|
2003
|
|
|
Gipuzkoako euskal idazle zaharren artean apaiza izan ez zen bakarra dugu.
|
Etxe
eta hezkuntza on xamarrekoa zela dirudi, baina bidelapur gisa ibili omen zen eta gartzelan egon. Geroago Gipuzkoako Probintziaren zerbitzura zerga biltzaile bihurtu zen.
|
|
|
Behe Erdi Aroan, Beatriz Arizagaren arabera (1990: 278), hiriez eta hiribilduez artisautza eta merkataritza bilakatu ziren, baina
|
etxeek
oraindik haien ortua gordetzen zuten. Goi mailek haragiajaten zuten batik bat, ardo eta ogiaz, eta barazki eta fruta gutxi jango zituzten.
|
|
|
Ostatuak onak ziren, baina sua preziotik kanpo zegoen, hirian egurra lortzeko arazoak baitzeuden (kanpotik ekarri behar ziren, Agurainen ere arazoak zeudelarik). Zitu gehiegirik ez zegoen, abuztuan bakoitzak bere
|
etxekoa
izango zuen oraindik (garagarra egunero erosiz merkatuan ez zegoelako). Ardoa ugari eta desberdina.
|
|
|
zuzen batean eragin zien. XVIII. mendean
|
etxeetan
sukaldaritzako tresneria gehitzen ari zen, gozogintzarakoa barne (etxe pobreetan burdinazkoak zirelarik eta etxe aberatsagoetan kobrezkoak). Honela, tresneria bariatuena eta ugariena txokolateroen eta konfiteroen artean ikusten da dokumentuetan (goi mailan zeuden, beraz, hiriari dagokionean) eta, jakina, ostatuetan (ofizioak bultzaturik).
|
|
|
zuzen batean eragin zien. XVIII. mendean etxeetan sukaldaritzako tresneria gehitzen ari zen, gozogintzarakoa barne(
|
etxe
pobreetan burdinazkoak zirelarik eta etxe aberatsagoetan kobrezkoak). Honela, tresneria bariatuena eta ugariena txokolateroen eta konfiteroen artean ikusten da dokumentuetan (goi mailan zeuden, beraz, hiriari dagokionean) eta, jakina, ostatuetan (ofizioak bultzaturik).
|
|
|
zuzen batean eragin zien. XVIII. mendean etxeetan sukaldaritzako tresneria gehitzen ari zen, gozogintzarakoa barne (etxe pobreetan burdinazkoak zirelarik eta
|
etxe
aberatsagoetan kobrezkoak). Honela, tresneria bariatuena eta ugariena txokolateroen eta konfiteroen artean ikusten da dokumentuetan (goi mailan zeuden, beraz, hiriari dagokionean) eta, jakina, ostatuetan (ofizioak bultzaturik).
|
|
|
XVIII. mende hartan, dagoeneko, eguneko hiru janari hedatu ziren (aurrez bakarra egiten zen), baita
|
etxerik
xeheenetan ere, aipatu dugun Antoñanako familian dugu adibidea, 1803koa (Anton, 1991)?. Aberatsenek plater bat edo bi haragiz osatuak izaten zuten (behikiz eta txerrikiaz), esan bezala, eta ogiarekin (garizkoa) lagunduak.
|
|
|
Fortunen arabera ere, taldearen kopuruaz aparte, ikus daiteke taldearen garrantzia: Gehiena denda eta lonjan inbertiturik zeukaten 7.370 eta 98.574 erreal tartean; eta gero
|
etxeko
gauza edo tresnerian: arropan batez ere:
|
|
|
jantzi, mantel,...; bitxi eta mahairako zerbitzuan ere, kopuru handiak zituzten, 11.000 eta 31.000 erreal tarteko kopuruak osatuz. Batzuetan oso zaila da jakiten gauza hauek, batez ere sukaldekoak,
|
etxekoak
ziren bakarrik ala negozioan ere erabiltzen ziren, inbentarioetan sailkatu eta banatu gabe aurkitzen baitira (gehienez ere, tresnak eginda zeuden lehengaiaren arabera sailkatuak agertzen dira inbentarioetan) 27.
|
|
|
Ikaslea normalean kofradiaz kanpokoa izan ohi zen (bestela,
|
etxean
ikasten baitzuen), beste ofizio batekoa normalean; eta inoiz umezurtzak ere bai (helduagoak izaten zirelarik adinez), Pietate etxearen sorrerarekin 1777tik aurrera, batez ere (ofizio bat ikastera behartzen baitzituzten bertan jasotako pobreak, beraiek zuten tailerrean edo kanpoan) 31.
|
|
|
Ikaslea normalean kofradiaz kanpokoa izan ohi zen (bestela, etxean ikasten baitzuen), beste ofizio batekoa normalean; eta inoiz umezurtzak ere bai (helduagoak izaten zirelarik adinez), Pietate
|
etxearen
sorrerarekin 1777tik aurrera, batez ere (ofizio bat ikastera behartzen baitzituzten bertan jasotako pobreak, beraiek zuten tailerrean edo kanpoan) 31.
|
|
|
Ikaslea familiaren barruan integratzen zen maisuaren
|
etxean
, zerbitzari moduan edo garaiko familia zentzuan (ez senide bezala, gaur egun dugun parametroen arabera).
|
|
|
Gozogileen ordenantzei buruz Diputatu Generalak 1765ean egindako oharretan32, agertzen zaigu Gozogileen hermandadeak (testuan «Hermanidad de confiteros» bezala datorrena), junta egin ondoren, eskatzen ziola prokuradore sindikoari, jalea kaxak, kontserbak eta intxaur alkortzatuak33 egiten zituzten gozogile ez ziren partikularrei bisitak egitea haien
|
etxeetan
kalitatea kontrolatzeko. Aurrez, dagoeneko, 1753.ean egina zeukaten eskakizuna, baina ukatu egin zitzaien.
|
|
|
XVIII. mendean kobrezko txokolaterak hasi ziren erabiltzen ere, txokolatea prentsatzen hasi orduko.
|
Etxe
garrantzitsuenetan aurki ditzakegu pieza horiek. Kuriositate gisa, Xabier Maria Munibek 1767an burdinezko txokolatontzia eraiki zuen Gasteizen.
|
|
|
Komentatu ez dugun tresneria ere azaltzen da, baina askotan ez jakintasuna baino ez dugu. Ontzi batzuk
|
etxeko
sukaldekoak izan daitezke edo konfitero lanerakoak (zehazten ez denean ez dakigu), gainera, posible da bietarako erabiliak izatea.
|
|
|
Tresneriaren inbentarioa egitean zailtasunak daude, notarioek jabegoen inbentarioetan ez zituztenez bereizten zein tresna ziren
|
etxekoak
eta zeintzuk gozogintzarakoak. Hau garrantzitsua da, kontuan izanik fortunaren zati oso inportantea inbertitua zegoela haietan.
|
|
|
Irailean eta azaroan ere, helburu berdinarekin partikularren
|
etxeak
bisitatuko ziren, baina baita konfiteroenak (gozogileenak) ere. Bisita honetan, udaletxeko lau kideak (prokuradorea, diputatua edo juez de oficios bat eta zin egindako maisu bat, auzokoa edo kanpokoa izan zitekeena35), eta hauekin batera bipersonas inteligentes (maestro examinador izenekoa eta otro que no lo sea, hots, partikular bat); eztabaida egonez gero prokuradoreak hiriz kanpokoa zen hirugarren bat izenda zezakeen.
|
|
|
Gabon afariak
|
etxe
batetik bestera ez zuen aldaketa gehiegirik izaten: lehenengo platerra aza koipearekin izaten zen, bigarrena itsasaldekoek bisigua eta barrualdekoek makailoa (biak koipearekin), eta azkenburu gisa gehienek sagar konpota, egositako gaztainak eta jaten zituztela uste da.
|
|
|
Hasieran piper opila, tortak edo
|
etxeko
ogizko bolatxoak ziren. Horien apainketa etxeko andreen eskuetan gelditzen zen.
|
|
|
Horien apainketa etxeko andreen eskuetan gelditzen zen.
|
Etxeko
ogi hura, denborarekin azukre, arrautza eta anisarekin hobetua izan zen.
|
|
|
Euskal Herrian, leku askotan bezala
|
etxeetan
pattarren distilapena egiten zen. Geroago, konfiteroek prestatuko zituzten eta azkenean konfiteroek likoristei tratatuak eman zizkietela jakin badakigu.
|
|
|
Emakumeek egingo zuten fruitu bilketa eta gero nekazaritza txiki bat: ortuzaintza eta goldaketak (garrantzia eman ziena gizartean); denborarekin
|
etxeko
abereak ere haziko zituzten (oilo, antzar, txerriak,...) eta salduko; lihoa ere landatuko zuten oihalgintzarako. Gizonak bitartean ehizara dedikatuko ziren.
|
|
|
Euskal baserriko osagaiak izan dira, eta dira oraindik, erlea eta erlauntza. Erlearen argizaria erlijio errituetan,
|
etxeko
argiztapenerako eta edulkorante moduan erabili ohi zuten. Eztia, janaria gozatzeko, eta adulterioan jausi zirenei zigortzeko ere baliagarri zitzaien:
|
|
|
gehienetan emakumeen artean (txokolatea eta pasteltxoak hartuz), beroago zenean freskagarriengatik aldatua izanez. Gizonek tabakoa (errapea) hartzen zuten gehienetan
|
etxeko
pattarrekin batera. Ikus ditzagun pixkanaka eta banan banan:
|
|
|
3 Verlagssystemaren gisako produkzio moduen bidez. Sistema honekin, merkatariak lehengaia aurreratzen eta banatzen zien nekazariei, eta gero haiek
|
etxean
landutako manufakturak erosten zizkien, merkatariak berak jarritako prezioetan. Nekazariek diru osagarria lortzen zuten, neguan nekazaritzan ari ezin zirenean egindako lanez, eta merkatariek irabazi handiagoak lortzen zituzten gremioetako kontrolik gabe, eta berak ezarriz prezioak.
|
|
2004
|
|
|
Auzo hauek langile auzoak izan ziren nagusiki. Emigrazio fenomenoaren protagonista izan zirenek oso gogoan dituzte hasierako etxebizitza arazoei aurre egiteko sortutako «bat bateko erantzunak»,
|
etxea
elkarbanatzea ohiko, eta ezinbesteko, bihurtu baitzen. Hector Extremaduratik lanera etorri zen etorkina da.
|
|
|
Urte batzuk Aizarnazabalen igaro ostean iritsi ziren Hernanira. Lehen hilabeteetan
|
etxea
elkarbanatu beharrean aurkitu ziren: «aquí vivíamos, ¿ cuántas familias?, por lo menos seis familias.
|
|
|
Baina, Pilar Pérez Fuentes ek10dioen moduan, familia eredu hau, genero sistema hau, kontraesan sakon baten gainean eraiki zen, eta idealaren eta errealitatean gertatzen zenaren artean distantzia handia zegoen. Senarren nahia emazteak
|
etxean
izatea bazen ere, nahi honek soldata baxuen errealitatearekin egin zuen tupust. Senarraren soldata baxu hauekin ia ezinezkoa zen etxeko lan taldearen bizirautea.
|
|
|
Senarren nahia emazteak etxean izatea bazen ere, nahi honek soldata baxuen errealitatearekin egin zuen tupust. Senarraren soldata baxu hauekin ia ezinezkoa zen
|
etxeko
lan taldearen bizirautea. Kontraesan honek merkatu bikoitz baten sorrera ahalbidetu zuen.
|
|
|
«Soilik»
|
etxeko
lanaz arduratzen zen emakumearen irudia «ideal» bete ezin bat izan zen. Errealitatean senarraren soldata osatzeko eta etxeko lan taldearen ongizatea bermatzeko ondasun eta zerbitzuen produkziora bideratutako emakumeez osatutako bigarren mailako merkatu bat sortu zen, estatistika ofizialetan agertzen ez zen «isilpeko merkatua».
|
|
|
«Soilik» etxeko lanaz arduratzen zen emakumearen irudia «ideal» bete ezin bat izan zen. Errealitatean senarraren soldata osatzeko eta
|
etxeko
lan taldearen ongizatea bermatzeko ondasun eta zerbitzuen produkziora bideratutako emakumeez osatutako bigarren mailako merkatu bat sortu zen, estatistika ofizialetan agertzen ez zen «isilpeko merkatua».
|
|
|
«Isilpeko merkatu» hauetan lan egitea beraien
|
etxeko
lan taldeentzat diru sarrerak lortzeko estrategia bat zen emakumeentzat. Bizi estrategia hauen artean jarduera ezberdinak aipa ditzakegu.
|
|
|
Bizi estrategia hauen artean jarduera ezberdinak aipa ditzakegu. Bazeuden Arantxaren moduan
|
etxean
jostun lanak egiten zituztenak. Arantxa hernaniarra da.
|
|
|
Senarrak lantoki batean lan egiten zuen, baina irabazten zuen diruarekin ez zen iristen gastu guztiei erantzutera.
|
Etxeko
ekonomiari beste diru sarrera bat gehitzeko etxean albornozak josten hasi zen Arantxa:
|
|
|
Senarrak lantoki batean lan egiten zuen, baina irabazten zuen diruarekin ez zen iristen gastu guztiei erantzutera. Etxeko ekonomiari beste diru sarrera bat gehitzeko
|
etxean
albornozak josten hasi zen Arantxa:
|
|
|
Aurrerago aipatuko dudan moduan oso ohikoa zen emakumeek «isilpeko merkatutik» lan merkatu ofizialetara eta alderantziz jauzi egitea11 Mercedesek12bi merkatuak ezagutu zituen. Hamalau urtez geroztik Zikuñagan ibili zen lanean, baina fabrikako lanaz gain gogoan du familiako emakumeek zelofan poltsak egiten zituztela
|
etxean
:
|
|
|
Mercedesek azaltzen duenez, Zikuñagarako
|
etxean
egiten ziren lan hauek guztiz femeninoak ziren, isilpean egiten zirenak, eta isilpean ordaintzen zirenak.
|
|
|
«Isilpeko merkatuaren» errealitatearen barnean kokatu behar dugu baita ere lehen izendatutako patronen lana. Adibideokin agerian uzten da emakume hauek egiten zuten lana, eta lan horren truke eskuratzen zuten dirua, oinarrizkoa zela beraien
|
etxeko
lan taldearen biziraupenerako. «Ogia irabazten» zuena soilik senarra zenaren irudia apurtzen da beraz.
|
|
|
Emakumientzat hala izatezan. Emakumeak
|
etxeko
lanak, etxeko gauzak eta beno, josita, oso diferentea zan, oso diferentea zan.
|
|
|
Emakumientzat hala izatezan. Emakumeak etxeko lanak,
|
etxeko
gauzak eta beno, josita, oso diferentea zan, oso diferentea zan.
|
|
|
Ikusi da Arantxak
|
etxean
jostun lanak egiten zituela. Etxearen eremua emakumeentzat «seguruagoa» zen.
|
|
|
Ikusi da Arantxak etxean jostun lanak egiten zituela.
|
Etxearen
eremua emakumeentzat «seguruagoa» zen. Fabrika gune mixtoa zen, gizon emakumeak elkarrekin harremanetan jartzeko aukera ematen zuen.
|
|
|
Urbanistikoki, eraldaketa garaian, gaur egun hain ezagunak diren hainbat auzo eta
|
etxe
eraiki ziren. Honetaz gain, lantegi berrien eraikuntza eta lehen nekazaritzarako erabiliak ziren hainbat guneren desagertzeak itxura berria eman zion herriari.
|
|
|
Honela, emakumeak subjektu aktibo modura agertzen hasi ziren, askotan historia «ofizialean» isilarazi zaien parte hartzea agerian utziz. Ekonomia «berrian» parte hartu zuten, industrian lanean eta beste hainbat ekintzen bitartez bere
|
etxeko
lan taldearen sostengua posible eginez. Bestetik populazio berriaren integrazio lanean, pupilajearen fenomenoa dela eta paper garrantzitsua izan zuen.
|
|
|
18 Irudia: Ben Shahn, Maizter baten
|
etxearen
barrualdea, Louisiana, 1935
|
|
|
FSArako lan egin zuen garaian baserritar maizter baten
|
etxean
ume baten argazkia atera zuen (18.a). Umeak argazki makinari begiratzen dio eta eskua ahora darama ezbeharren bat entzun izan balu bezala.
|
|
|
Presidentearen funtzio legegileak handitu zituen eta prentsaurrekoak sartu zituen.
|
Etxe
Zuria bizitza nazionalaren zentroa egitean, geroko arazoen hazia erein zuen.
|
|
|
Nahiz eta pertsonen erretratuak ere egin, fama natura hilen irudien bidez lortu zuen: apalak, denden erakusleihoak,
|
etxeetako
hormak, etab.; aurretiko ikuspuntutik hartuta bizimodu bati buruzko collage esanguratsuak osatzen dituzte.
|
|
|
15 Irudia: Walker Evans, Laborari b aten
|
etxeko
horma, Alabama, 1936
|
|
|
Enpresetan zegoen konfiantza desagertu egin zen eta bankarrotak eta porrot bankarioak gehitu egin ziren. Familiek
|
etxeak
eta ondasunak galdu zituzten, industriaren eta komertzioaren gurpilak progresiboki gelditzen joan ziren eta nekazaritza prezioak behin eta berriz erori ziren. Langabetuentzako laguntzarik ez zegoen AEBetan, Europako herrialde gehienetan bezala, eta irabazien ordainketak oso murritzak ziren, eta nekazal Hegoaldean ez ziren existitzen.
|
|
|
Depresioaren hirugarren negura arte (1931) Hoover ek ez zituen bere uste boluntaristak aldatu, eta orduan pixka bat bakarrik aldatu zituen. Ekainean esportazioak indartzen saiatu zen, Kongresuari plan bat proposatu zion enpresei laguntzeko eta 1932ko urtarrilean Reconstruction Finance Corporation (RFC) sortu zuen beharrizanean zeuden banku, aseguru
|
etxe
eta beste instituzio batzuei laguntza emateko. Ekimen ezberdinen ostean finantza egitura finkatu zen baina ekonomia ez zen mugimenduan jarri.
|
|
|
erregeen historiak, probintzia bakoitzaren historiak, udalen historiak, Elizaren historiak... bakoitza bere boterea eta eskubideak indartu guran. Historia apologetiko horien arriskua,
|
etxe
kontsumorako eraikitzen ditugun gure memoria partikularrena bezala, gorazarre akritikoan geratzearena da, edo are mitologian bukatzea (euskal historiografia tubalista zaharrean gertatu zen bezala). Horregatik, puntu honetan, historiografia modernoan apurka apurka garatuz joan diren metodo kritikoen berri eman litzateke, iturrien errespetua azalduz, positibismoak horixe defendatzen zuela, eta horrek guztiak Euskal Herrian izan duen bilakaera gainetik agertuz, ez hainbeste euskal historialarien izenak irakatsiz, baizik historia nola landuz joan den azalduz.
|
|
|
–... bat bederac daqui heuscal herrian quasi
|
etche
batetic bercera ere minçatzeco manerán cer differentiá eta diuersitatea den?. [...]
|
|
|
1936ko otsaileko hauteskundeetan alderdi guztiak
|
etxez
etxe boto bila ibili ziren propaganda asko eginaz. Istilu ugari gertatu zen, zeren guztiek lortu nahi zuten hauteskundeak irabaztea eta botoengatik lehia bizia zegoen.
|
|
|
1936ko otsaileko hauteskundeetan alderdi guztiak etxez
|
etxe
boto bila ibili ziren propaganda asko eginaz. Istilu ugari gertatu zen, zeren guztiek lortu nahi zuten hauteskundeak irabaztea eta botoengatik lehia bizia zegoen.
|
|
|
Alderdietako militanteak jendea eurei bozkatzeko beldurtzen eta mehatxatzen aritu ziren. Eskuindar handikiek,
|
etxe
eta lur askoren jabeak zirenez, eskuindarrei bozkatzera behartzen zituzten batez ere alokairuan zeudenak, bestela kalera bidaliko zituztela erraten baitzieten. Bozkatzeko orduan, pertsona batzuk botoa erakustera behartzen zituzten, eta baita euren alderdiari bozkatzera behartu ere.
|
|
|
Altxamenduaren lehen orduetan, Elizondoko kaleak paper propagandistikoz beterik agertu ziren. Paperak aurretik eginak zeuden, Baztango
|
etxeetan
gorderik zeuden eta. Badirudi propaganda paper hauek, Frantzia aldean inprimatu zituztela, eta gero Iruñera eramanak izan zirela.
|
|
|
Gerrako lehenengo hilabete hauetan, tropen hornidurarako, baztandarrek hornidura zutabeak osatu behar zituzten, ezkongabeak eta ezkonduak joan behar zutelarik. Baztandar hauek beraien
|
etxeko
zama abere bat eraman behar zuten zutabearentzako: zaldia, mandoa edo astoa.
|
|
|
Jende askok errepresioaren beldurrez Frantziara ihes egin zuen. Alkateak, Frantzia aldera ihes egin zuelarik, faxistak haren
|
etxean
sartu ziren baliozko gauza guztiak eramanez. Saturnino Burguete alkate berriak hala aholkaturik, Blas Marin (Izquierda Republicana ko zinegotzia) ere beste aldera pasa zen.
|
|
|
Sinatu ondoren, sinaduraren ondoan Viva España'' edo Arriba España gisako leloak idatzi behar zituzten. Hilabete batzuk pasa ondoren lortu zuten beraien
|
etxeetara
itzultzeko baimena. Herrian, ordea, dena aldaturik aurkitu zuten:
|
|
|
Herrian, ordea, dena aldaturik aurkitu zuten: faxistak errepublikar hiriez jabetzen zirenean desfileak eginez ospatzen zuten, beren
|
etxeetara
telefonoz deitzen zutelarik zera erraten zieten: Oiga, un, dos, tres, Bilbao nuestro es.
|
|
|
Herriko plazan, oholtza gainera igotzera behartu zuten bertako maisu nazionalista Manuel Mugertza, bertan Viva España eta. Arriba España oihukatzera behartuz. Abertzaleen
|
etxeak
bandera eta propaganda faxistarekin apaindu zituzten. 1937ko martxoan, Arizkun, Elizondo eta Erratzuko FET y JONS eko buru hautatu zituzten, Victor Arotzarena, Alberto Alaña eta Ricardo Ribera, bakoitza bere herrian.
|
|
|
Gauez erreketeak eta falangistak agertu ohi zirenez, eta fusilatuak izan zitezkeen 22 baztandarren zerrenda egina zegoela jakitean, alkatea eta auzoko batzuk kaleak zaintzen egoten ziren orduko saca, k ez gertatzeko. Horretarako herritarrei ohartarazten zitzaien
|
etxeko
aterik inori ez irekitzeko.Hala eta guztiz ere, Baztanen ere odola isuri zen. Altxamendua gertatu eta sei egunetara (VII) gorpu bat agertu zen Irurita eta Berroeta artean dagoen bide bazterrean17 Erratzun, Ceferino Aznar Sancho, 18 urteko Ablitaseko mutila, buruan tiro bat jota agertu zen18 Oronoz Mugairen Francisco Mula Castro hil zuten, Diputazioko zeladorea19 Herri honetan bertan, Miguel Catalanek bere buruaz beste egin zuen oso egoera arraroan20 Arizkunen bizi zen Angel Mikelarena Aiorta,. Murio en las inmediaciones de la casa Perochena de Elizondo el 15 XII, por heridas de arma de fuego? 21 Ikusten denez, hildako hauek kanpotarrak ziren, edo ez dakigu bere izen eta abizenik.
|
|
|
Urte ilun hauetan, Baztanen jende asko ihes egin nahian zebilen. Egunean zehar, bertakoek beraien
|
etxeetan
babesten zituzten, eta gauean muga zeharkatzen laguntzen zieten. Baztandarrek jende askori lagundu zioten.
|
|
|
Hauetako batzuk, zerbitzu militarra egiteaz aspertzen zirenean, muga zeharkatu eta Frantziara ihes egiten zuten preso gisa. Agintari militarrek, batailoien agintea zeukatenez, bertako baserritarrak behartzen zituzten euren
|
etxeetan
hartzea, gela bat emanez. Zerbitzu honek intendencia zuen izena.
|
|
|
Haritzeko gazteluan, Uztaritzen, Xabier Laborde komandanteak ihes sare txiki baten buruzagitza zeukan. Ezpeletan zuten
|
etxeak
bi sarrera zituen: bata Frantzian eta bertzea Espainian.
|
|
|
Olioa luxuzko produktu bihurtu baitzen gerraz geroztik. Bertakoek militarrei
|
etxeko
produktuak ematen zizkieten: haragia, arrautzak, irina...
|
|
|
Abertzaleak ere egon ziren Elizondoko Polonia
|
etxean
. EAJk 1933ko maiatzean Euzko Etxea zabaldu zuen, presidentzian Ignazio Iturria, Jose Azkarate, Emiliano Goñi eta Tiburcio Irigoien zituela.
|
|
|
Abertzaleak ere egon ziren Elizondoko Polonia etxean. EAJk 1933ko maiatzean Euzko
|
Etxea
zabaldu zuen, presidentzian Ignazio Iturria, Jose Azkarate, Emiliano Goñi eta Tiburcio Irigoien zituela. Batzoki honek bazuen jangela, ostatua eta liburutegia, eta kultur ekitaldiak antolatzen zituen.
|
|
2005
|
|
|
60 hamarkadatik Espainiak ezagututako aldaketa sozial eta ekonomikoek eragina izan zuten aldizkarien mezuengan. Emakumeak
|
etxetik
pixka bat ateratzeko beharrari buruz hitz egiten zen komunikabideetan; emakumeak kalera irten behar zirela etxetik kanpo gertatzen zena ezagutzeko, haizea hartzeko, etab. esaten zen. Aldizkari berri batzuk sortu ziren, hala nola, Ama, Telva, etab. eta aldizkari gehienetan, atal berriak sortu ziren:
|
|
|
60 hamarkadatik Espainiak ezagututako aldaketa sozial eta ekonomikoek eragina izan zuten aldizkarien mezuengan. Emakumeak etxetik pixka bat ateratzeko beharrari buruz hitz egiten zen komunikabideetan; emakumeak kalera irten behar zirela
|
etxetik kanpo
gertatzen zena ezagutzeko, haizea hartzeko, etab. esaten zen. Aldizkari berri batzuk sortu ziren, hala nola, Ama, Telva, etab. eta aldizkari gehienetan, atal berriak sortu ziren:
|
|
|
Emakume gehienak betebehar horretaz libratzen saiatu ziren, ahal izan zuten bide guztiak erabiliz. Batzuek ezkontza erabiliko dute, beste batzuek atzerapenak lortuko dituzte ikasketengatik edo egoera bereziengatik (adibidez, nekazaritza eremuko emakumeek aitzaki bezala
|
etxean
beraien lana ezinbestekoa zela esaten zuten). Baimen berezi batzuekin Gizarte Zerbitzua betetzea ekiditen zen, edo behintzat, atzeratzea.
|
|
|
Baimen berezi batzuekin Gizarte Zerbitzua betetzea ekiditen zen, edo behintzat, atzeratzea. Urteak pasa ahala, Gizarte Zerbitzua
|
etxeko
lanak nola bete erakustera mugatu zen.
|
|
|
Emakume taldeak antolatzen ziren eta herrietara joaten ziren nekazaritza lanetan laguntzeko. Era berean, garbitasuna,
|
etxearen
zainketa, familia, etab. bultzatzen saiatzen ziren. Horrekin lotuta,. Divulgadoras Rurales Sanitario Sociales?
|
|
|
Diktadura frankistaren lehen urteetan, emakume askok iheslariak ezkutatu zituzten, argitalpen klandestinoak gorde eta banatu zituzten eta beraien
|
etxeak
bilera politikoak egiteko eskaini zituzten. Garai latzak izan ziren oposizioarentzat, kartzelaren eta erbestearen ondorioz arazo larriak egon baitziren antolatzeko eta oposizioko taldeak oso zatituak zeudelako.
|
|
|
1944ko udan, espainiar gerrillari talde batek Pirinioak gurutzatu zituen Espainian sartzeko asmoz (Aran haraneko inbasioa), eta une horretatik aurrera, emakume batzuek gerrillarien borrokari eskainitako laguntza nabarmena bihurtu zen. Emakume horiek beraien
|
etxeak
bilerak egiteko eskaintzen zituzten; janaria, arropa eta sendagaiak ematen zizkieten makiei; Guardia Zibilaren mugimenduetaz informatzen zuten; alderdietako buruak eta gerrillariak harremanetan jartzen zituzten; agiri faltsuak lortzen zituzten; etab. Gerrillari edozein modutan laguntzea, bandidaje y terrorismo, ko ekintza bezala epaitzen zen. Horrela, urteetan, Madril, Kordoba, Malaga, Segovia eta Valentziako kartzelak zigor izugarriak bete behar zituzten emakume, agure eta gazteez bete zen, gerrillariei laguntzeagatik edo senideak izateagatik:
|
|
|
Beraz, emakumeak ama eta emazte izatera mugatu behar zuten, eta besterik ez. Emakumeek
|
etxetik kanpo
lan egitea ez zen begi onez ikusten; doktore batzuek emakumeak arrazoi natural eta biologikoengatik lan egiteko gai ez zirela defendatu zuten, gizonak umeak hazi eta hezteko gaitasunik ez zuten legez. Lana ez zen osasuntsua emakumearentzat, gaixotasunak areagotzea eragiten zuen, eta testuinguru horretan, emakumeek etxetik kanpo lan egitea ekiditeko ahal izan ziren neurri legal guztiak jarri zituen indarrean erregimenak, beranduago ikusiko dugun bezala.
|
|
|
Emakumeek etxetik kanpo lan egitea ez zen begi onez ikusten; doktore batzuek emakumeak arrazoi natural eta biologikoengatik lan egiteko gai ez zirela defendatu zuten, gizonak umeak hazi eta hezteko gaitasunik ez zuten legez. Lana ez zen osasuntsua emakumearentzat, gaixotasunak areagotzea eragiten zuen, eta testuinguru horretan, emakumeek
|
etxetik kanpo
lan egitea ekiditeko ahal izan ziren neurri legal guztiak jarri zituen indarrean erregimenak, beranduago ikusiko dugun bezala.
|
|
|
1938ko martxoaren 9ko Lanaren Foruaren(, librar a la mujer casada del taller y de la fábrica?) eta 1945eko uztailaren 17ko Espainiarren Foruaren(, la familia tiene derechos y deberes anteriores y superiores a toda ley humana positiva?) artean, Francoren erregimenak seme alaba gehiago edukitzea bultzatzeko eta emakumeek
|
etxetik kanpo
lan egitea ekiditeko 30 neurri juridiko inguru hartu zituen. Horietako batzuk finantza neurriak izan ziren, eta beste batzuk, neurri errepresiboak.
|
|
|
Beraz, frankismoaren moral bikoitza da. . Tolerantzia
|
etxeak
–bezala ezagutu ziren prostituzio etxeak egotea onartu zen; izan ere, emakumearen garbitasunaren ondorioz, gizonek beraien behar sexualak asetzea ahalbidetzeko bidea zen.
|
|
|
–Tolerantzia etxeak? bezala ezagutu ziren prostituzio
|
etxeak
egotea onartu zen; izan ere, emakumearen garbitasunaren ondorioz, gizonek beraien behar sexualak asetzea ahalbidetzeko bidea zen. 1956 urtera arte, ez zen burdelen itxiera agindu eta prostituzioa ilegal izendatu.
|
|
|
Garapen Planak argi utzi zuen emakume langileen kopurua handitzeko beharra zegoela. Horrela, haurtzaindegiak eta zahar
|
etxeak
eraikitzeko planak ugaritu ziren, helburua emakumeak etxetik kanpo lan egin ahal izatea zelarik.
|
|
|
Garapen Planak argi utzi zuen emakume langileen kopurua handitzeko beharra zegoela. Horrela, haurtzaindegiak eta zahar etxeak eraikitzeko planak ugaritu ziren, helburua emakumeak
|
etxetik kanpo
lan egin ahal izatea zelarik.
|
|
|
legea eta Pilar Primo de Rivera izan zen Gorteen aurrean beraien proposamena aurkezteko ardura bete zuena. SF kezkatua zegoen geroz eta emakume gehiagok
|
etxetik kanpo
lan egiten zutela ikusita, baina argi zutenez ezin zela joera hori atzera bota, emakumeak beraientzat egokiak ziren lanbideetara bideratzen saiatu ziren. Horrek ez du esan nahi SFk bere oinarriak traizionatu zituenik, Pilar Primo de Riverak Gorteetan emandako hitzaldian argi utzi zuen bezala:
|
|
|
Emakumeak askatasun handiagoaz gozatu ahal izan zuen.
|
Etxetik
gehiago ateratzen zen, nahi zuen bezala jantzi eta jokatzeko askatasun gehiago zuen eta geroz eta gehiago etxetik kanpo lan egiten zuen, nahiz eta soldata baxuak kobratu eta muga handiak izan zenbait lanpostuetara iristeko. Esparru legalean ere aurrerapausoak egon ziren, 1958ko eta 1961eko legeak eta 60 hamarkadetan zehar emandako zenbait dekretu azpimarratu behar ditugularik.
|
|
|
Emakumeak askatasun handiagoaz gozatu ahal izan zuen. Etxetik gehiago ateratzen zen, nahi zuen bezala jantzi eta jokatzeko askatasun gehiago zuen eta geroz eta gehiago
|
etxetik kanpo
lan egiten zuen, nahiz eta soldata baxuak kobratu eta muga handiak izan zenbait lanpostuetara iristeko. Esparru legalean ere aurrerapausoak egon ziren, 1958ko eta 1961eko legeak eta 60 hamarkadetan zehar emandako zenbait dekretu azpimarratu behar ditugularik.
|
|
|
Espainiar gizartea aldatuz joan zen, eta ondorioz, erregimenaren diskurtsoa emakumeari buruz aldatu behar izan zen. Emakumeek askatasun handiagoaz gozatu zuten, geroz eta gehiago
|
etxetik kanpo
lan eginez, nahi zuten bezala jantziz, nahi zuten lekura joanez, etab.
|
|
|
Baina, emakumea
|
etxeko
kontuetara mugatu behar zela, gizonen menpe zegoela (hasieran, bere aitaren menpe, eta ondoren, senarraren menpe), etxetik at lanik egin behar ez zuela eta bizimodu publikoan parte hartu behar ez zuela defendatzen zuen diskurtso horrek, tradizionalismo katolikoaren eraginaz gain, oinarri biologista argia zuen. Gizon eta emakumeen arteko ezberdintasun biologikoak zirela eta, emakumeak amatasunera mugatu behar ziren, eta testuinguru horretan, alor ekonomiko, sozial eta juridikoan diskriminaturik egotea justifikatzen zuten.
|
|
|
Baina, emakumea etxeko kontuetara mugatu behar zela, gizonen menpe zegoela (hasieran, bere aitaren menpe, eta ondoren, senarraren menpe),
|
etxetik at
lanik egin behar ez zuela eta bizimodu publikoan parte hartu behar ez zuela defendatzen zuen diskurtso horrek, tradizionalismo katolikoaren eraginaz gain, oinarri biologista argia zuen. Gizon eta emakumeen arteko ezberdintasun biologikoak zirela eta, emakumeak amatasunera mugatu behar ziren, eta testuinguru horretan, alor ekonomiko, sozial eta juridikoan diskriminaturik egotea justifikatzen zuten.
|
|
|
Faxismoentzat, emakumea, arrazaren tenplua? zen, haurrak munduratzea, zaintzea eta erregimenaren baloreen arabera sozializatzea zen bere ardura, eta besterik ez; horrela,
|
etxetik kanpo
lan egitea Estatuari eta aberriari traizioa egitea zen. Frankismoak ere, horrelako diskurtso bat garatu zuen, etxetik kanpo lan egitea eta emakume bezala zituzten funtzioak betetzea inkonpatiblea zela defendatuz.
|
|
|
zen, haurrak munduratzea, zaintzea eta erregimenaren baloreen arabera sozializatzea zen bere ardura, eta besterik ez; horrela, etxetik kanpo lan egitea Estatuari eta aberriari traizioa egitea zen. Frankismoak ere, horrelako diskurtso bat garatu zuen,
|
etxetik kanpo
lan egitea eta emakume bezala zituzten funtzioak betetzea inkonpatiblea zela defendatuz.
|
|
|
Horrela,, emakume ideala, ren eredua garatzen zen, azken finean, emakume kristauaren eredua zena nazionalkatolizismoaren eraginez. Orientazio pedagogiko eta balore sistema jakin bat bultzatu nahi zen eta, testuinguru horretan, gai ezberdin asko jorratzen ziren, hala nola,
|
etxeko
lanak, janzkera, gizarteratze moduak, etab. Gainera, eskuliburuen hartzailea ondo finkatzen zen: liburu batzuk nerabeei zuzenduak zeuden, beste batzuk emazteei, beste batzuk ama zirenei, etab.
|
|
|
Etxekoandre perfektuaren irudia finkatu zen; horren arabera, emakumeak jostun iaioak izan behar zuten, puerikulturako jakintzak izan behar zituzten, elikaduraz eta garbiketaz arduratu behar zuten, etab. Era horretako jarduerak Sección Femeninak antolatutako. Escuelas del Hogar, en ikasten ziren, adibidez. Beraz, erregimenaren aburuz,
|
etxea
zen emakumearen lekua, bertan bere senarra eta haurrak zainduz. Bere etxetik kanpo lan egiten zuten emakumeek frankisten kritikak jaso zituzten.
|
|
|
Beraz, erregimenaren aburuz, etxea zen emakumearen lekua, bertan bere senarra eta haurrak zainduz. Bere
|
etxetik kanpo
lan egiten zuten emakumeek frankisten kritikak jaso zituzten. Normalean, neskek ezkondu arte lan egiten zuten (krisi ekonomikoari aurre egiteko beharrezkoa zen) eta ezkontza ostean, lana utzi eta soilik etxeaz arduratzeari ekiten zioten.
|
|
|
Bere etxetik kanpo lan egiten zuten emakumeek frankisten kritikak jaso zituzten. Normalean, neskek ezkondu arte lan egiten zuten (krisi ekonomikoari aurre egiteko beharrezkoa zen) eta ezkontza ostean, lana utzi eta soilik
|
etxeaz
arduratzeari ekiten zioten. Izan ere, frankismoaren begietara etxetik kanpo lan egiten zuen emakumea gaitzesgarria zen:
|
|
|
Normalean, neskek ezkondu arte lan egiten zuten (krisi ekonomikoari aurre egiteko beharrezkoa zen) eta ezkontza ostean, lana utzi eta soilik etxeaz arduratzeari ekiten zioten. Izan ere, frankismoaren begietara
|
etxetik kanpo
lan egiten zuen emakumea gaitzesgarria zen: –La mujer trabajadora, como proyección de la emancipación moderna, constituye una amenaza a la femeneidad, a la maternidad y a la dedicación total del hogar?.
|
|
|
Baina, gizonak segitzen zuen emakumearen ordezkari legala izaten, eta bere baimena behar zuen ondorengo kasuetan: merkataritzan jarduteko, kargu bat onartzeko, kontratu bidez donazioak egiteko, donazioak onartzeko, behartutako ordainketak egiteko, ondasunak salerosteko, herentziak onartzeko edo ukatzeko, tutorea izateko, zerbitzuak kontratatzeko, etab. Gainera, senarrak mantentzen zuen patria potestatea eta 25 urtetik beherako emakumeak ezin ziren
|
etxetik
joan gurasoen baimenik gabe, ezkontzeko ez bazen. Beraz, lege honek ere ez zituen aurrerapauso gehiegi ekarri.
|
|
|
Edonola, esan beharra dago ondorengo dekretuen bidez, lorpenak egon zirela: ...si ahal izan zuten, lan berdinarengatik soldata berdina kobratzen hasi ziren, ezkondutako emakumeak lan egiten segi zezakeen nahi bazuen edo bere kontratuari amaiera eman diru kopuru jakin bat ordainduz, haurdun zegoen emakumeak baja har zezakeen 1 urte arteko iraupenarekin, aitak ezin zituen seme alabak adopzioan eman amaren baimenik gabe, adinez nagusiak eta 25 urtetik beherakoak ziren emakumeek
|
etxea
utz zezaketen gurasoen baimenik gabe, senar lizentzia desagertu zen, emakumeak ez zuen bere nazionalitatea galtzen ezkontzerakoan, merkataritzan jardun zitekeen, ez zuen senarraren baimenik behar ondasun eta herentziekin nahi zuena egiteko, etab.
|
|
|
Gainera, emakume gehiagok lan egiten zuten arren, horrek ez du esan nahi berdintasunaren bidean pauso garrantzitsurik eman zenik. Emakume gehienak gaizki ordaindutako lanpostuetan zeuden, hala nola, nekazaritzan, industrian espezializatu gabeko lanesku bezala,
|
etxeko
zerbitzuan, magisteritzan, etab. Profesio liberalen esparruan, emakumeen presentzia ez zen handiegia. Goranahi handia zuten emakumeek, aurreiritzi tradizional askori aurre egin behar izaten zieten.
|
|
|
Nazionalkatolizismoaren printzipioei jarraiki, eta diskurtso mediko bat erabiliz, emakume idealaren eredua garatu zen Lehen Frankismoan(). Emakumea dezentea izan behar zen, pudikoa, isila, gizonaren menpekoa eta zerbitzaria, eta bere lekua,
|
etxe
barruan zegoen, eta beste inon ez. Moral kristauaren arabera jantzi eta jokatu behar zuen, makina bat aldizkari, liburu eta eskuliburu egon zirelarik emakumearen portaera nolakoa izan behar zen eta nolakoa ezin zen izan argi utziz.
|