|
2007
|
|
|
Nazioarteko ikerketa batek Thomas Young-en esperimentua errepikatu du hidrogeno molekula batean. Ikerketaren emaitzak Science aldizkariaren azken zenbakian argitaratu dituzte, eta fisika klasikoaren eta kuantikoaren arteko trantsizioa ulertzeko balio
|
dezaketela
diote ikertzaileek.
|
|
|
Antxon Alberdi: Interferometriari esker, objektu astronomikoen xehetasunik ñimiñoena beha
|
dezakegu
|
|
|
Beraz, interferometriari esker xehetasunik ñimiñoena ere beha
|
dezakegu
, ezta?
|
|
|
Horrek zer esan nahi du? Teleskopio bat Donostian jarriz gero, eta beste bat Los Angelesen, objektu astronomiko bera aldi berean beha
|
dezakegu
bietatik, eta, gainera, ikaragarrizko teleskopioa eraiki dezakegu; Donostia eta Los Angeles arteko distantzia adinakoa, pentsa. Lurraren diametroaren tamainako teleskopioa litzateke, gutxi gorabehera.
|
|
|
Horrek zer esan nahi du? Teleskopio bat Donostian jarriz gero, eta beste bat Los Angelesen, objektu astronomiko bera aldi berean beha dezakegu bietatik, eta, gainera, ikaragarrizko teleskopioa eraiki
|
dezakegu
; Donostia eta Los Angeles arteko distantzia adinakoa, pentsa. Lurraren diametroaren tamainako teleskopioa litzateke, gutxi gorabehera.
|
|
|
Beraz, irrati uhinen uhin luzeretan abantaila horretaz balia gaitezke. Zenbait teleskopioren laguntzaz, Lurraren gainazaleko toki batean baino gehiagotan jaso
|
ditzakegu
seinalea edo erradiazioak aldi berean, eta ondoren konbinatu, eta ikaragarrizko dimentsioak dituen teleskopioaren efektua lortu (10.000 km-ko diametroa duen teleskopio batena). Hala, interferometria irrati uhinetan erabilita, objektu astronomikoen xehetasunak zehatz mehatz jasotzen dira.
|
|
|
Antxon Alberdi fisikariaren esanean, Esne bideak abantaila bat eta desabantaila bat ditu edozein ikerketa egiteko orduan. Desabantaila nagusia da gu geu hor gaudela, eta, beste zientzia alorretan maiz gertatzen den bezala, barrutik ikertzeak zenbait zailtasun izan
|
ditzakeela
; izan ere, ez dugu zuzenean haren egitura osoa behatzen. Bestalde, galaxiarik hurbilena da guretzat, eta ondorioz, gehien ezagutzen duguna da.
|
|
|
Eragiketa matematikoak egiteko, garuna baino azkarragoa da ordenagailua; milioika kalkulu egin
|
ditzake
garuna kalkulatzen hasterako. Baina kalkulu abiadura ez da makina batean bilatzen den gauza bakarra; egin ditzakeen lan motek ere badute garrantzia.
|
|
|
Eragiketa matematikoak egiteko, garuna baino azkarragoa da ordenagailua; milioika kalkulu egin ditzake garuna kalkulatzen hasterako. Baina kalkulu abiadura ez da makina batean bilatzen den gauza bakarra; egin
|
ditzakeen
lan motek ere badute garrantzia. Ordenagailu batentzat, abstrakzioa eskatzen duen ia edozein lan oso zaila da.
|
|
|
Ordenagailu batek adimena izan
|
dezan
, metodo ezagunetako bat kalkulu unitate txikien sare bat osatzea da. Normalean, software mailan egiten da, eta neurona sare deitzen zaio software horri.
|
|
|
Adimen artifizialaren definizio gehienetan, argudiatu, arrazoitu, interpretatu, ikasi eta horrelako aditzak azaltzen dira. Kontua da nola egin
|
ditzakeen
ordenagailu batek gauza horiek. Jakina, garunak egiten ditu, milioika neuronaren eta konexioren bitartez.
|
|
|
Bide zuzena izan daiteke, edo azken geruzetatik hasierakoetara seinalea birbidaltzen duena; konexioen egitura lanaren araberakoa izango da. Eta oso egitura konplexuek oso lan abstraktuak egin
|
ditzakete
.
|
|
|
Hain zuzen ere, ikaste prozesuaren gakoetako bat pisu horiek doitzea da. Funtzio matematikoak dira neurona sareak arrakasta izan
|
dezan
informatikariek landu behar duten faktore nagusietako bat.
|
|
|
Berde, gorri edo beltz, badirudi iraganean hain garrantzitsua izandako ikatza indarberritzen ari dela berriz ere. Teknologiak lagun
|
dezake
ikatza kontsumoa hain zikina ez izaten. Baina ikusi egin da beltzetik berderako bide horretan non gelditzen den ikatza, eta zer kolore hartzen duen.
|
|
|
Eta petrolioaren antzera erabil daiteke, garraiorako erregaiak edo bestelako eratorriak lortzeko plastikoak, disolbatzaileak.... Azken finean, petrolioaren ordezko izan daiteke ikatza. Eta, ikatza merkeagoa denez, garrantzi ekonomiko handia izan
|
dezake
horrek.
|
|
|
Ikatza karbonoa da funtsean ikatz motaren arabera% 70 karbono izan
|
dezake
. Horregatik, ikatza erretzean, karbonoa oxigenoarekin batzen da, eta beste edozein erregaik baino CO 2 gehiago askatzen du.
|
|
|
Esaterako, ohikoa da nitrogenoa eta sufrea izatea. Ondorioz, ikatza erretzean nitrogeno eta sufre oxidoak (NO x eta SO x) ere isurtzen dira; eta horiek euri azidoa eragin
|
dezakete
. Beste ezpurutasun batzuk metal astunak tartean materia partikulatu gisa askatzen dira, eta smoga sor dezakete.
|
|
|
Ondorioz, ikatza erretzean nitrogeno eta sufre oxidoak (NO x eta SO x) ere isurtzen dira; eta horiek euri azidoa eragin dezakete. Beste ezpurutasun batzuk metal astunak tartean materia partikulatu gisa askatzen dira, eta smoga sor
|
dezakete
.
|
|
|
Horrela, errautsa erdira murritz daiteke. Gainera, modu horretan tratatutako ikatzak handitu egin
|
dezake
zentralen eraginkortasuna, eta, ondorioz, bestela baino CO 2 gutxiago isuri behar da elektrizitate kantitate bera lortzeko.
|
|
|
Bareak animalia baketsuak, motelak eta aspergarri samarrak direla pentsa
|
dezake
batek baino gehiagok. Hala ere, besterik iruditu arren, haien biologia eta, oro har, bizimodua frenesi hutsa da.
|
|
|
Ugalketa sasoian ugaltze aparatua soilik hazten da, eta gainerako egiturak txikituz doaz pixkanaka. Esaterako, bare eme batek errunaldi bakarrean 200 arrautza baino gehiago errun
|
ditzake
, eta bere pisuaren laurdena gal dezake gutxi gorabehera. Bareen ugaltze ahaleginaren zenbatekoari neurria hartzeko, esan dezagun bare eme batek errutean galtzen duen pisua 60 kg ko emakume batek erditzean 15 kg galtzearekin aldera daitekeela.
|
|
|
Ugalketa sasoian ugaltze aparatua soilik hazten da, eta gainerako egiturak txikituz doaz pixkanaka. Esaterako, bare eme batek errunaldi bakarrean 200 arrautza baino gehiago errun ditzake, eta bere pisuaren laurdena gal
|
dezake
gutxi gorabehera. Bareen ugaltze ahaleginaren zenbatekoari neurria hartzeko, esan dezagun bare eme batek errutean galtzen duen pisua 60 kg ko emakume batek erditzean 15 kg galtzearekin aldera daitekeela.
|
|
|
Esaterako, bare eme batek errunaldi bakarrean 200 arrautza baino gehiago errun ditzake, eta bere pisuaren laurdena gal dezake gutxi gorabehera. Bareen ugaltze ahaleginaren zenbatekoari neurria hartzeko, esan
|
dezagun
bare eme batek errutean galtzen duen pisua 60 kg ko emakume batek erditzean 15 kg galtzearekin aldera daitekeela. Hain ahituta geratzen da bare emea, normalean handik egun bakarrera edo pare bat egunera hil egiten da.
|
|
|
EHUko ikertzaile taldeak urteak daramatza bareen hazkuntzaren konplexutasuna ikertzen. Animalia baketsu horiek bere horretan ikusita, inork gutxik imajina
|
dezake
hazkuntza hain konplexua dutela.
|
|
|
Azken belaunaldiko bideo-jokoek duten arrakasta ikusita, argi dago gaur egungo haurrak ordenagailuaren munduan murgilduta bizi direla, eta tresna hori oso ohikoa dela haien eguneroko bizitzan. Guraso askok, baina, oraindik errezeloz begiratzen diete jokoei, erabilera txarra edo adinera egokitzen ez diren edukiak izan
|
ditzaketelakoan
.
|
|
|
Apnea duten gaixoek egunez lo har ez
|
dezaten
, eta beste gaixotasun kroniko batzuk sortzen duten nekea gainditzeko, TNF alfa proteina blokeatzen duten botikak ematen dira batzuetan. Orain, ordea, badakite proteinak immunologia sisteman eragina duela, eta baita erritmo zirkadianoan ere, nonbait.
|
|
|
Hain zuzen, sei base pare 12,8 aldiz errepikatuta izatea da muga; telomeroak hori baino gutxiago baditu, akatsak gertatzen dira zelulak banatzean. Akats horien ondorioz, zelulak hil egiten dira, edo minbizia sor
|
dezaketen
mutazioak agertzen dira.
|
|
|
Orain, baina, telomeroek RNAren ekoizpenarekin zerikusia dutela frogatu ondoren, RNA horrek zer funtzio duen ikertzen hasi dira. Izan ere, minbiziaren sorreran garrantzia izan
|
dezakeela
uste dute ikertzaileek.
|
|
|
Informatikaren bidetik, etorkizunean aplikazio interesgarriak izan
|
ditzaketen
erdieroale magnetikoekin ere badiharduzue lanean. Zer ezaugarri dituzte?
|
|
|
Hau da, material horri iman bat (eremu magnetiko bat) hurbiltzean, aldaratu egiten du. Dena den, urre nanopartikulak zenbait molekula organikoz inguratzean, eraztunetan nahiz belarritakoetan ezagutzen dugun ohiko urreak ez dituen ezaugarri magnetikoak har
|
ditzakete
.
|
|
|
Medikuntza, esaterako, duela urte batzuk esandako guztia ikertzen ari da gaur egun. Zenbait nanoteknologia institutuk hamaika esperimentu egin dituzte untxiekin eta abarrekin, eta ikerketa batzuk proba klinikoen fasean daude. Nik ezin
|
diezaioket
honi guztiari data bat jarri, hanka sartze galanta litzatekeelako, baina lanean ari gara eta ari dira, eta litekeena da lan horretatik aipatutako emaitzak edo beste hainbat lortzea.
|
|
|
Ordura arte teknologia ez zegoen itsas hondoraino jaisteko bezain aurreratuta, baina, 1964an, estatubatuarrek Alvin itsasoratu zuten. Ilargira joateko Apollo diseinatu zuten bezala, itsas hondora heltzeko barruan hiru pertsona har
|
zitzakeen
itsaspeko bat egin zuten, eta, gaur egun, itsaso sakonera pertsonak eramaten jarraitzen du oraindik Alvin ek.
|
|
|
Itsaspeko gogorrak dira, sakonera handietan dagoen presioa jasateko, eta, aldi berean, arinak dira. Alvin ek, esaterako, 17 tona besterik ez du pisatzen, baina haren titanio eta burdinazko esferak ondo jasaten du 4.500 metroko sakoneran dagoen presioa (hori da Alvin ek har
|
dezakeen
sakonera maximoa).
|
|
|
Noranahi mugitzeko gaitasuna du, sei propultsatzaile alderantzikagarriri esker. Hala, nahi duen sakoneran flotatzen gera daiteke, hondoan jarri, edo erliebe malkartsuari jarraituz hondoaren gainean nabiga
|
dezake
. Hondoratzea eta azaleratzea grabitatearen eta buien bidez egiten du, besterik gabe.
|
|
|
Zergatik? zenbakiari esker, hildako baten tenperatura neurtuta, jakin
|
dezaketelako
pertsona hori noiz hil zen. Pertsona bat bizirik dagoenean, haren metabolismoak gorputzaren tenperatura konstante mantentzen du, 36 ºC inguruan.
|
|
|
Bestalde, ordenagailuen eta softwareen bidez informazio hori hainbat modutan erabiltzeko eta prozesatzeko aukera dugu. Eta informazio ugari gorde
|
dezakegu
oso euskarri txikietan. Pentsa, mp3 irakurgailuei esker, 20.000 kantu bat disko poltsiko batean; edo hainbat eta hainbat mega eta giga gailu gero eta txikiagoetan.
|
|
|
Behaketa eta ikerketa zientifikoa ezinbestekoak dira klima nola aldatuko den ulertzen laguntzeko, klima lokalen epe laburreko aldaketei buruzko iragarpenak hobetzeko, ozeanoen kimika eta ekosistemak aldatzeko moduari buruz dugun ezagutza urria hobetzeko, eta munduko gobernuei eta herritarrei ezagutza hobea emateko, etorkizunean erabakiak har
|
ditzaten
.
|
|
|
Ekuatorearen eta poloen batez besteko tenperaturak desberdinak dira, Lurrak Eguzkiarekiko duen inklinazioaren ondorioz. Hala ere, diferentzia hori batek pentsa
|
lezakeena
baino askoz txikiagoa da. Izan ere, ozeanoek eta atmosferak poloetara eramaten dute beroa, eta oreka atseginagoa izatea ziurtatzen dute (gizakientzat, behintzat), Ekuatoreko tenperaturak hoztuz eta poloetakoak berotuz.
|
|
|
Yahoo, Alexa edo beste bilatzaileren bat aukeratuta, antzeko emaitzak lortuko dituzu. Egin
|
ezazu
proba gogoko baduzu!
|
|
|
Eta ikusi dute handienek hodi trakeal handiagoak dituztela proportzioan txikiek baino oxigenoa gorputz atal guztietara garraiatzeko erabiltzen dituzten egiturak dira hodi trakealak. Ikertzaile horien arabera, hanketako hodi trakealek mugatzen dute, batez ere, kakalardoen tamaina; eta, egin dituzten kalkuluen arabera, kakalardoak izan
|
dezakeen
tamaina handiena Titanus giganteus ek duena da, hain zuzen ere.
|
|
|
Laurehun emakumeri egindako azterketa batek erakutsi du, ordea, PGSa egin duten emakume gutxiago geratu dela haurdun, PGSa egin ez duten emakumeekin alderatuta. Zelula kentzeak enbrioiari kalte egin
|
diezaioke
nolabait, eta, ondorioz, behin uteroan dagoenean, enbrioiak garatzeko zailtasun handiagoak dituela pentsatzen dute azterketaren egileek. Bestalde, diotenez, zelula horren kromosomak normalak izateak ez du bermatzen ezarritako enbrioia osasuntsua izatea.
|
|
|
Ikusi dute jarduera fisiko luzeetan, azido laktikoari eta adrenalinari esker, muskuluek uzkurtzen jarrai
|
dezaketela
. Jarduera fisiko luzeetan, potasio ioiak muskulu zuntzetatik kanpora ateratzen dira, eta egoera normalean egon ohi den ioi oreka hautsi egiten da.
|
|
|
Behin aireratzea lortu dutenean, hegan egiteko garaia dute. Hegazti bakoitzak bere erara egiten du hegan, baina, oro har, oinarrizko bi modu bereiz
|
ditzakegu
: planeatuz edo hegoak astinduz.
|
|
|
Etenaldi horietan hegoak geldirik izaten dituzte, abiadura galdu arte. Noiznahi ikus
|
ditzakegu
usoak, txolarreak, txantxangorriak... era horretan hegan egiten.
|
|
|
Bizitza erritmo azkar horretan, oso garrantzitsua da arina izatea ere, hegoek animalia airean mantentzeko ahalik eta energia gutxien behar izan
|
dezaten
. Azken batean, hegaztia zenbat eta astunagoa izan, orduan eta hego eta muskulu handiagoak ditu goratu ahal izateko, eta horiek mugitzeko energia gehiago.
|
|
|
Badira karbonozko lore ñimiño batzuk, CO 2 rik xurgatzen ez dutenak, baina gas horren isuriak murrizten asko lagun
|
dezaketenak
. Izan ere, hidrogenoa xurga dezakete, eta hidrogeno hori oso baliagarria izan daiteke, gero, energia iturri garbi gisa erabiltzeko.
|
|
|
Badira karbonozko lore ñimiño batzuk, CO 2 rik xurgatzen ez dutenak, baina gas horren isuriak murrizten asko lagun dezaketenak. Izan ere, hidrogenoa xurga
|
dezakete
, eta hidrogeno hori oso baliagarria izan daiteke, gero, energia iturri garbi gisa erabiltzeko. EHUtik koordinatutako nazioarteko ikertzaile talde bat lore horiek ikertzen aritu da.
|
|
|
Metal batzuek bete
|
dezakete
funtzio hori, baina oso garestiak dira. Material porotsuak, aldiz, merkeagoak izateaz gain eraginkorragoak ere badira; adsorbatutako hidrogeno guztia berreskuratu baitaiteke, eta hidrogenoa bildu eta askatu ondoren, ez da materiala bere onera ekarri edo berraktibatu beharrik.
|
|
|
gramo bakarrean, 400 m 2, hain zuzen ere. Hala, hidrogeno asko bil
|
dezakete
leku txikian.
|
|
|
Oraindik lan asko dago egiteko, eta ez dago behin betiko emaitzarik. Nolanahi ere, asko ikas
|
dezakegu
zelula hauekin egindako ikerketetatik, ez bakarrik medikuntza birsortzailean, baita botika berriak probatzean, bestelako terapietan, eta abarretan ere.
|
|
|
Horretan ari gara, helburuak lortzeko lanean. Hala ere, argitu nahi nuke, inbertsioak egin badira ere, inbertsioek jarraituak izan behar dutela, ikerketek aurrera egin
|
dezaten
eta fruituak eman ditzaten. Ez da nahikoa hasierako bultzadarekin, eutsi egin behar zaio, eta, egia esateko, Europako beste herrialdeetan zientzian inbertitzen dutenetik oso urruti gaude oraindik.
|
|
|
Horretan ari gara, helburuak lortzeko lanean. Hala ere, argitu nahi nuke, inbertsioak egin badira ere, inbertsioek jarraituak izan behar dutela, ikerketek aurrera egin dezaten eta fruituak eman
|
ditzaten
. Ez da nahikoa hasierako bultzadarekin, eutsi egin behar zaio, eta, egia esateko, Europako beste herrialdeetan zientzian inbertitzen dutenetik oso urruti gaude oraindik.
|
|
|
Espeziearen arabera, perretxikoak hazteko azalera bat har
|
dezake
euskarri gisa (azal horia, Stereum hirsutum, adibidez, adar erorietan hazten da), lur azpian bertan haz liteke (boilur famatuak, Tuber melanosporum, esaterako) edo lurrazaletik gora altxatuta, hanka bat eta txapel batez osatutako egitura klasikoa hartuta beste egitura bereziago batzuk ere badira, atzaparren antzekoa, azaren itxura duena....
|
|
|
Dena den, ETC taldeak, bioteknologia garapenak kontrolatzen dituen erakundeak, ez du horrelakorik onartu nahi. Patente bulegoei dei egin die ez
|
dezaten
onartu bizidun sintetikoen inguruko patente eskaerarik. Bizi artifiziala sortzeko eta pribatu bihurtzeko lehia sortzea galarazi nahi dute.
|
|
|
Egoera horren aurrean, Sherry Rowland nire kideari eta bioi galdera bat etorri zitzaigun burura: zer egin
|
genezakeen
konposatu horiek atmosferatik desagerrarazteko. Oso egonkorrak baziren ere, ezin genituen betiko utzi atmosferan.
|
|
|
Hala ere, zer ondorio izan
|
ditzakeen
ere eman behar dute ezagutzera. Ezin dute arazoa ezkutatu.
|
|
|
Berotuz gero, erre egiten da. Argi izpiek zeharka
|
dezakete
, eta, orduan, haren ezti koloreak distira berezia hartzen du. Igurtziz gero, papera erakartzeko ahalmena du; propietate horregatik, grezieraz elektron esaten diote.
|
|
|
Europako JAR (Joint Aviation Regulation) legediak pisuaren arabera sailkatzen ditu hegazkinak. Zehatzago esanda, aireratzerakoan izan
|
dezakeen
pisu maximoaren arabera (MTOW: maximum take off weigth), hau da, erregaia, bidaiariak eta dena kontuan izanda.
|
|
|
VLA edo hegazkin oso arinek, pisu gehiago izan
|
dezaketenez
, pertsona gehiago har ditzakete; eta, oro har, lau edo sei eserlekukoak izaten dira. Hauetan ere eboluzioa garrantzitsua izan bada ere, ez da ultrarinetan adinako jauzia izan.
|
|
|
VLA edo hegazkin oso arinek, pisu gehiago izan dezaketenez, pertsona gehiago har
|
ditzakete
; eta, oro har, lau edo sei eserlekukoak izaten dira. Hauetan ere eboluzioa garrantzitsua izan bada ere, ez da ultrarinetan adinako jauzia izan.
|
|
|
Orain, aldiz, TDI motorrak erabiltzen dira hauetan ere. Mercedes batek izan
|
dezakeen
motor bera erabil daiteke hegazkin arin batean dio Arregik.
|
|
|
Motorrei dagokienez, 250 kg ko bultzada izan
|
dezakete
. Hegazkin handienetan erabiltzen diren motorren antzekoak dira, baina neurri txikiagokoak.
|
|
|
Lehen hegazkin handietan bakarrik zegoen teknologia, orain hegazkin txiki hauetan aurki daiteke, Arregiren esanean. 500 km/ h ko abiadura eta 25.000 oineko altuera har
|
dezakete
. Loiutik Madrilera joaten diren hegazkinek adinako ezaugarriak edo hobeak dituzte.
|
|
|
Gero, espioitzarako erabiltzen hasi ziren. Izan ere, piloturik arriskuan ez jartzeaz gain, pilotuaren pisua aurrezten denez, erregai gehiago eraman
|
dezakete
, eta, beraz, denbora gehiagoz egin dezakete hegan. Horregatik, oso erabilgarriak dira espioitzarako.
|
|
|
Gero, espioitzarako erabiltzen hasi ziren. Izan ere, piloturik arriskuan ez jartzeaz gain, pilotuaren pisua aurrezten denez, erregai gehiago eraman dezakete, eta, beraz, denbora gehiagoz egin
|
dezakete
hegan. Horregatik, oso erabilgarriak dira espioitzarako.
|
|
|
Estatubatuarrek atera berri dute MQ erasorako hegazkin ez tripulatua. Reaper (sega makina) izena jarri diote, eta 1,5 tona lehergai eraman
|
ditzake
. Iragarri dute udazken honetatik aurrera Iraken erabiltzen hasiko direla.
|
|
|
Giroplanoek aireratze eta lurreratze bertikalak egin
|
ditzakete
errotore nagusiarekin, helikopteroek bezala, baina, behin airean daudenean, beste helize horizontal bati esker lortzen dute propultsioa eta hegoen bidezko goranzko bultzada.
|
|
|
Azkenean, emaitza da aireratze eta lurreratze bertikalak egin
|
ditzakeen
hegazkin bat, hegal finkoko hegazkin batek adinako gurutzaldi abiadura har dezakeena (600 km/ h). Eta kontuan izanik hegazkin arruntek zenbat leku behar duten aireratzeko eta lurreratzeko, giroplano berri hauek abantaila handiak eskain ditzakete alde horretatik.
|
|
|
Azkenean, emaitza da aireratze eta lurreratze bertikalak egin ditzakeen hegazkin bat, hegal finkoko hegazkin batek adinako gurutzaldi abiadura har
|
dezakeena
(600 km/ h). Eta kontuan izanik hegazkin arruntek zenbat leku behar duten aireratzeko eta lurreratzeko, giroplano berri hauek abantaila handiak eskain ditzakete alde horretatik.
|
|
|
Azkenean, emaitza da aireratze eta lurreratze bertikalak egin ditzakeen hegazkin bat, hegal finkoko hegazkin batek adinako gurutzaldi abiadura har dezakeena (600 km/ h). Eta kontuan izanik hegazkin arruntek zenbat leku behar duten aireratzeko eta lurreratzeko, giroplano berri hauek abantaila handiak eskain
|
ditzakete
alde horretatik.
|
|
|
Diseinu kontzeptual eraginkor bat da, eta pilotuak iraultzeko inongo beldurrik gabe gida
|
dezake
AeroQuad a. Izan ere, grabitate zentroa oso gertu dagoenez, aparailua iraultzeko sekulako indarra egin litzateke:
|
|
|
Kiln people liburuan, David Brinek aztertzen du gizarte bat non hogeita lau ordu iraungo duten klonak egin daitezkeen. Ez dirudi inoiz posible izango denik horrelako zerbait egitea, auskalo, baina planteatzen duen egoerak ondorio etiko errealak izan
|
ditzake
.
|
|
|
Asimovek klasiko bihurtu zuen robotaren ideia. Harentzat Robot visions ipuin eta saio bilduman dioen bezala, robota giza itxurako makina bat zen, gizakiok egiten ditugun ekintzak egin
|
ditzakeen
makina bat, baina, nahitaez, pentsatzeko ahalmena izan behar zuen. Gizaki mekanikoaren ideia da.
|
|
|
Kaixo, Creeper naiz. Harrapa
|
nazazu
, ahal baduzu idazten zuen pantailan. Haren kontrako antibirus bat ere prestatu zuten, Reaper. Zientzia fikzioan, John Brunner-ek muturrera eraman zuen antzeko ideia bat The Shockwave Rider eleberrian, lau urte geroago.
|
|
|
Kasu askotan, oso zaila da analizatzea nolako erantzuna izango duen gizarteak asmakuntza berrien aurrean, ikuspuntu errealista batetik, behintzat. Hori da zientzia fikzioaren eginkizun nagusia, eta horretan jarraituko du, espero
|
dezagun
, urte askoan.
|
|
|
Molekula horiekin lan eginez gero, eltxoak uxatzeko produkturen bat ekoitz liteke etorkizunean, beharbada. Eta, bide horretatik, horrelako ikerketen emaitzek Anopheles eltxoaren erasoetatik babesteko estrategiak garatzen lagun
|
dezakete
, esaterako. Eltxo hori arriskutsua da, malaria transmititzen baitu.
|
|
|
Izan ere, ziztatzaile izateaz gain, eltxoak gaixotasunen eroale ere izan daitezke, baina, oro har, uste den baino gutxiago. Gutxi gorabehera mila eltxotik bakarrak daramatza gaixotasunak sor
|
ditzaketen
organismoak. Hala eta guztiz, proportzioa txikia izanda ere, argi dago ziztada kopurua gutxitzeko bidea aurkituz gero, gaixotzeko aukerak ere murriztu egingo direla.
|
|
|
Fusarium circinatum onddoa esporen bitartez ugaltzen da. Hala ere, espora horiek ugalketa sexualaz nahiz asexualaz sor
|
ditzake
, hau da, bi aleen arteko truke genetikoa gertatuta edo gertatu gabe. Ugalketa sexuala erabiltzen duen formari, egoera teleomorfoari, beste izen bat ematen diote biologoek, Gibberella circinata, baina onddo espezie bera da.
|
|
|
Askotan, onddoaren esporak haizeak barreiatzen ditu zuhaitz batetik bestera. Intsektuek ere parte har
|
dezakete
horretan; hainbat koleoptero xilofagok hau da, egurra jaten dutenek zabaldu dezakete onddoa pinudian. Eta litekeena da gizakiak ere onddoa zabaltzea, inausketaren bitartez.
|
|
|
Askotan, onddoaren esporak haizeak barreiatzen ditu zuhaitz batetik bestera. Intsektuek ere parte har dezakete horretan; hainbat koleoptero xilofagok hau da, egurra jaten dutenek zabaldu
|
dezakete
onddoa pinudian. Eta litekeena da gizakiak ere onddoa zabaltzea, inausketaren bitartez.
|
|
|
Diotenez, tumore primario batetik zirkulaziora pasatzen diren zelulen% 1 bakarrik da gai metastasia sortzeko. Azken batean, presio selektibo oso handia jasaten dute zelula horiek, eta kondizio okerrenetan bizitzeko ahalmena duenak bakarrik egin
|
dezake
aurrera.
|
|
|
Mikroingurunearen teoriaren inguruan gauza asko ikas
|
genezake
metastasiaren aurkako borrokan. Adibidez, tumore zelulek bizirik irauteko duten estrategiaz.
|
|
|
Izan ere, nahiz eta hasiera batean oxigenorik gabeko ingurune batean bizi beste organo batean ezarri eta horren ehunak deuseztatu ondoren, luzera begira zainak sortzen dituzte hazkuntza errazteko, eta hori bizirik irauteko tumoreak erabiltzen duen estrategia bat da. Horrenbestez, estrategia hori moztuta, tumoreari hazteko ahalmena zaildu
|
geniezaioke
.
|
|
|
Eta zer botika erabil
|
genezake
–Bada, zain berrien sorkuntza eragozten duen molekula bat; adibidez, VEGF faktorea blokeatuko duen molekula bat.
|
|
|
Metastasiari aurre egiteko beste estrategia bat hantura ingurunea gutxitzea da. Eta nola lor
|
genezake
hori. Antiinflamatorio bitartez.
|
|
|
Ingelesa komunikazio hizkuntza garrantzitsua da gaur egun gizarteko hainbat alorretan. Euskal Herrian, euskara, gaztelania eta frantsesaren ondoren, laugarren hizkuntza dugula esan
|
dezakegu
. Egoera horrek ingelesa hezkuntza curriculumetan txertatzea ekarri du berekin, hala nola norbanako asko bere kabuz edo ikastetxeetan ikastera bultzatu ere.
|
|
|
Hizpide dugun hiztegi honen bidez, alor horretan dagoen aukera ugaritu eta hobetu nahi dugu Elhuyar Fundazioko Hizkuntza Zerbitzuek eta Elkar argitaletxeak. Aurrerapen anitz eta sakonak egin dira azken urteotan euskarazko hiztegigintza elebidunean, eta ezin
|
genezakeen
horietatik kanpo utzi euskara ingeles hiztegien alorra.
|
|
|
Ekaitz magnetikoek hainbat ezbehar sor
|
ditzakete
, hala nola linea elektrikoan itzalaldiak eragin, sateliteak hondatu edo beharrezko babesa ez duten astronautei minbizia sorrarazi. Ekaitz horiek iragartzeko bide bat izanda, kalteak saihesteko bidea ere izango dute.
|
|
|
Urtetan egindako garbiketa lanek ia 0,1 miligramoko gorabehera eragin diote pisuari. Zientzialarien ustez, Pariskoak arazo bera izan
|
dezake
.
|
|
|
Alde batetik, horrek balio
|
dezake
jakiteko zer mekanismo dauden edo zer RNA eta proteina tumore zelulak hain azkar ugaltzearen atzean. Beste alde batetik, RNA horiek eta horiek kodetzen dituzten proteinak pankrea minbiziaren markatzaile gisa erabil daitezke.
|
|
|
Dispositibo haptikoei esker, ikusten dena ordenagailuaren pantailan kasu ukitu egin daiteke. Teknologia horrek aplikazio interesgarriak izan
|
ditzake
industria arloan, eta, hain zuzen ere, arlo horretan ikertzen aritu da Iglesias doktorea.
|
|
|
CHAS (Collaborative Haptic Assembly Simulator) muntaketarako ukimen simulagailua, hain zuzen ere. Simulagailu horri esker, toki desberdinetan dauden bi diseinugilek aldi berean elkarrekin lan egin
|
dezakete
, eta, esate baterako, diseinugile batek bestea eusten ari den pieza munta dezake; biek sentituko dituzte piezen pisua, muntatzerakoan gertatzen diren talkak eta abar.
|
|
|
CHAS (Collaborative Haptic Assembly Simulator) muntaketarako ukimen simulagailua, hain zuzen ere. Simulagailu horri esker, toki desberdinetan dauden bi diseinugilek aldi berean elkarrekin lan egin dezakete, eta, esate baterako, diseinugile batek bestea eusten ari den pieza munta
|
dezake
; biek sentituko dituzte piezen pisua, muntatzerakoan gertatzen diren talkak eta abar.
|
|
|
bi tximeletak elkarri lotzen zaizkio, eta, harrapari bat agertuz gero, arrisku larrian egoten dira, kosta egiten baitzaie hegan alde egitea. Halakoetan, espezie txikienek abantaila dute, bizi samarrak dira eta; espezie handienek, ordea, nekez egin
|
dezakete
ihes elkarri lotuta daudela. Horregatik, ahal dela ezkutuko lekuak aukeratzen dituzte, sasitzak, esaterako.
|
|
|
Arrak biziago. Irudi hauetan, dimorfismo sexuala ikus
|
dezakegu
tximeleten artean sarritan gertatzen da. Arren koloreak deigarriagoak izan ohi dira (predatzaileen aurrean lehentasuna izateko).
|
|
|
Eguneko tximelekin gertatzen da hori. Baina gaueko espezieak, oro har gautarrak diren eta kolore arreak izaten dituzten horiek, aurrez aurre ere topa
|
ditzakegu
batzuetan. Elkarri lotu, eta arrak emea ernaltzen du abdomenaren mugimendu txiki txiki batzuen bidez.
|
|
|
Biraka ari den edozein gailuk jokabide miresgarria izan
|
dezake
. Magia dirudi, baina ez da; senak agintzen digunaren kontrako jokabidea besterik ez da.
|
|
|
Ideia hori itsasontzien kulunkatzearen kontrako sistemaren bihotz moduan erabili zen eta patentatu, XX. mendeko lehen laurdenean. Olatuek bultzatuta, alde batera eta bestera kulunkatzen dira itsasontziak, baina kroskoaren bi aldeetan lotutako giroskopio erraldoi baten bitartez, efektu giroskopikoak murritz
|
dezake
kulunka hori. Gerora, beste sistema batzuk ere asmatu zituzten kulunka gerarazteko, likido edo gas tangatan oinarrituak; hala, giroskopio erraldoiak biraka izateko beharra gainditu zuten.
|
|
|
Horrek esan nahi du biratze abiadura kontserbatzen dela, eta horrekin batera, ardatzaren orientazioa ere bai. Inertzia horren kontra eragin
|
dezakeen
bakarra kanpoko indar bat da (mundu errealean frikzioa izaten da askotan).
|
|
|
Lehendik ere badaude horrelako zenbait tresna sarean (WebConc eta WebCorp, adibidez), baina horiek ere Interneteko beste tresna eta bilatzaileek euskararekin dituzten bi arazoak dituzte: batetik, forma zehatz bat soilik bila
|
dezakete
, eta ez hitz edo lema baten forma guztiak batera esaterako, lur bilatzeko eskatu eta lur, lurra, lurrean, lurrarekin... aurkitzea interesatzen zaigu; bestetik, euskarazkoak ez diren emaitzak ere eman ditzakete eta ematen dituzte, baldin eta hitz forma bera bada beste hizkuntzaren batean (software, anorexia eta sulfuroso hitzen kasuan, adibidez).
|