|
2005
|
|
|
Joandoanetaetorridatorrenbereizkuntakezdigutelaguntzen hiztunok harremanetanhizketa bidezegitendugunerabileraren azpianetaazaleangertatzendenaargitzen, ezindelakoteorizatu errealitatean egitendenakontuan hartu gabe.Eman
|
dezagun
linguistika teorikoarenalderdiak bere horretan hartuetahizkuntzaarrotzenirakaskuntzaraedopatologietaraeramatenditugula, etaharrokeriakitsutzen ez bagaitu behintzat, berehala ohartuko gara umezurtasunaz, hots, elkarlanaren beharraz: hiztunek egiazkiegitenduten erabileraren ezagutzabeteagoaezinbestekoa izateazgain, bestealoraskotako ezagutzak eregurutzatuko zaizkigulako: besteakbeste, pedagogikoak, psikologikoak, soziologikoakedo antropologikoak.Honenbestez, ezdago lehen mailakoteorizatzeriketabigarrenmailakoaplikaziorik, ezasimetriarik, bien arteko harremana elkarreraginezkoada, elkarelikatzen baitute elkarren osagarridirelako.
|
|
|
Daniloffeta Hammarberg (1973) autoreek, segmentufonetikobatekbesterenbateandueneragingisaeJkarrenondokoebakerenbatetortzemodu AHO BELARRIEN] ARDUERAMALGU MOLDAKORRETANBAOTEALDAGAIZTASUNIK, ruetan sinplifikatuz, ezkerrerakoeta eskuinerako koartikulazioa bereizten badaere, kontua askozerekonplexuagoa da; izanere, ezdabakarrikaurretik edoondorendatorrensegmentuari aurrehartzeaezaugarriak aldaraziz, askotan, errealitatean, artilukatzaileeneskutik (e.b., ezpainenaurreratzeetaborobiltzea) koordinatutakohainbat mugimendu morfema mugengainetikhedatzen dira aurreratuzartikulatzaileenjarreraondotik doazen segmentuetara, mugimendu horien guztien emaitza diren ezaugarri akustiko jakinakaldaraziz.Etahemendik datar, hizketan arigarenean, ahoskuntzorganoek oharkabean (bainaezimitazioz) behinetaberrizegitenduten mugimendu kontrolarenalderdikorapilotsua.Artikulaziozkoetaakustikazkodatuesperimentaletan aurkitzenden aldakortasunfonetikoarenarazoak, artikulatzailebakoitzarenmugimenduenoinarrian dauden kontrolprintzipioen arazoorokorra aztertzera eraman ditu jakitunak. ...uagoalortu nahibadugu, behartzen gaitufonetikan ez ezik, fonologian etaseguruenik hizkuntzarenbestezenbaitosagairenazterketa emaitzetaneremurgiltzera.Argihila, neure buruariezbesteri, egitendizkiodan galderakdira, hots, aldez aurretik programatuaedo planifikatua ote ekoizpen prozesua. Nola liteke, bada, seinale fisikoakkanporatzeko, denboraezinagolaburrean (segundoko 15hizketa hotsezberdin kanpora
|
baititzakegu
) hots asmoa edoesanasmoakodatzea horrenbeste agindu (psiko) neuromotorkoordinatuz, ra, bata besteen ezaugarriak gainjarriz definitzendute; Lagefoged ek (1975,48) definitzen du.
|
|
|
Hiztunokahoskuntz organoen anatomia fisiologiaketamintzo garen hizkuntzakberakmugatzen bagaituere, ezinkontaahaladiragureaho, eztarri, mihi, ezpainek... eginditzaketenmugitze itxuratzeaketa, ondorioz, ekoitz
|
ditzakegun
hizketa hotsak. Aldakortasunaetakoartikulazioaunibertsalak izanik postula ote litezke organoen itxuratze aldatzeen kopuru mugatua, ereduakustiko egonkorraketapatroialdagaitzak. Alaazterketak berak, lortu nahidugunak, bultzatzen gaituhorretara?
|
|
|
Bizien laudatzeko bethi da denbora, Aipha
|
dezagun
egun hizkuntza eskuara,
|
|
|
Zaharren laudatzeko bethi da denbora, Aipha
|
dezagun
egun mintzaia Eskuara,
|
|
|
Hobeki ezagutarazteko zein diren kalitate horiek eta zer balio handia daukaten, neurtitzen azken hitzetan agertzen dira indar berezi bat har
|
dezaten
: ederrena superlatiboan lehenik, aditza nahasi ez dena gero eta azkenik hizkuntzaren iraupena, zahartasuna munduko lehena azken neurtitzaren azken hemistikioak daukalarik bertzeek ez duten balioa.
|
|
|
orai arte. Nola munduko lehen mintzaiak ukan
|
dezake
erdaratik hastea. Hain dira irrigarriak holako ideiak, baliatu behar baita irria eta umorea haien kontra joaiteko.
|
|
|
Ikus
|
dezagun
zer den orduko giroa Frantzian.
|
|
|
Bertzalde, ez
|
ditzagun
ahantz Michel Elissamburu edo Frere lnnocentius en obrak bereziki: Zer izan diren eta zer diren oraino framazo nak munduan, Eskualduna astekariak agertu zituen artikuluen bilduma (1890) eta urte berean Framazonak, bigarren edicionea, eta Frantziako hirur Errepubliken istorioa laburzqui.
|
|
|
Zuben anaiak izango gera bizi artian, Adierazten dizuet gogoz biyotzetikan, Zazpiak bada lotsaz ez gaiten geldi atzian, Pozik alegin egin
|
dezagun
aman gatikan, Izan liteke negar eginaz guregatikan, Arkitutzia buru makurka baztar batían, Korri mutilak jarri gaitian danen gatikan, Barkaziyua eskatutzeko bere aurrian.
|
|
|
Euskaldun danak ama euskara maita
|
dezagun
, Ta biyotzetik] aungoikoari beti eskatu Idukitzeko bere onduan gau eta egun
|
|
|
Zazpi Euskal herriek bat egin
|
dezagun
, Guziak bethi bethi, gauden gu Eskualdun.
|
|
|
15 Españan Nabar, Biscai, Alaba, Gipuzco, Frantzian Bachenabar, Laphurdi, Zubero, Zazpi herri hauc dire Eskualdunen toki; Ez
|
dezake
pareric iguzkiac argi.
|
|
|
Alabainan, aipaturik eta goraipaturik euskara, euskal ohiturak, bereziki dantzak eta pilota, ez
|
zezaken
utz fede katolikoa. Izan daiteke euskaradun, izan daiteke dantzari, berdin pilotari, bainan oroz gainetik da fededun.
|
|
|
Segi
|
beza
euskaldunak bere jokoekin, izan dadin beti euskaldun fededun, bainan ez du Dibarrartek deus ikuspenik geroari buruz, nahiz osoki aldatu
|
|
|
otoitza. Haurrei biharko euskaldunei mintzo zaie, otoizten ditu atxik
|
dezaten
, arbasoek bezala, euskara eta fedea. Hedatzen ari den inpiotasunaren uhainaren kontra, framazonen eta haien deabrukerien aurka, ordu arte tente potente egona baldin bada Euskal Herria, zer bilakatuko da bihar?
|
|
|
Haurrek, Euskal Herriko haurrek behar dute obeditu, hala agindua baitzaie. Aintzineko bertsoetan laudatu ditu Dibarrartek mintzaia, jostetak, euskaldun fedea, deitoratu Zazpien batasunaren haustea, eta orduan, agintari gisa, manatzen die haurrei ikhas
|
dezaten
, atxik dezaten. Berdin kontserbatzailea, bainan bertze bizitasun eta kar batekin.
|
|
|
Haurrek, Euskal Herriko haurrek behar dute obeditu, hala agindua baitzaie. Aintzineko bertsoetan laudatu ditu Dibarrartek mintzaia, jostetak, euskaldun fedea, deitoratu Zazpien batasunaren haustea, eta orduan, agintari gisa, manatzen die haurrei ikhas dezaten, atxik
|
dezaten
. Berdin kontserbatzailea, bainan bertze bizitasun eta kar batekin.
|
|
|
Historiografian iparraldekoak euskaldunen historiak eurrez burutzen hasi ziren, euskaldunen jatorriaz kezkatzen zen his toriografia mota berri hau, baina euskaldun guztiez arduratzen zen, horra bada bere berezitasuna. Gogora
|
ditzagun
Chaho Belzunze, Bladé, Jaurgain. Hori da beharbada iparraldeko historiografiaren konstantea, euskaldunez orokorki ari direla, Euskal Herria bere osotasun geografikoan hartuaz.
|
|
|
Eremudialektal geografikoanerkidegoarenbarrenera begiradauden tradiziozkojarreraberdintzaile etakonbergenteekikohiztunak nolako kokaguneahautatzen duenazterdaitekeen gauzada.Horretarako, gizartearen barrenekosareketan norbanakoakdituen hartu emanetaerlazioak nolakoak diren etaerreferentziatzatzein talde jotzen d (it) uen ezagutzea baitezpadako baldintza da; norbanakoarenhizkera jardueranoinarriturikjoereketanorabideekberekin loturik daramaten prestijioarenarabera hiztunak bereburua non kokatzen duen edo non kokatu nahiko lukeen antzeman dezakegu2? ...prestijioaren ifrentzuanestigmaizpiak edota hainbat hiztunen ziurtasun linguistikorikezasumaditzakegula; ikerketa xeheekerakutsi dutenez, hiztunokhizkuntzarenbaitakoautogorrotorainoedotaprosodiarenaldetikako ahoko giharreendoitze kulturaledogizartezko etarainoiritsgaitezke; horretaz jabetzea ezlegokegaizki: hizkerarekikojarrerarenikuspegi kognoszitiboan, sinesteak, estereotipoaketa perzepzioaksar
|
ditzakegu
eta alderdiafektiboan, zirrarak etasentimenduak.
|
|
|
Pentsaotedezakeoraindik norbaitek guztizintimoakdirenezedotaseni deeninguruko egoerabatzuezkanpodialektoek orainarteanbezalaberen ezaugarri guztiekin aldaketarik gabeiraun
|
dezaketela
–Are herriko bereko hainbategoeratan, dialektoak ezdugaurgerobalio, hainbat etahainbat errealitatekontzeptual etatekniko geuregogoakeuskalkitik guztizdisoziaturik dakuskielako: kulturaetaohitura kontua bainoezdahau, egiaesanbeharbal dinbada.Berdin berdingertatzen dabestehizkuntzabatzuetan etabereziki gureabezalakohizkuntzatxikiedotaeremuurrikoetan.
|
|
|
arrazoi historiko literarioen indarra gerta daitezke. Eman
|
dezagun
Euskaltzaindiak 1968an hartu erabakiak eta gerora emeki emeki hedatu dituen arauakakademikoak eta, beraz, heinbatezbederenartifizialak direla. Horrekezdu adierazten, halaere, euskararen corpusaren barrenean aurrerantzeangertatukodirenaldaketaetaberrikuntzaguztiaketaestandarizazio areningurukogarapenguztiakartifizialakizanendirenik.
|
|
|
Eman
|
dezagun
eredu bila Alemaniara jotzen dugula; joan gaitezen Berlinera, harresiaeraitsiaitzinekoatzogoizekoBerlinera: hirikoberekomintzoaren prestigioari edoestigmaridagokionezekialdekoalderditik mendebalekorazegoenaldeasekulakoadelaezagunada (Dittmar, Schlobinski&Wachs 1988aeta1988b). Hona hizkeren gizartezko sinbolismoarengaitiketaoraintsuartekoAlemaniakoErrepublika Federaletikirtengabebesteaipubat, ...
|
|
|
Euskara estandarraren beharra eta sorrera kezka eta eztabaida iturri izan dira mendeetan zehar eta horren berri nahi duenak informazio paregabea aurki
|
dezake
Zuazoren (1988) lanean. Era berean, batez ere XX. mendearen bigarren erdialde honetan egin diren euskara ordura arte landu gabeko espa
|
|
|
Bigarrena, antzeko gogorkeria egoeretan gertatzen da: zenbait hiztunek bizirik irauten badute ere, haien hizkuntza erabiltzeak ekar
|
diezaiekeen
arriskua dela eta, ama hizkuntza erabiltzeari uzten diote. Behetik gorako hizkuntz heriotza gertatzen da hizkuntza bat goi mailako hizkuntzaren erabileretarako edo erritualetarako bakarrik erabiltzen denean; hauxe da, hain zuzen, latinaren kasua.
|
|
|
hauetako euskara garatzeko egin diren saioek berebiziko garrantzia dute euskararen garapenerako eta iraupenerako ere, baina gainera, esparru bakoitzeko zientzialariak edo teknikariak dira esparru horretako euskara gara
|
dezaketen
bakarrak. Hau oso garbi islatu zuen Etxebarriak (1972) Anaitasuna aldizkarian hauxe idatzi zuenean:
|
|
|
Bistan da ez dela nahikoa euskara menperatzea, gai tekniko eta zientifikoak ere menperatu behar baitira[...] Bigarrenik, zein izanen litzateke bidea? [...] Nork bere arloan, edo berak ondoenik erabiltzen dituen gaietan, euskaraz presta
|
ditzake
bere lantxoak...»
|
|
|
Hizkuntzalariek lagun
|
dezakete
sortuz doan euskara teknikoa aztertuz eta beren hizkuntz ezaugarriak deskribatuz eta, halaber, literatur erabilera eta erabilera komuna aztertuz. Zientzialariei eta oro har hizkuntzaren erabiltzaileei bide berriak jorratzea errazago egingo dieten baliabideak eskainiko dizkiete horrela.
|
|
|
guistikoek gakoa eman
|
diezagukete
batzuetan: gero eta gehiago dira zientziaz edo teknologiaz ari diren euskaldunak beren esparruetan euskara erabiltzea erabaki dutenak.
|
|
|
Jokaera hau gaizki onartzen dute askotan hizkuntzalariek, intrusismotzat hartzen baitute. Edonola, soziolinguistikaren ikuspuntutik hizkuntzaren aldeko indartzailetzat har
|
genezake
hau ere. Izan ere, hizkuntza ahulduen ezaugarri nabarmenetako bat da arau bateraturik gabeko aldakortasuna (Elordui, 1995):
|
|
|
Baina zein izan daiteke hizkuntzalarien ekarpena? Hizkuntzalarien eginkizuna ezin izan daiteke esparru guztietako testu tekniko zientifikoak idaztea, gehienez ere, lan egiten duen hizkuntzalaritzaren esparruko euskara lan
|
dezake
bakoitzak. Ekarpena, hizkuntzalaritzaren esparruak lantzetik etorriko da, jakina.
|
|
|
10 Elorduik (1995) azpimarratu duenez,«.?, hizkuntz heriotzaren ikerketak aldaketa linguis tiko orokorra ulertzeko ukaezinezko erabilgarritasuna izateaz landara, hizkuntzen jokaera sinkronikoa ulertzeko hainbat eta hainbat datu agerraraz
|
ditzake
... > >.
|
|
|
Gramatika Sortzailea bezalako ikerkuntza ildoak Filologiaren osagarriak izan daitezke: hiztunek jaiotzetik duten hizkuntz ahalmena deskribatzea da helburua eta abiapuntua, hiztunak sor
|
ditzakeen
infinitu esaldiak aurresaten dituen sistema eraikitzea. Sistema horrek ezinezkoak diren esaldiak ere aurresateko gai izan behar du.
|
|
|
Edonola, zientzialariei ezin eska dakieke beren esparruko gaiez ikertzeaz eta euskararako bide berriak urratzeaz gain, hizkuntzalaritzaren esparru des berdinetan gertatzen diren aurrerapenen berri izan
|
dezaten
, haien jardueran kontuan hartu ahal izateko. Ezinbestekoa da hizkuntzalarien eta zientzialarien
|
|
|
arteko zubi gisa diharduen hizkuntzalaritza aplikatua: hizkuntzalaritzaren arlo desberdinetan gertatzen diren aurrerapenek hizkuntzaren erabilera bere zituetan izan
|
dezaketen
erabilgarritasuna aztertu behar da eta zientzialariei beren eguneroko jardueran baliagarri gerta dakizkiekeen baliabideak propasatu. Esparru honetan ari diren hizkuntzalariek zientzia eta teknikarako hizkuntzaren erabileraren hizkuntz berezitasunak aztertu behar dituzte eta zientzialariekiko elkarlana ere ezinbestekoa dute:
|
|
|
Gainera, aldaera idatziaz eta zainduaz ari gara batez ere. Hizkuntza berezituen artean ere hainbat erabilera egon daitezke, esate baterako, gai baten adituek hizkuntza berezitu mintzatua eta zaindu gabea ere erabil
|
dezakete
beren artean 13 Edonola, hizkuntzalariek aztertu ohi dutena erabilera berezitu
|
|
|
14 Euskararen kasuan nekez azter
|
dezakegu
bestelako erabilerarik, oso mugatuak baitira oraindik. Hona hemen Zalbidek (1993) kontu honen inguruan esaten diguna:
|
|
|
hizkuntza menderatua eskolan ez erabiltze ak ekartzen du hiztunak haien jarduera profesionalerako ama hizkuntza erabiltzeko gai ez izatea, hizkuntza hori esparru batzuetara zokoratua izatea eta azkenik erabilera berezitue tarako garatua ez izatea. Euskararen erabilera berezituak eskolan berreskuratzea ezinbeste ko baldintza da etorkizuneko hiztunek beren burua gai ikus
|
dezaten
euskara beren lan espa rruetan erabiltzeko eta beraz, esparru horretako euskara gara dezaten.
|
|
|
hizkuntza menderatua eskolan ez erabiltze ak ekartzen du hiztunak haien jarduera profesionalerako ama hizkuntza erabiltzeko gai ez izatea, hizkuntza hori esparru batzuetara zokoratua izatea eta azkenik erabilera berezitue tarako garatua ez izatea. Euskararen erabilera berezituak eskolan berreskuratzea ezinbeste ko baldintza da etorkizuneko hiztunek beren burua gai ikus dezaten euskara beren lan espa rruetan erabiltzeko eta beraz, esparru horretako euskara gara
|
dezaten
.
|
|
|
15 Honen inguruan argibide gehiago nahi duenak Cabré-ren (1993) lana ikus
|
dezake
.
|
|
|
Ezaguna da euskarak perpausen osagaiak era askotara antolatzea onartzen duela, baina testu tekniko zientifikoetan perpausen osagaien hurrenkera ere anbiguotasun txikiena dakarrena izan ohi da: testu antolatzaileak kokagunerik kanonikoenetan erabili ohi dira, harreman logikoak ezartzeko edo osa gaiak nabarmentzeko eginkizuna ahal den eta egokien bete
|
dezaten
' 6; gai alda keta bat gertatzen den bakoitzean aldaketa horren berri ematen duen mintza
|
|
|
bistan izan
|
dezagun
17
|
|
|
Ikus Zabala (1996b). 18 Mitxelenak (1968) euskara batuan dezakellezake bezalako adizkien arteko bereizketa mantentzearen alde mintzatu zen Arantzazuko txostenean, baina oro har esan
|
genezake
eus kara komunean nahasirik erabiltzen direla. Euskara tekniko zientifikoan funtsezkoa da batzuetan adizki horien bereizketa.Ikus Odriozola (1996).
|
|
|
Azkenik, hiztegiaren esparruan hiru motatako hitzak aurkituko ditugu testu tekniko zientifikoetan: 1) hizkuntza komunaren edozein erabileratan aurki
|
ditzakegun
hitzak; 2) hiztun gehienek ezagutzen dituzten baina testu tekniko zientifikoetan maizago agertzen diren hitzak, hiztegi orokor, entziklopedikoetan edo Hiztegi Batua bezalako hiztegi normatiboetan ere aurki daitezkeenak; 3) jakintza esparru bakoitzari dagozkion termino berezituak, esparru berezitu bakoitzaren adituek bakarrik ulertzen dituztenak eta hiztegi terminologiko berezituetan soilik aurki ... Hiru hitz mota horietatik lehendabiziko biak soilik gainezarriko dira erabilera komunaren hiztegirekin.
|
|
|
21 Hizkuntzaren esparru bakoitzean hartzen diren maileguek hizkuntza osoan izan
|
dezaketen
eraginak zer pentsatua eman liguke: bizidunen dietaz ari garelarik, haragijale eta belarjale hitzak, esate baterako, hizkuntza komunekoak direla onartu beharra dugu, hiztun gehienek erabil ditzaketen adigaiei baitagozkie eta irizpide horretan oinarrituta bultza genitzake, karniboro eta herbiboro hitzen aldean.
|
|
|
21 Hizkuntzaren esparru bakoitzean hartzen diren maileguek hizkuntza osoan izan dezaketen eraginak zer pentsatua eman liguke: bizidunen dietaz ari garelarik, haragijale eta belarjale hitzak, esate baterako, hizkuntza komunekoak direla onartu beharra dugu, hiztun gehienek erabil
|
ditzaketen
adigaiei baitagozkie eta irizpide horretan oinarrituta bultza genitzake, karniboro eta herbiboro hitzen aldean. Mikrofago eta makrofago hitzak, aldiz, termino berezituak dira eta mailegatzeak ez du eragin handirik euskara osoari begira.
|
|
|
21 Hizkuntzaren esparru bakoitzean hartzen diren maileguek hizkuntza osoan izan dezaketen eraginak zer pentsatua eman liguke: bizidunen dietaz ari garelarik, haragijale eta belarjale hitzak, esate baterako, hizkuntza komunekoak direla onartu beharra dugu, hiztun gehienek erabil ditzaketen adigaiei baitagozkie eta irizpide horretan oinarrituta bultza
|
genitzake
, karniboro eta herbiboro hitzen aldean. Mikrofago eta makrofago hitzak, aldiz, termino berezituak dira eta mailegatzeak ez du eragin handirik euskara osoari begira.
|
|
|
euskaraz ehune ka bost esaten denez, %5 idatzi behar genuela erabaki zuen Euskaltzaindiak. Horrelako erabakirik hartzeko arrazoirik ez zegoela uste dut, ez %5, ez 5% ez baitira hizkuntza naturaleko segidak eta hizkuntza natural bakoitzaren hurrenkerak segida horren irakurketan izan
|
baitezake
eragina, baina ez ikur adierazpenaren idazkeran. Izan ere, ez dira gutxi Euskaltzaindiaren erabakia aintzat hartzen ez duten zientzialariak.
|
|
|
15 zentimetro edo hamabost zentimetro. Matematikan erabili ohi diren honelako formula eta ekuazioen irakurketaz gehiago jakin nahi duenak jo
|
beza
Ensunza (1983, 1987) lanetara. Izan ere, hemen eskaini dudan ekuazioa eta irakurbidea Ensunzaren bigarren lan horretatik aterea da.
|
|
|
ekis eta ez ixa irakurtzeko ohitura. Txikikeria iritzi
|
diezaioke
norbaitek kontuari, baina ahozkoan garrantzi handia du, Matematikaz edo Fisikaz mintzatzean behin eta berriro agertzen den hizkia baita. Gainerontzean, zailagoa da kode aldaketa hizkuntza idatzi eta zainduan, mintzatuan eta zaindu gabean baino; batez ere beste hizkuntza batean ikasi ditugun erakundeen edo geografia izen propioen kasuan gertatu ohi da.
|
|
|
Euskaraz erregistro hauek guztiak landu beharrekoak dira, hizkuntza osasuntsua izanen badugu eta zenbait alderditan horiek guztiak elkarrekin aldatu badute ere, beste alderdi batzuetan aldendu egingo dira estilo aniztasunaren mesedetan29. Hizkuntza bat beste baten eraginaren pean bizi denean, ahultzearen diagnosia egin ahal izateko ezinbestekoa da ondo bereiztea hizkuntza menderatzailearen sistemak eragindako aldaketak eta sistema horrek eragindakoak ez diren aldaketak. Hizkuntza menderatzaileak eragindako aldaketek bi motatako ondorioak eman
|
ditzakete
: hizkuntzen bateratzea dakarten aldaketak eta hizkuntzak bereiztea dakarten aldaketak30?
|
|
|
Salbuespenak, dun eta (t) ar atzizkiez osatutakoak dira (eta bigarrenen baliokide maileguzkoak37. Honek esan nahi du maileguz hartzen ditugun gainerantzeko adjektiboek izenaren eskuinetara joan behar dutela. Bereziki aipatu beharrekoak iruditzen zaizkigu hain maiz gaizki erabiliak ikusten ditugun ekonomiko, politiko, sozial, nazional... Adjektibo diren neurrian izenaren eskuinetan ipini behar ditugu, lehen esan
|
hezala
(arazo ekonomiko (ez* ekonomiko arazo))...». Harrigarria da hiztunen joera hau gaztelania eta frantsesa bezalako erdaretan adjektiboak, euskaraz hezala, eskuinean baitoaz.
|
|
|
Bereziki aipatu beharrekoak iruditzen zaizkigu hain maiz gaizki erabiliak ikusten ditugun ekonomiko, politiko, sozial, nazional... Adjektibo diren neurrian izenaren eskuinetan ipini behar ditugu, lehen esan hezala (arazo ekonomiko (ez* ekonomiko arazo))...». Harrigarria da hiztunen joera hau gaztelania eta frantsesa bezalako erdaretan adjektiboak, euskaraz
|
hezala
, eskuinean baitoaz. Oñederraren (1992) arabera hiztunek erdal sistematik urruntzeko egiten duten aldaketa dateke eta Odriozola eta Canteroren (1992) arabera aldiz, hiztunen hizkuntz ahalmen murritzaren ondorioa bide da:
|
|
|
ere izan
|
lezake
, ordea, gertaera honek. Izan ere, tar daramaten adjektiboak euskarak dituen erreferentziazko adjektibo bakarrak dira, izenarekiko beste lako harremanak daudenean izen elkartuak erabili ohi baititugu.
|
|
|
40 Odriozola eta Zabalak (1992) ere' euskarak nekez onar
|
ditzakeen
aldarazpenen' artean
|
|
|
Adibide bat ematearren, badugu drainatu aditza,' Lur eremu batean, lurpeko ubide baten bidez ur soberakina kendu' esan nahi duena. Ekintza adierazi nahi badugu, drainatze izena asma
|
dezake
gu, edo drainatu nor nork motako aditza denez, drainaketa ere eskuragarri izan dezakegu. Zalantzak sortzen zaizkigu, ordea, lur eremuaren ur sobera kina kentzeko erabiltzen den sistema edo gaixo bati zauri batetik jariakinak ateratzeko jartzen zaion tresna adierazi nahi dugunean, drainatze edota drai naketa izenek izan al dezakete irakurketa hori?
|
|
|
Adibide bat ematearren, badugu drainatu aditza,' Lur eremu batean, lurpeko ubide baten bidez ur soberakina kendu' esan nahi duena. Ekintza adierazi nahi badugu, drainatze izena asma dezake gu, edo drainatu nor nork motako aditza denez, drainaketa ere eskuragarri izan
|
dezakegu
. Zalantzak sortzen zaizkigu, ordea, lur eremuaren ur sobera kina kentzeko erabiltzen den sistema edo gaixo bati zauri batetik jariakinak ateratzeko jartzen zaion tresna adierazi nahi dugunean, drainatze edota drai naketa izenek izan al dezakete irakurketa hori?
|
|
|
Ekintza adierazi nahi badugu, drainatze izena asma dezake gu, edo drainatu nor nork motako aditza denez, drainaketa ere eskuragarri izan dezakegu. Zalantzak sortzen zaizkigu, ordea, lur eremuaren ur sobera kina kentzeko erabiltzen den sistema edo gaixo bati zauri batetik jariakinak ateratzeko jartzen zaion tresna adierazi nahi dugunean, drainatze edota drai naketa izenek izan al
|
dezakete
irakurketa hori?
|
|
|
den atzizki moduko zerbait aurkitzea espero
|
dezakegu
euskaraZ43. Esate baterako, pre aurrizkiak modifikatzaile modura jokatzen du prejuicio hitzean, beharrezko datuak izan aurretik egiten den juicio mota adierazten baitu hitz honek eta horren parean aurreiritzi dugu euskaraz.
|
|
|
Esate baterako, izen elkartuen mugatzaile berezitzat hartu ohi diren gain bezalako osagaiak gero eta hurbilago daude aurrizki bihurtzetik44 eta gainera, lehenago lekua baizik adierazten ez bazuten ere (gainjantzi, gaingune), egun intentsitatea ere adierazten dute zenbait hitzetan (gainzama) 45? Aldaketa hauek euskara erabilera berrietara egokitzeko beharrak eragindakoak dira eta euskara ahuldu gabe aberastu egiten dutela pentsa
|
dezakegu
.
|
|
|
Euskarak estandarizatzeko bidean eman dituen urratsetan oso garrantzitsua izan da beren jardueran hizkuntza hau erabili duten zientzialari eta teknikarien ekarpena, estandarra behar duten komunikazio esparruetan mugitzen baitira. Bestetik, haiek dira esparru desberdinetako euskara tekniko zientifikoa sor
|
dezaketen
bakarrak, eta askotan esparru hauetan idatziriko testuen kalitatearen inguruan kritikak plazaratu direlarik, zenbait kontu sakonkiago aztertu behar direla ikusi dugu, zaila baita batzuetan bestelako hizkuntzekiko interferentziak edota oro har hizkuntzaren endekatze prozesuaren ondorio diren aldaketak eta erabilera berrietara egokitzeko beharrak eragindako alda ketak bereiztea.
|
|
|
1984 urtean euskararen azentueraren gaineko azterketek itzelezko bultzada hartu zuten; orduan ere, euskara batuak azentua eduki
|
zezakeela
hasi ginen entzuten. Ilunpeko argi izpi hari ia bakardade osoan eutsi behar izan dio Txillardegik urte luzeetan barrena.
|
|
|
Batzuen artean(+ 2,) ospetsu bilakatu da eta xehetasunak xehetasun onarpen osoa bildu duela esan
|
dezakegu
. Jakina, onarpen hori ez da gertatu autoritatea daukatenen artean eta arlo honetan zain segitzen dugu.
|
|
|
Izenki mugagabeetan agertzen zaizkigun datuen interpretaziorako hiru arau nagusi eman
|
ditzakegu
:
|
|
|
Arau hau Bizkaiko hiru informantek daukate (informanteak Gernika, Muxika eta Bermeokoak dira) hauen kasuan jatorrizko azentueraren arau ber berak aplikatu dituztela esan
|
dezakegu
.
|
|
|
Batetik, hiztun gehienen joera azentua oinean txertatzea bada ere, badirudi batzuek azentua txertatzen dutela, izenki mugagabeen arauen arabera, aditz laguntzaileagaz batu baino lehen, eta besteek, ostera, lehenengo eta behin partizipio eta laguntzailea batuta, azentua txertatzen dutela. Lehen taldekoen arauak honela eman
|
ditzakegu
:
|
|
|
Grafikan ikusten den moduan, desberdintasunik handiena bokalez amai tutako oinetan gertatzen da berriz ere; aurreko atalean azaldu dugun prozesu beraren ondorioa dela esan
|
dezakegu
.
|
|
|
Partizipioen arau horiek eragina daukate aditz jokatuetan (beharbada euskara idatziaren menpekotasunak eraginda) eredu nagusi bi sortzen direla. Silaba bikoetan gertatzen den desberdintasun nabarmen hori kuantifikatuz gero, ondoko taula eta grafika osa
|
ditzakegu
:
|
|
|
EgiadaPerorengarapenabesteumeenabainoberanduagogertatzendela, bainahizkuntzabietakoa.Berezitasunhauhaurrarenheltzearidagokiolaesan
|
dezakegu
. Izanere, ezduguustegarapenelebidunarenondorioadenik.
|
|
|
Iskribariak aipatzen ditu oraino zuzendaritzaren bizpalau xede berri, hala nola, Baionako jaun apezpikuari eskatzeko erabakia Jean Saint Pierre bezalako euskaltzale argitu batek Seminario Handiko apezgaiei euskara apur bat irakats
|
diezaien
, edo Jaun prefetari galdetzekoa Paristik eta behere horita rik osasun bila datozen mutiko eta neskato kanpotarrak bertze eskualde bate tara igorriak izan daitezen, zeren eta boz emaileen lerroa kanpotar izenez egu netik egunera betetzenago baita (sic).
|
|
|
Mauletarrei ongi etorria egin ondoan, gerlan besoa galdurik itzulia den Georges Lacombe lotzen zaio bere solasari: Parise gain horietan mintzo omen dira, departamendu edo eskualde bakoitzari botere apur bat uzteaz, bere bizi pide bereziaren araberako erabakiak har
|
ditzan
. Horri darraikola, Biltzarraren burulehen ohiak galdatzen du ez ate laitekeen eskatzen, eta men turaz ardiesten ahal, gure Euskal Herriarentzat ere, bere kide berezi baterat baztertzeko urratsa.
|
|
|
Beharrik bada ere han gaindi gizon bat, Charles Brun, euskalzale egiazkoek estimatzen dutena eta hau gu bezalatsu mintzo da holetan. Bainan behar luke nonbaitik laguntza poxi bat; lauzkatu behar genuke, larderia gehiago izan
|
dezan
eta haren erranari beha daitezen.
|
|
|
Eta zeren galdez behar dute euskaldunek mintzatu? Lehen lehenik galda
|
bezate
ez ditzaten lehenagoko herrialdeak suntsi; ez bereiz Zuberoa beste bi euskal herrietarik, baina hiruak bil elkarrekin, Baiona dutela hiriburu. Galda euskara izan dadin eskoletan irakatsia eta etsaminetan onartua.
|
|
|
Eta zeren galdez behar dute euskaldunek mintzatu? Lehen lehenik galda bezate ez
|
ditzaten
lehenagoko herrialdeak suntsi; ez bereiz Zuberoa beste bi euskal herrietarik, baina hiruak bil elkarrekin, Baiona dutela hiriburu. Galda euskara izan dadin eskoletan irakatsia eta etsaminetan onartua.
|
|
|
Galda euskara izan dadin eskoletan irakatsia eta etsaminetan onartua. Galda, ahalaz, euskaldunak ezar
|
ditzaten
beren egitekoetan nausi, eta holako...
|
|
|
Zer du bada galdatzen Arotzarenak, hauxe baizik ez: Euskal Herriak izan
|
dezan
Frantzia berrian bere begitartea. Arima berezi bat badu alabaina gure Herriak. Gu ezagutzen gaituzten guztiek aitortzen dutena da:
|
|
|
Euskalzaleen Biltzarrak, Gure Herriak eta Eskualdunak, Darlan amiralari gutun bat bidali diote adierazteko garbiki zer nahi duten Frantziako euskaldunek: Ez
|
ditzatela
bederen Iparraldeko hiru probintziak elkarretarik bereiz eskatzen dute, eta herrialde hau bere gain uzte ko tipiegi balitz, 3 B deitu eskualdean, hots, Pays Basque, Béarn, Bigorre hiru aldeak billitzakeen elkargoan sar dadiela, baina bere begitarte berezia atxikiz.
|
|
|
Zeren irakasteko, ordea? Lehenik euskal hitzak eta izenak, gero, haurrek ikas
|
dezatela
irakurtzen eta izkiriatzen, bai eta kantatzen ere. lrakasleak berak euskararik ez badaki he! egin diezaiola beste norbaiti.
|
|
|
Lehenik euskal hitzak eta izenak, gero, haurrek ikas dezatela irakurtzen eta izkiriatzen, bai eta kantatzen ere. lrakasleak berak euskararik ez badaki he! egin
|
diezaiola
beste norbaiti.
|
|
|
Honetan bururatuko da Lafitten eta Arotzarenaren arteko lankidetza euskallurraldetasunaren eta kulturaren alde Vichy-ko gobernuaren eretzera, bizkitartean 40ko hamarkada horretan bada oraino beste auzi bat Lafitte ape zak aipatu gabe utz ez
|
dezakeena
, eta alemanen denborako Arotzarenaren astekariari, 1942ko urtarrilean, igorriko dion azken artikuluan agertzen dena.
|
|
|
lrakaslegoan iragan dituen hamalau urteek erakutsi diote Lafitte-ri bera ri erdaraz eskolatu nahi duen euskaldunak biziki fiteago eta barnago ikas
|
dezakeela
euskaraz emaiten badiote eskolako erakaspena. Zer gertatzen da frantses hutsean egiten den eskoletan?
|
|
|
Epitafio hau Louis Lucien Bonapartek berak utzi omen zuen idatzita bere hilobian jar
|
zezaten
. Hala dirudi, testuan ez baita agertzen, idatzi zuenean ez baitzekien, heriotzako data ez tokia.
|
|
|
460.era arte) ezin ditut hemen zerrendatu. Interesatuak Katalogora jo
|
beza
, eta hortik mikrofilmetara. Argitu behar dut mikrofilmak Bizkaia, Gipuzkoa eta Nafarroako Diputazioen Biblioteketan daudela, baita Euskaltzaindiaren Azkue Bibliotekan.
|
|
|
kapen honetan ikusten denez, ahoskerako zeinu fonetikoetan ere lan eskergarria egin zuen dialekto guztietarako zeinu berdinak, bateratuak erabiliz. Dialektologoentzat garrantzitsua dela sailkapen hau iruditzen zait; baina nire lanaren edukitik kanpo geratzen da, alor horretan sartzeko ikerketa luzea egin
|
litzaketelako
.
|
|
|
Italiari buruz ezer esan baino lehen, esan
|
dezadan
1855 eta 1858 urteen bitartean Ingalaterrako dialektoak ikertzen ibili zela eta aipatu azken urtetik
|
|
|
Izan ere, koma ezaugarriek esangura harrema nen artean egiten bide dituzten bereizkuntzak hipotesi horren alde egon litez ke: komak erraz adieraz
|
ditzake
esangura batzuk (aurkaritza, argudioa, kausa eta emendio mota batzuk), baina ez bestelako guztiak (beste emendio mota batzuk, ondorioztapena, ondorioa, hautakari harremanak eta kontzesioa). Puntuazioak adierazten dituen prosodia ezaugarriek testu edo perpaus mailan funtzio bat izan lezaketelako hipotesia plazaratu delarik, ekin diezaiogun koma baino are esangarriagoak izan litezkeen bi puntuen aztertzeari.
|
|
|
komak erraz adieraz ditzake esangura batzuk (aurkaritza, argudioa, kausa eta emendio mota batzuk), baina ez bestelako guztiak (beste emendio mota batzuk, ondorioztapena, ondorioa, hautakari harremanak eta kontzesioa). Puntuazioak adierazten dituen prosodia ezaugarriek testu edo perpaus mailan funtzio bat izan
|
lezaketelako
hipotesia plazaratu delarik, ekin diezaiogun koma baino are esangarriagoak izan litezkeen bi puntuen aztertzeari.
|
|
|
komak erraz adieraz ditzake esangura batzuk (aurkaritza, argudioa, kausa eta emendio mota batzuk), baina ez bestelako guztiak (beste emendio mota batzuk, ondorioztapena, ondorioa, hautakari harremanak eta kontzesioa). Puntuazioak adierazten dituen prosodia ezaugarriek testu edo perpaus mailan funtzio bat izan lezaketelako hipotesia plazaratu delarik, ekin
|
diezaiogun
koma baino are esangarriagoak izan litezkeen bi puntuen aztertzeari.
|
|
|
1.sailosoalaburtuz, bada, elkarrenaldamenean etaesangura harremana gauzatzen duen tarteko osagairik gabedauden perpaus guztiak alboratuak direlaesandugu: biperpaus bakun.Halaere, testuaren azterketak harreman motaaskoaurkiditzakehorrelakoen artean.Guk geuk, esangura harremanak hautatudituguaztergaigisa, bidebatezpuntu, koma etabipuntuen ezauga rriek izan
|
dezaketen
eragina aztertzeko.Puntuak, hasiera batean behintzat, esangura harreman ugarionarditzaketestuinguruarenarabera.Komak, ordea, aurkaritza, argudioa, kausaetazenbaitemendiomotabaizikezduondo bide ratzen.Areago, hizkuntzarenmailajaso berezituetan komakadieraztendituen prosodia ezaugarriakezdirainolako esangura harremangarbiarekin egokiro moldatzen. Bipuntuek osoondo onartzen dituzte argudio etakausa harre manak; bestetik, nahikoondomoldatzen diraaurkaritzarekin, etakomabaino egokiagoakbidediraondorioztapenaetaondorioa adierazteko.
|
|
|
Laburbil
|
ditzagun
, bada, 21 23azpisailhauek.Lokailubatenbidezanto laturikdaudenperpausakerealboratutzatjoditugu: azkenfineanlokailurik ez dutenalboratuekbezala, ezduteperpausmailakofuntzio batenbidezkolotu rarik edo bestela esanda, ez dute goragoko perpaus elkarturik eratzen. Edonola, lokailuaren bidezageriangelditzendalokailurik gabekoetan suma tubesterikegitenezzenesangura harremana.Halaere, nabarmendubeharre koadahautakari harremanenadierazpenak lokailua beharduela ezinbestez.
|
|
|
a) Testumailakofuntzioei begira, hasierabateantestujakinbatekikoeze gokitasunak aurkitukoditugulapentsaliteke, bainalokailuenpilaketekondo rio ezgramatikalakeman
|
ditzakete
, ordea: euskararenbaitaninoizegingoez liratekeenadierazpideak sordaitezke.Hau hobetoulertzeko, gurehipotesi xumeari jarraikilokailueiperpausmailanerenolabaiteko zereginaonartu eta gerohizkuntzetanekonomi arauerraz batantzeman daitekeela gogoratuko dugu: hitzerrazetan, esanguraetafuntzio berekokideakerrepikatzearenaur kakoekonomiaraua.Horrela, ezgramatikaltasunhauek, lokailuenkasuanger taturik...
|
|
|
d Joan gaitezke Munichera. Halaber, Kanarietara jo
|
dezakegu
osterantzean
|
|
|
23 honetan ikusia dugu, bada, lokailuen arteko pilaketek oso ondorio aldakorrak ematen dituztela. Pilaketen okerra testu mailara igo gabe nonbait perpaus mailatik bertatik indarra duen ekonomi arau baten eraginez gertatzen dela onar
|
dezakegu
, batez ere lokailuari testu mailako zereginaz gain perpaus mailako zeregina ere onartzen badiogu. Hala ere, esangura harremanen arte ko bateraezintasunek, oro har hizkuntzan bezala, hemen ere badute zeregina.
|
|
|
lokailuek ez bezala, berdintasun maila batean juntatzen dituzte bi perpaus, goragoko perpaus elkartua emateko. Lan honetan komak juntagailuen gainetik izan
|
dezakeen
eragina alde hatera utziko dugularik' S, 31 eta 32 sailetan hurrenez hurren juntagailuen eta lokailuen arteko pilaketak, eta juntagailuen arteko pilaketak ikusiko ditugu. 33 eta 34 sailetan, hurrenez hurren bi puntuak eta puntua aztertzeari ekingo diogu.
|
|
|
Alda
|
dezakete
orain arteko jarrera, eta osterantzean, jokaera berri bat bila dezakete
|
|
|
Alda dezakete orain arteko jarrera, eta osterantzean, jokaera berri bat bila
|
dezakete
|
|
|
b Alda
|
dezakete
orain arteko jarrera, baina osterantzean, jokaera berri bat hila dezakete
|
|
|
b Alda dezakete orain arteko jarrera, baina osterantzean, jokaera berri bat hila
|
dezakete
|
|
|
e Alda
|
dezakete
orain arteko jarrera, edo osterantzean, jokaera
|
|
|
herri hat hila
|
dezakete
|