearekin batera en> Yainkoa, Lege zaharra edo Sentiments> cordiaux> en> JEL hitzekin.
|
Ezin
ditzakegu, ostera, politikoki koka André Ospital eta Pierre Amoçain; hori bai, gazte-gazteak zirelarik arazoak izan zituzten euren burua euskaltzale bezala agertzeagatik. Konkretuki André Ospital harremanetan egon zen Hegoaldeko euskaltzaleekin eta JEL lelopean edo Gora Euzkadi esanez agurtzen zituen eskutitzak631; Amoçainek ere, JEL baitan idatzirik amaitzen zituen eskutitzak.
|
|
2008
|
|
|
Gaur egun, onartzen da aditzak
|
ezin direla
besterik gabe iragankor edo iragan-gaitz gisa sailkatu, eta gauza gehiago daudela aztertu beharra. Euskal> Gramatika> burra: > Perpaus> bakuna> (Euskaltzaindia, 1993) liburukian, aditz-motak azaltzerako-an, hasieratik ohartarazten da aditzen azterketaren inguruan dagoen mugaz:
|
|
|
Batetik badira eransketa hutsa erakusten ez dutenak (nahiz eta hori ere erakuts dezaketen); hau da, kasu konbinazio berean bat etor
|
ezin
daitezkeenak. Adib.
|
|
|
Aldiz, elipsia ez den bestelako fenomenoak direnean (Euskaltzaindiak nor-nork sailean zerrendatzen dituen zenbait azpimotetan topatzen ditugunak, hala nola, absolutiboa barik inesiboa agertzen dutenak, nor izuna dutenak, nor agertzen ez dutenak eta zenbait aditz esapideen berezitasunak)??? ikurrarekin markatuko dugu esplizituki,
|
ezin
ager daitezkeela markatzeko.
|
|
|
–X? edo???, non lehe-nak esan nahi duen, beti ageri da, pro-drop fenomenoak barne?, eta bigarrenak, balio jakin horretan
|
ezin da
agertu?.
|
|
|
–X? edo???, non lehenak esan nahi duen, beti ageri da, pro-drop fenomenoak barne?, eta bigarrenak, balio jakin horretan
|
ezin da
agertu?. DIO laguntzailea mar-katzen denean, berriz, ergatiboa sistematikoki. X?
|
|
|
Bide horretan, adi egon behar dugu geroak zer ekarriko, eta zuzen eta beldurrik gabe begiratu iraultza digitalari.
|
Ezin gara
betiko moduan gelditu besteek egingo dutenaren zain: honetan, behintzat, aurrea hartu beharra dago.
|
|
|
Horregatik harrigarri samarra eginten zait Traskek (1997) proposaturiko aitzin sis-tema fonologikoan aspirazioari lekurik ez egitea. Mitxelenak berak oso ongi aztertu zituen aspirazioaren distribuzioa, euskalkietan erakutsitako aldaerak eta nolabaiteko sis-tematasun eza edo aldakortasuna, eta saiatu zen aspirazioaren eta azentuaren arteko
|
ezin
ukatuzko loturak ahalik eta argien azaltzen. Haren ikerketaren ondoren badakigu jato-rriz aspiraziorik ez zuten forma batzuk hasperendun bihurtu direna, latinezko pace> zuberierazko bákhe> edo zub. gaihérdi, > esaterako.
|
|
|
Ia segurutzat jotzen dugu aipaturiko hitz batzutan aspirazioa aurreko-n-> batetik datorrela, sehi> eta mihi-> ren kasuan esaterako; pentsa liteke, beraz, Trasken ikuspuntuari jarrituz-n-> bokalar-tean zeharo desagertu ondoren aspirazioa sortu egin dela azentodun bigarren silaban. Baina behi-ren kasuan
|
ezin
zitekeen halakorik gerta, hitz horren eratorriek, hala nola betzain, betesegi> eta Betolaza> toponimoak,-n-> gabeko aitzin forma bat eskatzen bai-tute. Berdin gertatzen da bizk. lotin>, tierra húmeda?
|
|
|
Inork
|
ezin du
ukatu antzin aroko lekukoek euskararen historiaren ezaguerarako duten garrantzia. XIX. mendean A. Luchaire-ren lanekin hasi eta urte askotan zehar hizkuntzalari gehienak garbi izan dute euskararen aztarna zaharrenak Akitanian aur-kitzen zirela erromatarren inperioaren lehendabiziko bi mendetan.
|
|
|
Xafla horiek beste gauza interesgarri asko ere eskaini digute, banan banan orain tratatu
|
ezin ditudanak
, hala nola izen, atzizki eta aldaera berriak. Horien artean baka-rrik Doxxi> izenaren kasua aztertuko dut hemen.
|
|
|
Betidanik pentsatu izan da Ascoliko brontzean agertzen diren izen guztiak ibe-riarrak direla, areago, iberiar onomastikaren egitura kanonikoa eskaintzen dutela. Baina kontuan izanik brontzeak jasotzen dituen izenak Pirinioetatik Ebro ibairainoko biztanleenak direla,
|
ezin dugu
saihestu batzuk akaso euskal leinukoak izan daitezke-enik: niretako Enneges> ez da iberiera orokorreko izena, aipatu dudan eremu mugatuan agertzen zaiguna baizik eta Erdi Arotik Euskal Herrian oso zabaldua den Enneco-ren kidea.
|
|
|
Orain astiro tratatu
|
ezin
baldin badut ere, esan behar da antzinako hispaniar hiz-kuntzalaritzan izena duen J. de Hoz-ek iberierari buruzko gogoeta berri arras interes-garriak plazaratu dituela azken urteotan. Hitz gutitan esanda, J. de Hoz-ek ez du uste iberiera iberiar testuak agertzen diren leku guzti guztietan ama hizkuntza zenik.
|
|
|
Espinosa eta Userok bere lanean bildutako materiala ikusi ondoren berehala konturatu nintzen bi gauzataz: bata, hango pertsona izen gehienak ez zirela zeltibero-ak edo zelta leinukoak, nahiz eta epigrafeak teorian Zeltiberian edo gutienez lurralde indoeuroparrean agertuak izan, eta bigarren,
|
ezin
zitezkeela nahitanahiez iberikotzat jo: antzinatean handik ez urruti topatzen genuen hizkuntzaren bitartez, euskara zaha-rraren bitartez alegia, azal zitezkeela.
|
|
|
Kanpo konparaketaren alorrean emaitzak eskasak izan badira, eta zenbait kasutan lehengo egoeraren aldean atzerapauso nabaria ekarri badute?,
|
ezin da
gauza berdina esan barne konparaketaren bitartez aitzin euskararen zenbait puntuz lortu dugun ezagueraz.
|
|
|
Lakarra, jatorrizko euskal hitzen egitura aztertu ondoren, TVTV egituraren fal-taz jabetu zen, hau da bide> moduko hitz zaharrak oso urriak zirela eta ez zegoela bate-re arrazoirik* daba,* degi,* bego eta antzeko hitzen falta horrentzat, ez baldin bazi-tzaion behintzat aurreko fase bateko erroari baldintza zehatz batzuk ezartzen. Kontuan harturik monosilaboetan ere
|
ezin zirela
hitzak kontsonante leherkariz amaitu, zile-gizko kontsonante bakarrak sonanteak zirelarik, pentsatu izan zuen aitzin euskal erro kanonikoaren egiturak bi baldintza hauek bete behar zituela: a) monosilaboa izan eta b) CV (W) (R) (S) itxurako distribuzioa eduki.
|
|
|
Iberieraren aldetik ikusiko bagenu kontua, hor sartuko genituz-ke ziurki-gurris, >-elon, > > Tarr-> eta besteren bat.
|
Ezin
daiteke esan, beraz, baskoien toponimia zaharra euskal toponimia gardena denik, ezta hurrenik ere (Gorrochategui, J. 2000).
|
|
|
Beste aldetik, Baskoien eta Akitaniako leku izenak azter-tzerakoan deigarri egin zaigu euskaldun ziren eremuetan euskal toponimoak horren urriak edo zalantzazkoak izatea. Leku izenen eta pertsona izenen arteko desadostasu-naren arrazoia nolanahikoa ere den, uste dut iturrietan somatzen den euskal toponi-miaren eskasiak
|
ezin duela
besterik gabe lurralde hauen euskalduntasuna ukatu.
|
|
|
Baina hitza mailegu zaharra dela onartzeak ez du berez toponimoaren antzinatasuna frogatzen, zeren toponimoa euskarak bizirik zuen hitzaren gainean edozein momentutan sortu izan zitekeelako. Hau da,
|
ezin da
baiez-tatu besterik gabe Bizkaiko Ibarrangelua> III. menderako eratua zenik, angelu> > hitz arrunt bezala ordurako mailebatua zela baizik. Horregatik euskararen altxor lexikoan onartu diren maileguak (angelu-ren kasua eta ziurki zaldu-rena ere bai, nahiz eta Erdi Arotik hona erabilia ez izan) ezin dira toponimoen antzinatasuna frogatzeko erabili.
|
|
|
Hau da, ezin da baiez-tatu besterik gabe Bizkaiko Ibarrangelua> III. menderako eratua zenik, angelu> > hitz arrunt bezala ordurako mailebatua zela baizik. Horregatik euskararen altxor lexikoan onartu diren maileguak (angelu-ren kasua eta ziurki zaldu-rena ere bai, nahiz eta Erdi Arotik hona erabilia ez izan)
|
ezin dira
toponimoen antzinatasuna frogatzeko erabili.
|
|
|
Baina
|
ezin dugu
xede hau inolaz ere bete ez badugu lehenago antzinako doku-mentazioa euskal lekukotzat jotzen, ez bagaude seguru zein izen den euskal izen eta zein arrotz, zein soinu euskararena eta zein inguruko beste hizkuntza batena. Segurantza hau hizkuntzalaritza historikoak bakarrik konparaketaren bitartez eman diezaiguke, metodo konparatzaileak eskatzen dituen baldintza zorrotzak garai ezber-dineko baina ustez hizkuntza bereko datuei aplikatuz.
|
|
|
Eze, beti kontuan izan behar duguna zera da, aintzinateko lekukotasuna ez dela gerokoa bezalakoa, zeharo alderantzizkoa baizik: antzinateko izenek, izen hutsak diren heinean, ez dute berez esanahirik eta
|
ezin dira
, beraz, neu-rri jakin eta formal huts batean ez bada konparaketa lanetan erabili. Akitanierazko izenen eta geroko euskal hitzen arteko konparaketa batere arazorik gabe onartzen bada, ordea, (akitanierazko eta iberierazko izenen artean ez bezala) ekuazioaren esa-nahia euskarak ziurtatzen duelako da.
|
|
|
Abadea zenaz gain
|
ezin
zezaiokeen eskatu erotismoaz, subertsioaz zerbait bil zezan. Baztertu zituen keriak, lizunkeriak, burgesen eta apezen aurkako bertso gehie-nak, ipuin xinpleegiak hala nola Peru ta Mariarenak.
|
|
|
Alde> txarrak? > Azkuek ez zituen eta
|
ezin zituen
euskalki guztiak ezagutu, horre-gatik, lotsorki, Eexen entzun dudan euskalki bakarrean, familiakoan, ama euskalkian zubereraz egin ditut nire ikerlan gehienak. Zoritxarrez Davant-i eta bioi gertatzen zaigu zuberotar ez diren ikerlariek, erreserbetako amerindiarren moduan ikusten gai-tuztela eta ez gaituztelarik kontsultatzen gure lanak, gure lekukotasunak, testis> nullus-> tzat ematen.
|
|
|
Duela urte parea esan nion argitara zetzala. Erantzun zidan, orain funkzionari errespetagarria eta politika gizona izanki,
|
ezin zuela
.
|
|
|
Berriemaile eta ikerlarien artean ahal direnak eta
|
ezin direnak
badira. Hegoaldean, zergatik ez zuen lizunkeriarik entzun Azkuek, agian, han abadearenga-nako errezelu eta begirune gehiago zegoelako.
|
|
|
Barandiaranek eta Azkuek ez zuten grabatzeko astirik izan. Beren kuaderno-txoekin eta sukalde mahai zoko batean, etxolako erdi ilunpean idazten zuten, eta maiz
|
ezin
errepikaraz, gaizki ahoskatu edo gaizki ulertu hitza. Tekno etnologian gaizki en-tzunak hiztegietara igaro dira:
|
|
|
Elkarte hauen lehenengo osagai bikoitza
|
ezin da
oro har beregain erabili eta (20) ko galderei erantzuteko unean, tandem-elkartea egiteko aukera dugu (21) baina oso aldakorra da lehenengo osagai bikoitza soilik erabilita lortzen denaren gramatikaltasuna (22).
|
|
|
IX eta X mendeetan goiko lurretatik, eta, hurbilago, euskaraz hitz egi-ten zuten Arabatik jaitsiriko euskaldunen adierazpena litzateke egungo toponimia, ezen eta, tokizenetan isladatzen den euskararen tipologia mendebalekoa> da, gehien-bat, aitz/ atx, > soro/ solo, > berri/ barri, > hiri/ uri/ > uli>/ ulli> (poblado), urritz/ urretx> (Urrez> toponimoa),-dui> atzikia, beltz/ baltz> aldakiak azaltzen dira, nahiz ez beti.
|
Ezin da
ahantzi Errioxako herri eta populazioen izendegietan nabarmen direla-uri> (poblado) osagaiez amaiturikoak, Otxanduri, > Ollauri, > Nafarruri, > Gipuzuri, > Galbarruli, > Semenuri, > Herramelluri> modukoak-Toponimo hoiek, noski, errepoblazio baten adierazle dira-uri> delakoak, poblado, esan nahi baitu, eta, hain zuzen, mende-baleko euskaran (Bizkaian eta Araban goikoen moldera Enekuri, > Maruri, > Obekuri, >, eta abar agertzen direlarik).
|
|
|
Euskararen presentzia ertarora soilik ekartzen dutenen hipotesia, bestalde, ez da osoro kontrajartzekoa autrigoin tribuaren eremuan aspaldiko euskal mintzairaren nukleo isolatu berezi batzuk gordetzearekin.
|
Ezin da
albora utzi Nafarroako erreinuaren agin-tea Logroño eta Juarros aldeko lurretara hedatzen zela, ezen Logroño ez da atxikitzen Gaztelara XI. mendearen amaiera arte. Naiara 933 urtean konkistatzen zaie mairuei, eta Briones eta Cenicero 735.ean.
|
|
|
Bestetik, eztabaida zientifikoak eta zientzia-jakintzaren hedapena egoera formaletan egin ohi dira (artikuluak, testu-liburuak, entziklopediak, hitzaldiak, biltzarrak, eskola magistralak?); hori dela eta, hizkuntza zaindua erabili ohi da. Jakina, horrek ez du esan nahi, bestelako erabilerarik
|
ezin
egon daitekeenik. Esate baterako, puntako ikerkuntza zientifikoa egiten duen laborategi batean herri bereko hiztun bik lan egiten badute, egiten ari diren puntako saioari buruz, alegia, oso gai berezituaz, era informalean eta beren herriko hizkera erabiliz ari daitezke:
|
|
|
dituztenak, senar edo emaztea bertakoa dutenak, inoiz ez dutenak irakurtzen eta kanpoko berbakera inoiz entzun bakoak), errealitatea jada ez da hori; hori baino nabarragoa da. Hizkera edo herri baten ordezkari
|
ezin da
, besterik gabe, ezaugarri horiek biltzen dituen jendea izan; ez hizkuntza kontuetan, ezta bizitzaren gainerako alderdietan ere.
|
|
|
direla esatea. Nire ustez, baina, etenik bako eta ekidin edo saihestu
|
ezin den
lehian dihardute. Lehia horretan euskara galtzen ez ateratzea da helburua.
|
|
|
Aspalditik dakigu latinetik hartutako erregek erregina> egin zuela femeninoa, latinean ERREGINA zelako hitza zein erromantze modura moldatu zuelako, eta hortik euskarak ahal izan du atzizkia: erregina, > (hemen malgukari bezala, birj.-> bera ez da ezer euskeraz,
|
ezin da
segmentatu, baina eredu bezala badu bere funtzioa; erreginan, ordez, eranskaria dugu, ahal delako, ina> morfema bezala kendu), baita beste batzuk ez hain ezagunak ere: koinatu>/ > koinata> esate baterako.
|
|
|
Durangaldeko bizkaitarrak, Goierriko giputzak eta Gasteiz aldeko euskaldun berriak, esate baterako. Pentsa dezagun, ba,
|
ezin dugula
erabili Arrasate bertako hizkera gor-dina. Ados horretan ere, baina Batua erabiltzekotan, Arrasateko edo Leinzko batua erabiliko nuke.
|
|
|
Beraz, XXI. mendeko euskal produkzioa eskuratzen hasi beharra dago; baina ez eskuratzen bakarrik, baizik eta aukeratzen, kodetzen, etiketatzen eta modu erosoan eskaintzen. Gainera,
|
ezin
ahantz dezakegu Euskaltzaindiak egunen batean hiztegi arau-emaileari heldu beharko diola, eta hori pentsaezina da atzean erreferentzia-corpus modernorik gabe, OEH eta EEBSrekin osatuko dena.
|
|
|
Kontu honekin ere ez dugu luzatu nahi, baina, laburbilduz, esango dugu HH-ak nekez helduko diela hizkera juridikoaren konplexutasun eta berezitasunei.
|
Ezin
ahaz-tu, ordea, Larramendi gidatu zuten helburuak zein ziren, hiztegiaren balorazio oroko-rra egin aurretik.
|
|
|
Hori dela eta, hiztegian zehar, gauza bera adierazteko formula desberdi-nak topatzen ditugu edota aurkibidean ipinitako adibide batzuk testuaren barruan ez dira agertzen etab. (beraz, sistematikotasun falta). Hala ere,
|
ezin dugu
ahaztu zein zen Larramendik hiztegia idazteko orduan izan zuen helburu nagusia.
|
|
|
Oraintsu arte zuzentasuna izan da euskal hiztunen eta euskararen sustatzaile-begiratzaileen kezka eta ardura nagusia, baina azkenaldian egokitasuna bihurtu da kezka eta ardura guztien sorburu.
|
Ezin da
bestela izan, gramatikaren arauak betetzea ez baita berme nahikoa komunikazio egoeraren eskakizunei ondo erantzuten zaiela ziurtatzeko.
|
|
|
izatea. Bestela esanda, esatariak helarazten dion informazioa bereganatu baino
|
ezin du
egin ikusleak.
|
|
|
Nire ikerlanean eta baita artikulu honetan ere hala erakutsi nahi dut: hizkuntza
|
ezin dela
behatu eta ezta hizkuntza egiturak deskribatu ere gizartearen eraginetik kanpo. Hitz egiterakoan ohartuko gara, idaztean baino gehiago, egiturazko aldaketez eta aldaketa fonetikoez beren egoera goiztiarrean.
|
|
|
Badira hizkuntzari egonkor eusten dioten eta aldaketarik gertatzea uzten ez duten faktoreak ere; honen zergatia topatzeko ere
|
ezin gara
gizarteari erreferentziarik egin gabe gelditu. Aldaketa gertarazi edo gerarazten duten baldintzak zein diren ikertu beharko da, eta badirudi honetan baldintza sozialak lagungarri izan behar duela.
|
|
|
Aurrizkiei dagokienez,
|
ezin da
esan aurrizki jakin bat edo batzuk berezko zaizkienik zuzenbideko hitzei. Esate baterako, ber-/ bir-> bikoteari dagokionez, berjabetasun> eta birsaldu> hitzak besterik ez dira ageri; aurre-aurrizkiaz denaz bezainbatean, zerbait gehiago, baina ezer gutxi (aurreikusi, > aurreikuspen, > aurrekari, > aurrekontu).
|
|
|
Hori egia bada ere,
|
ezin
ukatuzkoa, maiz-sarri, euskalki bateko hitza gehitzean, beste hitz bat hobetsi beharra izan duela Euskaltzaindiak, hobetsitako hori Euskal Herri osoko euskara estandarrerako egokiagoa delakoan. Hori ezin da inondik ere kritikatu, Hiztegi Batuak zein helburu duen aintzakotzat hartuz gero.
|
|
|
Hori egia bada ere, ezin ukatuzkoa, maiz-sarri, euskalki bateko hitza gehitzean, beste hitz bat hobetsi beharra izan duela Euskaltzaindiak, hobetsitako hori Euskal Herri osoko euskara estandarrerako egokiagoa delakoan. Hori
|
ezin da
inondik ere kritikatu, Hiztegi Batuak zein helburu duen aintzakotzat hartuz gero. Horren argigarri gisa, aldera dezagun hona pare bat adibide:
|
|
|
Heg.> ikurraren esanahia bestelakoa da, eta bitarikoa. Batzuetan, Heg.> ikurraren bidez adierazi nahi dugu, delako hitza berria dela eta gaztelaniaz ez dakitenentzat
|
ezin
ulertuzkoa, aleazio, > esaterako?; horrelako hitz askok bikotea osatzen dute Ipar.> marka daramaten hitzekin. Heg.> ikurra duen alfonbra-k Ipar.> duen tapiz-ekin adibidez?. Kasu hauetan Euskaltzaindia ez da gauza izan euskaldun guztiok batu gaitzakeen forma bakar bat eskaintzeko, eta, oraingoz, horrelako bikoteekin etsi behar izan du.
|
|
|
Hirugarrenik, hizkera> koa> kera> radizionala> esan ohi da, gizartea dagoenetik, zuzenbidea ere badagoelako (ubi>) eta, hori hitzen bitartez kanporatu behar denez gero, zuzenbidea dagoenetik, zuzenbideko hizkera ere badagoelako. Euskararen kasuan, beharbada, tradiziozko izaera hori ez da hain ugaria, baina
|
ezin dira
ahantzi Foru zuzenbideko nahiz Gaztelako zuzenbideko aztarnak.
|
|
|
Hori dela eta, Hiztegi Batuaren nondik norakoak erabakigarri dira lexiko juridikoarentzat ere. Santiago Mollfulleda Buesak, bere doktoregoko tesian, astronomiako metafora erabili zuen, hizkera juridiko eta hizkera arruntaren arteko harreman
|
ezin
-bestekoak azaltzeko. Metafora hori, agidanez, argigarri izan daiteke.
|
|
|
–Euskaltzaindiak
|
ezin
arbuia dezake euskal-hitzik, ez hangorik ez hemengorik, ez zaharrik ez berriagorik, dio Mitxelenak.
|
|
|
Aurreratxoago berriro honetaz jardungo dudan arren,
|
ezin
uka orain dela 30 urte Mitxelenaren kezka-iturri zena gaur ere halatsu dela. Euskara> Batuaren> > irakurri duenak badaki horren berri.
|
|
|
Itxuraz zerikusirik ez duten hitzak, guztiak dira baliagarri(. Euskaltzaindiak
|
ezin
arbuia dezake euskal-hitzik, ez hangorik ez hemengorik, ez zaharrik ez berriagorik?).
|
|
|
2) Orain arteko kezka nagusia literatura-tradizioa biltzea izan bada ere, eta guztiz bidezko da, literatura-tradizioan, idazle onenen erabileran oinarritu baita beste leku batzuetan ere hizkuntza estandarra-,
|
ezin dugu
ahantzi gurean ahozko tradizioak duen pisua, eta hor dugun hitzen altxorra. Euskal> ko> Hizkuntza> Atlasa> egiteko, esaterako, ehundaka grabazio egin dira.
|
|
|
Horregatik erabaki zen Egungo> raren> Bilketa-lan> Sistematikoa> izeneko corpusa sortzea, XX. mendeko euskal testuak, mota guztietakoak (eta ez literaturakoak bakarrik) bilduko zituena. EEBS> laburduraz ezagutzen dugun corpusa, Orotariko> Euskal> Hiztegia-ren osagarri
|
ezin
-bestekoa izan da Hiztegi Batuko lehen idatzaldia osatzeko.
|
|
|
– lantaldeak
|
ezin
ezar dezake forma baturik Euskal Herri osorako, eta erabil-tzen diren biak jaso ditu.
|
|
|
Webgune eleanitz baten kasuan, elementu horien zatikatze eta ordenatzea erdaraz pentsatu bada, eta zatikatze-ordenatzea
|
ezin bada
berregin, euskaraz testu zuzen bat ematea oso zaila izango da. Gerta daiteke, gainera, itzultzaileari testu-unitate minimoak ematea, testuingururik gabeak:
|
|
|
Testuaren diseinua: interfazea osatzen duten testu zatiak egitura ulergarrian antolatu behar dira,
|
ezin dira
nola-hala agertu.
|
|
|
Ez dauka inongo xede logikorik.
|
Ezin
daiteke berbazko ekintza hau «egia/ faltsu» terminotan ebaluatu, ezta ekintza eraginkor/ ez eraginkor moduan ere. Badirudi gehiago erantzuten diela lortua/ ez lortua moduko balorazioei.
|
|
|
Izan ere, dialektoak altxor aberasgarritzat aurkeztean sarritan gau-zak nahasi nahi izan dira maltzurki. Alde batetik, behin eta berriro azpimarratu dut euskalki guztietako fraseologia, lexiko propio, ezberdin eta berezitua,
|
ezin
utzizko aberastasun-iturri bikaina gertatzen dela guztion euskara batua osatzeko orduan. Baina hitz berberaren aldaera hutsez ari bagara, (beltz/ baltz, > direla/ dirala, > eduki/ euki, elkar/ alkar/ elgar, > rabaki/ erabagi, > a, > e, > no, > > argi esan behar da hor ez dagoela inolako lexiko-aberastasunik, Mitxelenak inoiz salatu zuenez, eta bai erraztasunerako, normalizaziorako eta elkar aditzeko oztopo absurdoak.
|
|
|
Irakaskuntzan
|
ezin
ahaztuko dugu, euskalkia eta euskara batua ukipenean bizi direla, ukipen gunea hiztuna dela. Ondorioz, batutik bizkaierara eta bizkaieratik batu-rako eragina etengabea izango da hiztunarengan, erabili arren bizkaiera funtzio ba-tzuetarako eta euskara batua beste batzuetarako.
|
|
|
Egia da bakarren batzuk falta zaizkigula; baina ez gonbita faltaz: izan ere, hainbat jenderi deitu izan diogu, eta
|
ezin zutelako
edo nahi ez zutelako edo dena delakoagatik, ez zaizkigu eto-rri. Jakizue, beraz, etorri nahi duenarentzat (hartarako gai izanik) ateak zabalik dau-dela eta ongi hartua izango dela.
|
|
|
Baliabideen urritasunak, administrazioen axolagabekeriak, bazterketak eta hizkuntza kontzientziazioaren maila txikiak ez dute ahalbidetu eki-men propio garrantzitsurik. Nolanahi ere,
|
ezin
bazter utzi euskararen (euskalkien) eta euskal kulturaren aldeko herri-mugimenduak (aldizkariak, telebistak, irratiak...) eta eskolak (herri-eskolak eta ikastolak), horiexek mantendu baitute, hein batean bede-ren, euskararen sua Nafarroan. Den-denetan uztartu dira euskara batua eta euskalkiak.
|
|
|
Hitzegitean gaz-telaniazko azentu tonikoaren antzekoa darabilgu eta fonetikan, hitz askotan, denetan ez,, u?, ü> bilakatu. Horiek
|
ezin ditugu
aldatu, baina azken urteotan mintzatuan atze-ra edo gibel eman badugu, aurrera egin dugu idatzian.
|
|
|
Arazoa ez da bakarrik euskalkia, Zuberoan ez dela umerik sortzen, herria zahartzen ari dela. Noizarte iraungo duen
|
ezin
esan!
|
|
|
Hori lortu ezean, hitz berria hilda dago, ez du ezerta-rako balio. Izan ere, hizkuntzak
|
ezin du
jasan hiztegietako ereduaren eta erabilera errealaren arteko aldea denboran mugarik gabe irautea. Zenbat denbora beraz?
|
|
|
Zenbat denbora beraz? Orain
|
ezin
erantzun dezakegun galdera da, normalizazio-prozesuan ari gara, baina zentzuz-koa da muga bat egongo dela aurreikustea.
|
|
|
Ezinbestekoa da lehenbailehen batzen saiatzea. Honetarako metodologia alde-tik jarraibiderik egokiena Gotzon Garatek eman digula uste dut, zenbait esamolde eta hitz
|
ezin direlako
tokian bertan bizi izan ezik jaso.
|
|
|
-> > ekandu: > etxeko egin (txakurra ekandu> egin da eta orain
|
ezin
bota)
|
|
|
|
Ezin
, beraz, esan eskuak uztartuta egon direnik/ garenik nafarrak. Dena dela, garbi dugu asko dugula egiteko oraindik.
|
|
|
Horren emaitzak ere hasi gara jasotzen eta, denetan nagusia, ezbairik gabe, argitaratu berria den Euskaltzaindiaren Hiztegi> Batua> dugu. Gure ustez, Hiztegi> benetako mugarria da euskararen historian eta
|
ezin
eskertuzko tresna dugu euskaldunok euskararen normalizazioan aurrera egiteko.
|
|
|
Maiztasunak osagai horren esanahia aldatzean izan behar du euskarria [Bally (1932,244), Rohrer (1967,16), Lifetree-Majumdar (1974,65 -67)?]. Lotuta nahiz aske joan, delako hiztegi-sarrerak esanahi-aldaketa sendorik ez badu,
|
ezin
atzizkitzat hartu eta hitz elkartuko osagaitzat jo beste erremediorik ez dago.
|
|
|
Giurescu-k (1970, 263 -264), Dimitrescu-ren (1969,3 -4) suffixoïde-en azterketari eransten dio delako osagaiak beregaintasuna galdu ote duen ere kontuan hartu behar dela: osagai hori bakarrik
|
ezin
erabil badaiteke atzizki bilakatu den seinale da.
|
|
|
Zain-en osagarria erreferentzia mugatukoa denean,
|
ezin
era dezakegu hitzik(* ene anaiazaina), ezinbestean kate sintagmatikoren batera jo beharrean gaude: IS (GEN)+ zain da ohikoena (2).
|
|
|
Egia da adibide hauetatik
|
ezin
ondoriozta daitekeela gaurko hiztunak lagunarteko edo eguneroko hizkera arruntean halakoak barra-barra egiten dituenik; areago, seguru aski eman ditugun ordezkoak (GH) aiseago egingo ditu. Baina ulertzeko eragozpen larririk ere ez luke izango, eta, nolanahi dela ere, ez lituzke gramatikaz kanpokotzat joko.
|
|
|
Horrek dakarren ondorioa da, gure ustez,
|
ezin
esan daitekeela zain atzizkia denik. Zain izen beregaina, hiztegi-sarrera da.
|
|
|
Beste aukera zain egon predikatu konplexutik abiatzea da. Badirudi Azkaratek (1991,106) honen alde egiten duela, baina
|
ezin
azal ditzake kategoria-eta azpikate-gorizazio-aldaketak. Azter dezagun hau.
|
|
|
Batetik, itxoin, itxaron adiera duenean ez dugu egitura lexikorik eratzen: ume-zaina umeak zaintzen dituena besterik
|
ezin da
izan, ez umeen zain dagoena.
|
|
|
Izen beretik abiatuta bi predikatu konplexu mota sortu ditugu: batek osagaietatik eskuraturiko esanahia du (significado composicional) eta hiztunak berariaz ikasi beharrik ez du (gorde, kontu, gordetzen/ kontzen egon); bestearena, berriz,
|
ezin da
osagaietatik ondorioztatu, hiztunak predikatu osoa ikasi behar du: itxoin, itxaron, esperoan egon, 11?
|