|
2004
|
|
|
|
Baina
bera ez zen lehena izan euskal hizkuntzaren geroaz kezkati gogoetak egin zituena. Nire ustez, katea luze bateko katebegi garrantzitsua bai agian.
|
|
|
Iraultzaileak, hasieran bere paskinak euskaraz eta frantsesez argitaratzen zituzten, euskararen erabilpen funtzionala onartuz.
|
Baina
ondoren, frantsesa nagusitu zen.
|
|
|
|
Baina
oraingoan Antxinako euskaldunen alabantzen inguruko iruzkina premiazko dela deritzot garaiko agiri eta pentsamolde baten isla zuzena delako.
|
|
|
Oraingoz behintzat ez dakigu jakin ziurtasunez noizkoak diren zehatz mehatz,
|
baina
adierazten dituen arazoak eta mezua, guda giroan burutuak direla dirudi. Horregatik, nire ustez, Konbentzioko 1793 giroan burutuak edo eta Napoleonen aurkako gerratean() pentsatuak izan zirela, uste dut.
|
|
|
Fabulas en dialecto vizcaino haren bilduman sartu zituen eta «Berba aurrekoan« adierazten du «ez takit nik norenak» zirela aipaturiko Antxinako euskaldun alabantzak.
|
Baina
garrantzizkoak dira haren ustez, zeren liburu hasieran ezarri zituen, sarrera gisa J. A. Mogelen ipuinen aurretik. Beraz, pentsa daiteke, J.A. Mogelen garaikoak ote zirela.
|
|
|
|
Baina
nire ustez, data zehatza bezain garrantzitsua, adierazten den edukia azpimarratzea dut helburu: mezua, euskaraz burutua dago, herri mailako hizkeran idatziak dira, kosmogonia baten arketipo gisara pentsatuak.
|
|
|
Kontrairaultzaren moldetan formulatu eta gihartu zen pentsamoldea eta kultura politiko berriaren adierazpena agiri da, tradizio berri baterekiko leiala izan omen nahi zuena. Tradizioaren lotura aldarrikatzen zuen
|
baina
berez iraultzaren formulazioen arabera adierazten ditu bere ezaugarriak. Eta euskararen aldeko diskurtsoa, ez da, bazterreko ikuspegia, erdi erdigunekoa baizik.
|
|
|
Horra euskal historiaren sekuentzia kronologikoa.
|
Baina
giro latzean idatzirik zeuden bertsoak, liberal iraultzaren ondorioak begi bistakoak zirelako, batez ere fede katolikoaren nagusitasuna ere kolokan jartzen zuten. Horregatik galdera esistentziala eta metafisikoa egiten du:
|
|
|
Inork ere ez du lortu aginterik ezartzea eta azpiratzea euskaldunen borondatea.
|
Baina
XVIII.mende bukaeran eta XIX.mende hasieran burrukak daude Euskal Herrian eta zergatia aurkitu beharra zegoen, aukera bat lejitimatzeko hiru helburu nagusiren arabera: Fedea, lege garbiak eta euskara.
|
|
|
pean.
|
Baina
oraingoan arerioa barruan ere dagoen ezkero, gaztelaniaz bakarrik egitea ez da nahiko, apologista legelariak egiten zuten antzera. Oraingoan gizarte barrura ere begiratzen da eta etorkizuna euskal gizarte barman ere irabazteko adierazpenak euskaraz egin behar dira.
|
|
|
Aurreratzean beraz, foru legeak eta euskara ikuspegi teokratikoaren baitako atalak baino ez dira izango. Etsaiak, arrotzak, erbestekoak izango dira
|
baina
herriaren barruan ere agiriko dira. Bertso hauen bidez, seinalatzen da zertan zetzan jatortasuna eta gainerako guzti guztia erbestetar gaiztotzat hartu litza
|
|
|
Gaztelania hizkuntza zabaldu gisa lantzearen aldekoa zen
|
baina
euskaratik abiatuz. Gehiketaren teoria proposatu zuen:
|
|
|
Euskarari buruzko ardura gutxi zela euskal buruzagi politiko argien artean, salatu zuen eta euskarak ez zuela etorkizunik iragarri.
|
Baina
bere begirada zorrotzaren bidez zera ikusi zuen: hemen bazegoela nazio kulturala, lparraldekoa batez ere nabarmen nabarmena izanik.
|
|
|
Barroeta Aldamar eta beste aipa genitzake. Hala ere, Foruen lege moldaketetan aipamenik ez da agiri hizkuntza arazoari buruz,
|
baina
bai ordea Batzar Nagusietako arautegietan eta administrazio publiko foraleko zerbitzaria izateko.
|
|
|
Foru erakundeak eta euskal agintea ez zela karlisten egitasmoa soil soilik, bereziki liberalena baizik.
|
Baina
mezu honek ez zuen arrakastarik izan eta horrek mesfindantza eta frustrazio handia sortu zuen. Euskara eta, antolaketa politiko berria eratzea erabaki zuten, Espainiako alderdieetatik at, tokian tokikoa eta euskarak berebiziko garrantzia zuen.
|
|
|
Katolikotasuna eta euskararen inguruan, jatorri ideologiko desberdineko euskal herritarren senidetzea berriz berpiztu zen.
|
Baina
aurrerantzean banderak eta sinboloak bestelakoak behar izan halabeharrez, ez karlista ez eta liberala, Pedro Egañak 1844an aldarrikatu zuen antzera. Euskara elkartea Iruñean, lturralde Suit eta Arturo Campion batetik eta F. Arrese Beitia.
|
|
|
Oraindik bere herrian euskara tokian tokiko hizkuntza bizia zen eta XIX.mendean zehar goian aipatu ditugun euskaltzale sutsuen bizilekua.
|
Baina
Bilboaldeko merkatal eta industri giroko burgesiaren mordo handi batek, gaztelania zuen etxeko hizkuntza, etxe bereko neskamearena euskara izan arren. Gaztelaniaz hasi eta hezi zen baina gazte gazterik, bere Abandoko Euskal Herriaren ikuspegi zabalagoa lortu zuen.
|
|
|
Baina Bilboaldeko merkatal eta industri giroko burgesiaren mordo handi batek, gaztelania zuen etxeko hizkuntza, etxe bereko neskamearena euskara izan arren. Gaztelaniaz hasi eta hezi zen
|
baina
gazte gazterik, bere Abandoko Euskal Herriaren ikuspegi zabalagoa lortu zuen. Gurasoen familia erbesteraturik zegoela, Iparraldeko Euskal Herria ere ezagutu zuen.
|
|
|
Euskal abertzaletasunaren doktrina berritzailea asmatzen zegoelarik, euskararen defentsan ere arduratu zen,
|
baina
premia handiagoa zuen, politikagintza jeltzale berria aurreratzea, Bizkaia herbestetarren menpeko herrialdea bihurtu zelako. Konturatu zen honezkero, gaztelania hizkuntza nagusia zela Bilbo eta Abandoko gizartean.
|
|
|
Guztion euskarak guztion beharra du esaten du 2001ko martxoaren 27an Euskararen Aholku Batzordeak,
|
baina
hau ez da hasierako S. Arananaren pentsamentua. Hipotesi mailan honelakoa ere idatzi zuen:
|
|
|
Dena dela, 1895an Euzko Alderdi Jeltzalea sortu bazuen, hurrengo urtean 1896ko abuztuaren 14an «Euskera Bizkaitarraren Bazkintxa AzterkarijaAcademia del Euskera Bizkaino» sortzeko proiektua idatzi zun, akademikoen zerrenda izenak eta arautegia aurreikusten zituelarik.
|
Baina
erakunde honek, nik dakidalarik, ez zuen jarraipenik izan. 1896an editoriala sortu zuen:
|
|
|
Aurrerantzean, euskara ez da bitarteko tresna edo sinbolo hutsa izango, helburu jeltzalea lortzeko edo justifikatzeko, bere baitako berezko balio duen zerbait baizik. Hizkuntza batek funtzionalitatea lortu ezean, alperrik du biziraupena, galdu egin da eta;
|
baina
bestalde, bigarren mailako hizkuntza baten indartzea lortzeko, beste izpiritu edo indarra beharrezkoa izango dela aldarrri
|
|
|
|
Baina
bertako emakumea ezagutu, Nikolasa Atxika Allende eta ezkondu egin zen. Esperientzia horretan, bera euskalduna bihurtzen ari zen aldian, herri euskaldunean, haren emaztegaia euskalduna Bilboko moldeetako burgeseriaren erdaran hezteko saiatu zen.
|
|
|
|
Baina
, bestalde hau guztiau bizitzako esperientzian oinarriturik, pixkana bere larrutik ikasarazten zion, nolabait jabetu arazteko, euskalduna, bere herrian, bigarren mailako hiritarra bihurturik zegoela, Bilbotar baten idealizaziotik aparte. Eta esperientzia berri honek, herri euskaldunean murgildurik zegoela, euskaldunagoa bihurtu zuen eta beharbada horrek lagundu zion bereizten euskararen aldeko jarrerak, ez zuela halabeharrez abertzaletasun politikoaren enblema soila izan behar.
|
|
|
|
Baina
beranduago, Euzkadi izeneko aldizkarian horrela erantzun zion:
|
|
|
Bizkaitarrak edo «jeltzale» joerakoek, euskara bere ajenda politikoan sartu zuten.
|
Baina
sarritan, oraindik tokian tokiko soziologiari atxikiturik edo, euskararen alde bai baina gaztelania zen komunikazio hizkuntza nagusia.
|
|
|
Bizkaitarrak edo «jeltzale» joerakoek, euskara bere ajenda politikoan sartu zuten. Baina sarritan, oraindik tokian tokiko soziologiari atxikiturik edo, euskararen alde bai
|
baina
gaztelania zen komunikazio hizkuntza nagusia.
|
|
|
Biziraupena jokoan zen, dena aldatu beharra zegoen, dena hatera egin beharra. Menturaz, kontraesan horretan egon daiteke Aranaren kemena, euskara noranahiko,
|
baina
euskara berri eta amas berritua, herriaren erabileratik urruntzen dena.
|
|
|
«hitz abstrakturik eta orokorrik» ez zeukala. Ez ziren osoki okerrean hori idaztean hiztegi hori gaurkotasunerako laburregi zelako,
|
baina
Sabinok Larramendik bezala hitzak asmatuz nahi izan zuen euskarak hitzen sortzeko gaitasuna zuela erakutsi eta euzkera aberastu.
|
|
|
Ezkerraldeko fabriketan erdaldunak trumilka sartzen ziren eta Bizkaiko kaletarrek euskara pidjintua zerabilten, Sabinok euskararen idaztea, eta «euzkera ona» hiztegi garbi batekin idaztea bultzatu nahi izan zuen. Euskara hobearen egiteko lparraldeko idazleen tradizioan eta Hegoaldeko batzuen idazkietan hitzak aurkituko zituen,
|
baina
idazki horik ez ziren inon erosgai eta sarritan jadanik euskaran errotu hitzak ez ezagutuz bere izparriak eskaini zituen.
|
|
|
Hizkuntzaren aldetik hasieran eragina izan zuen, Bizkaian, batik bat prentsan eta lehen eskola liburuetan,
|
baina
Sabinoren euzkerak beste idazle asko zertxobait kutsatu zituen: Lauaxeta eta Lizardi, lparraldean oso gutxi, Mirande izan ezik.
|
|
|
Sabinok besterik ezean eskaini, beharrik gabeko hitz asko, galdu dira zorionez, gabeukatz, urrutizkina, txadona eta lutelesti gaizki forrnatuak eta ulergaitzak zirelako,
|
baina
beste asko salbatu: aberri, abertzale, abertzaletasun, abesti, abeslari, abesbatza, arkatz, ertzantza, espetxe, ikastola, jaurlaritza eta beste.
|
|
|
Mikel Zarate (Haurgintza minetan), Enaut Etxamendi (Gilentegiko Gilen), edo Joan Mari lrigoien (Babilonia) itxoin egin behar da benetako baserrien kezkak ezagutzeko. Bestalde euskaldunok mutur batetik bestera ibili ohi garelako baserriaz ahaztu ginen, azken nekazarien bizitzaz ez da jende asko arduratzen, nahiz munduan oraindik% 75.a nekazari izan, gure herrian ehuneko 7 tik behera jaitsi garelako,
|
baina
gogoratu behar zaigu gure hizkuntzaren oinarriak, zibilizazio guztietan bezala, artzainek, nekazariek, itsasgizonek eta esku langileek eraiki zituztela.
|
|
|
(260) Itziar Lakak, 16 orrialdeko 5 oharrean, Ines Pagolak aztertutako < < Sabino Aranaren zenbait neologismo> > hitzaldiaren berri ematen du,
|
baina
ezin eskuratu ahal izan dugu Jan hori.
|
|
|
1.2 Garrantzitsua da, arestian esan bezala, euskalaritzaren alorrean eginda ko ikerketak testuinguru historikoan kokatzea eta horren barruan aroak bereiztea.
|
Baina
, aldi berean, ez da garrantzi gutxiagokoa hizkuntzalaritzaren historian, oro korrean eta gurean, maila teorikoan nolako eboluzioa eman den eta ikerketetan nolako norabideak nagusitu diren, edota hizkuntzaz kanpoko faktoreen eragina zenbaterainokoa izan den jakitea. Puntu hauek guztiak argitzera dator egile bera beste artikulu batean (268), eta hemen, besteak beste, euskalaritzaren historiogra fiak planteatzen dituen zenbait arazoz jardutean, historialariaren gainetik hizkun tzalariak izan behar duen perspektiba subjektiboaz ari da.
|
|
|
Zorioneko eguna euskarak euskaJ nazionaJismoaren beharrik izango ez duen hura, zorionekoa hizkuntza poJitika instituzionaJa noizbait EuskaJ He rria euskaJduntzeko bidean jarri eta euskaJdun bihurtuko duen hura, zorione koa beharrik sentitu gabe euskaraz mintzatuko den hura.
|
Baina
datuek aspaJ dion besterik erakusten dute, euskarak herriaJdeka izan duen erabiJera orokorrean apaJa izateaz gain, 1989 epeaJdian, Gipuzkoan bakarrik egiten baitu aski nabarmen gorantz,% 23tik %30era, 7 puntuko igoerarekin; Bizkaian ere egoera zerbait hobetzen da hiru puntu irabaziz, hots,% Stik% llra igaroz; Nafarroan% 7an mantentu egiten da osta osta, eta beste bietan, berriz, puntu bat egite...
|
|
|
Sabino Aranak, euskaltzaletasuna abertzaletasunaren zerbitzura jartzean, morrontza lanetan jarri zuen euskara,
|
baina
fede onez, uste baitzuen abertza letasuna zela euskara sustatzeko biderik behinen eta eragingarriena. Baina ba du Abandakoak hori baino oker handiagorik egina, euskarari ez baitzion aitor tu nazioaren eraikuntzan zegokion lekua.
|
|
|
Sabino Aranak, euskaltzaletasuna abertzaletasunaren zerbitzura jartzean, morrontza lanetan jarri zuen euskara, baina fede onez, uste baitzuen abertza letasuna zela euskara sustatzeko biderik behinen eta eragingarriena.
|
Baina
ba du Abandakoak hori baino oker handiagorik egina, euskarari ez baitzion aitor tu nazioaren eraikuntzan zegokion lekua. Lehen esandako arrazoiengatik, elementu kulturaren gainetik, bere sustraiak biologian zeuzkan arrazaren kon tzeptuan aurkitu uste izan zuen Euskal Herri historikoaren iraupenerako ber merik sendoena.
|
|
|
Praktikan ez baitira sekula aurkitzen gene bateko bi tipo erabat desberdinak direnak arraza desberdinetan. Beraz, arestian aipatutako egileak ateratzen duen ondorioa da, desberdinak bagarela, bai,
|
baina
azalez bakarrik, gorputzaren kolorean, alegia:
|
|
|
Egia da, bai, XIX. mendeko beste zientzilari askoren antzera, arrazaren kontzeptua erabili zuela, oinarrizko elementutzat zuela,
|
baina
hori egitean Eu ropako joerak jaso besterik ez zuen egin. Euskal Herrian bertan, Kanpionek ere arraza erabiltzen zuen barra barra bere idatzietan.
|
|
|
«Ellos y nosotros» artikuluan oso garbi adierazia datorren bezala, «maketo filoak», azken batean, politikoki eta ideologikoki «espainolistak» direnak di ra, euskal nazioaren kontra nazio espainolaren legea ezartzen dutenak. Na zioen arteko oposizioa da hor tartekatzen dena,
|
baina
diferentzia handi honekin: bata nazionalismo espainola estatu baten babesean zapaltzailea den bitartean, bestea euskal nazionalismoa, estaturik gabekoa izaki, hark zapaldurik daukala.
|
|
|
Begiratu besterik ez dago Erdialdeko Europara eta au zo estatuetara zer gertatzen ari den ikusteko. Horregatik, gure inguruko poli tikari profesionalen eta intelektual organikoen diskurtsoak akademikotik baino askoz gehiago du hipokresia eta maltzurkeriatik, estatu botererik ez duen na zio batí inmigratuak bertakotzat hartzea eskatzen baitzaio, datozela Espainia tik edo nonahitik, inolako baldintzarik jarri gabe, hots, eskubide guztien jabe eginez,
|
baina
ez betebeharren erantzule. Diskurtso hori magrebtarrak itsasoan itotzen uzten dituen Espainiatik datorrenean, duintasun etikoari zor zaion be giruneak oinarrizkoenean huts egiten du.
|
|
|
Eta bitartean diskurtso postmodemoak aurrera segitzen du estatu nazio ahaltsuen galtzadan gastatutako gurpilean. Ez da oztoporik jarriko Wagner edo Nietzsche bezalako izen handiak, arrazista garbiak, aiputan hartzeko or duan,
|
baina
sabindar nazionalismoa errebindikatu orduko, berehala agertuko dira handik eta hemendik adjektibo deitoragarriak, tartean, azalduz gatoze nez, arrazistarena. Sabino ez zen arrazista izan.
|
|
|
Baiki.
|
Baina
zertan du lotsatzekorik Abandokoak, bere hirikide Unamuno baskofobo de klaratua izanda. Gure oroimen historikoa hain ahula al da, ez gogoan izate ko, oraindik atzo, alderdi estatalistek ezkerrekoek zein eskuinekoek, eus kal munduari beti bizkar eman izan diotela, 1936ko gerratekoan nahiago izan zutela Espainia gorria zatitua baino, eskubide demokratikoak aldarrikatzen di ren une honetan, eskubide oinarrizkoenetako bat autoderminazioarena ez dela onartzen?
|
|
|
Estatista horien harikoak Iirateke, antza, Espainia zatiezinean kabituko liratekenak edo, az kenaldion modan jarri den bezala, Espainia handian eroso sentiaraziko gin tuzketenak.
|
Baina
hori erabakitzea, ez Espainiari, baizik Euskal Herriari to katzen zaio.
|
|
|
Ez gara horretaz luzatuko. Harenean, batez ere, hizkun tzarena ukituko dugu,
|
baina
honena ulertzeko beste puntu batzuk ere bai: arra zarena, zehazki.
|
|
|
Geroago piztuko den eztabaidan agertuko den bezala, alderdi linguistiko zein historikotik begiratuta, berak adierazi nahi zuen herri errealitatea adieraz teko desegoki asmatutako hitza izango da Euzkadi-rena;
|
baina
arreta jarri, hitz horren bidez azaldu nahi zuen kontzeptuaren edukian ezarri behar da, hor ha tez ere, honek baitu garrantzirik gehien, eta ez hainbeste, agian, kategoria po litiko hura adierazteko berak erabilitako hitzaren desegokitasunean. Euzkadi hitzak, lehenik eta funtsean, bere lurralde historikoan zein diasporan bizi den euskal jatorriko guztien komunitate etnikoa esan nahi du.
|
|
|
Horrela gauzatzen da sabindar nazionalismoa hamarkada estu baino biziko ibilaldian. Mugimen dua ibiliz frogatzen baita, Sabino Aranak mugimendu nazionalista abian ja rriz frogatzen du badela euskal nazioa, ez egitez, bere estatua falta zaiolako,
|
baina
bai egitez eta borondatez, menpekoa izateari utzi eta burujabe izan na hi duelako.
|
|
|
Garaiko datu estatistiko en arabera, Bilbaoko hiritaren artean euskaldunak halako bi dira abizena es painola dutenak, 3.537 erdaldun 1.724 euskaldunen aurkez (21). Orobat, eskola nazionaletako maisu maistrak gero eta gehiago dira Bizkaian, 1894ko datu estastitikoen arabera, euskal abizenekoak 154 eta erdal abizenekoak, al diz, 129
|
Baina
euskal abizenekoen kopuru hori oraindik areago murriztu be har da, baldin kontuan hartzen bada, horietako batzuek, Espainian jaiotakoak izaki, Euskal Herria mespresatu egiten dutela, euskara ez dakitela, edo, jakin da ere, gorrotoa diotela: «Total, que son muy contados los que(...) son biz kainos de naturaleza y en ideas, y los únicos en rigor que Bizcaya debiera sos tener para educar a sus hijos» (22).
|
|
|
Atal honetakoa bukatu aurretik, ohar pare bat egin beharrean gaude. Ba ta da Sabino Aranak etnia hitza ezagutu bai,
|
baina
behin edo beste bakarrik erabiltzen duela, eta orduan adjektibo eran. Eta erabiltzen duenean, ez zentzu juridikoan, fisikoan baizik erabiltzen du (30).
|
|
|
Bistan da euskara berreskuratzen ahaleginak egin be har direla eta, horretarako, plangintza bat egiteari beharrezkoa deritzo. Nabar mentzekoa da Hendaia eta Hondarribiako Batzar Ortografikoen inguruan izandako protagonismoa, zenbaitek modu negatibo batez epaitu izan dutena,
|
baina
bidegabeki, oraindik zer argiturik badelako hor, geroago zehatzago iku siko dugun bezala. Oraingoz aski bekigu iradokitzea Sabino Arana azken ur teetan, agian politika instituzionalean sartuta dabilelako eta euskal munduan murgilduago, euskararen kausari orokorrean diogu hau, hasieran baino ga rrantzi handiagoa ematen diola, nahiz eta alderdi hau ere zehaztu beharrekoa da, euskal naziotasunari buruzko ikuspegian jarrera aldaketarik edo eboluzio antzekorik ez dugun sumatzen.
|
|
|
Oraingoz aski bekigu iradokitzea Sabino Arana azken ur teetan, agian politika instituzionalean sartuta dabilelako eta euskal munduan murgilduago, euskararen kausari orokorrean diogu hau, hasieran baino ga rrantzi handiagoa ematen diola, nahiz eta alderdi hau ere zehaztu beharrekoa da, euskal naziotasunari buruzko ikuspegian jarrera aldaketarik edo eboluzio antzekorik ez dugun sumatzen. Euskaltzaleago izatea baliteke, bai,
|
baina
ez horregatik arrazari gutxiago atxikia.
|
|
|
«euskerología» hitzen ordaina izango litzateke (49). Elhuyar hiztegian, zeine tan «euskalaritza» ez baitator
|
baina
bai euskalari, hau baskologoren baliokide tzat hartzen da, euskaralogoarekin berdinduz. Eta baskoa, hiztegi berean, eus kaldunari deitzen zaio, adiera zabalean, Euskal Herriko biztanleari, eta hertsian, euskaraz dakienari.
|
|
|
Sabino Aranarentzat, esan bezala, euskalduna euskararen jabe dena daba karrik;
|
baina
euskaltzale, hots, euskarafilo izan daiteke euskara jakin gabe ere, baldin maite badu. Guk hemen, euskalari diogunean, euskaran adituari deitzen diogu eta euskalaritza, euskarari buruzko jakintza jasotzen duenari.
|
|
|
ikerketa arloaren egoe raz> >, ASJU, XXXI, 1997, 363 orr. E/ huyar hiztegian ez dator hitz hau,
|
baina
bai < < euska lari> >, erdarazko < < vascólogo» itzuliz.
|
|
|
tografía» artikuluari erantzunez, Astarloa eta Mogelen tradizioari jarraiki, e eta q ren ordez, k erabiltzea errebindikatzen baitu.
|
Baina
bere lan maisua, esan bezala, Lecciones de Ortografía del Euskera Bizkaino (1896) da. Lan honen gorputzean sartzen du Gramática Elemental del Euskera Bizkaino izeneko la naren zati bat ere.
|
|
|
Lan honen gorputzean sartzen du Gramática Elemental del Euskera Bizkaino izeneko la naren zati bat ere. Lan hau 1885ean hasi zen idazten,
|
baina
200 orrialde Bar tzelonan argitaratu eta gero, 1888an argitaratzeari utzi ziola dio berak, zerga tik esan gabe. Baina, hau ere berak dio, gaztetan idatzitako Gramatika horretako sei ikasgai letren soinuez eta zeinuez dihardutenak, hain zuzen Lecciones de Ortografía del Euskera Bizkaino n jasotzen omen dira.
|
|
|
Lan hau 1885ean hasi zen idazten, baina 200 orrialde Bar tzelonan argitaratu eta gero, 1888an argitaratzeari utzi ziola dio berak, zerga tik esan gabe.
|
Baina
, hau ere berak dio, gaztetan idatzitako Gramatika horretako sei ikasgai letren soinuez eta zeinuez dihardutenak, hain zuzen Lecciones de Ortografía del Euskera Bizkaino n jasotzen omen dira. Ordura ko, beraz, finkatua zeukan bere sistema grafikoa.
|
|
|
Azkuerekin ari dela, hain zuzen, Aranak bere hitzaurrean dioenez, bere li buru honetan proposatzen duen sistema grafikoa ez bide du inork ezeztatu ez metodoaren ez logikaren aldetik (55). Azkuek bi aukera paregabe izan zituen horretarako,
|
baina
ez zuen egin. Hasteko, Aldundiaren Katedran hiru urtez la nean aritu ondoren, horko maisutza lanaren emaitza gisa 1891n argitaratutako
|
|
|
Horregatik eskaini zion, seguru asko, Izkindea ren ale bat opari gisa argi taratu bezain! aster (56). Bere sistema grafikoa proposatu baino lehen, bada, hor zegokion bere aurreko beste guztiekin egiten duen bezala, berea ere ezez tatzea, zergatik ezeztatzen duen arrazonatuz;
|
baina
aipatu ere ez bide du egi ten, nahiz zenbait puntutan irizkide diren (57). Bigarren parada bere Proyecto de Ortografía (1896) argitaratu zuenean izan zuen, Aranak bere liburu hau ar gitara eman baino hilabete bat lehenago atera baitzen, eranskinean esaten du en bezala.
|
|
|
Bigarren parada bere Proyecto de Ortografía (1896) argitaratu zuenean izan zuen, Aranak bere liburu hau ar gitara eman baino hilabete bat lehenago atera baitzen, eranskinean esaten du en bezala. Zalantzarik ez da Azkuek azken hau ere oso ongi ezagutzen zuela,
|
baina
hemen ere haren aipurik ez. Horregatik, Sabino Aranak ez du onartzen Azkuek ezar dezan bere iritzia beste guztien gainetik eta, ondorioz, berea izan dadin azken hitza.
|
|
|
Lehen nazionalismoaz hitz egitean, euskara atzerritarrengandik defenda tzeko ere erabiltzen zuela esanak baikara, honek ere, hein batean bakarrik ez
|
baina
, bere neologismorako joera ere esplika lezake.
|
|
|
tzeraino eraman izanaren fama txarra.
|
Baina
kontu honetan ere Aranaren jo kabidea bere testuinguruan aztertu beharra dagoela iruditzen zaigu, orduko giroa kontuan izanda, alegia. Zalantzarik ez da bere aurreko idazle askok eta askok erdal iturritik hitz asko zurgatu zituztela, erdal giroan eskolatuak bai tzioren.
|
|
|
Bego. Edota beste hitz batzuk, garagardo bezala, ez direla hiztegi ho rretan agertzen,
|
baina
bai Elhuyar Hiztegia n (81). Bego hau ere.
|
|
|
Erdal izen hauek aski errotuak baitzeuden, beldur zen Arana bere proposamenaren arrakataz.
|
Baina
berrikuntza honi beharrezkoa deritzonez, argitara ematen di tu egutegi biak.
|
|
|
Aranak asmatu eta eraldatutako hainbat izen ez ote daude aski ondo erro tuta euskal izendegian? Zerrenda zehatza emateko beste azterketa bat egin be harko litzateke,
|
baina
bihoaz batzuk: Miren, Garbiñe, Koldo, Koldobika, Ke pa, Joseba, Josebe, Miren, Mirena, Edorta, Josu, Josune, Eukeni, Gontzal, Julen, Julene, Andoni, Andone, Andoni, Lander, Gabirel, Bingen, Irene, Ixidor, Gorka, Jon, Jagoba, Ixaka, Balendin, Keperin, Elene, Gurutze, Markel, eta ge hiago (85).
|
|
|
Sa rrerakoan, euskara aintzat hartua izan dadin, dei sentikor bezain minberatia za baltzen du herritar guztien artean.
|
Baina
bere deia, batez ere, haurren hezkun tzaz arduratzen direnei zuzentzen die. Lehenik gurasoen euskal kontzientzian jotzen du, erregutuz beren seme alabei euskaraz irakas diezaien, jakin dezaten bera dela aberri hizkuntza:
|
|
|
Aranaren ustez, ordea, biek gehiegizko garrantzia ematen diote poesiari. Aranak bazekien literaturak kasu honetan poesiak Euskal Herriko tradizio fueristan bere garrantzia izan zuela herri kontzientziaren garapenean, Iparral deko zein Hegoaldeko Lore Jokoak hurbiletik ezagutzen zituelako;
|
baina
be re baitan konbikzio abertzalea elementu politikoa euskaltzalearen elemen tu kulturalaren gainetik ezarria zeukanez gero, literaturari orokorrean ez bide zion ematen haiek ematen zioten adinako garrantzia.
|
|
|
Zentzu honetan, Aranarenak badu gaurko tasunik, seriotan galdetzea baita, euskal kasura etorrita, literaturaren garape nak XX. mendeaz geroztik zer nolako eragina izan duen nazio askapenean. Euskal Pizkundeak, Aitzol buru zela, fede itsua ezarri zuen 1936ko gerraurre ko literatur mugimenduan; posfrankismoko azken hamarkada hauetan bide za bala ireki izan zaio literaturari eta bere ugaritasunean lortu da, Madriletik pa sata, euskal idazle batzuk atzerriko hizkuntza batzuetan ezagutzera ematea ere itzulpenen bidez.
|
Baina
zer suposatu du literaturaren loraldi honek aberrigin tzaren gorakadan. Honetaz eztabaida publikorik ez da egin.
|
|
|
Y, en fin, si ha de salir después de nuestra casa, más vale que no entre» (98). Euskal nazionalismora hurbildu zen,
|
baina
Arana hil eta gero. Donostiako Euskal Etxean, 1906ko ur tarrilaren 7an egindako hitzaldian, «desde hoy me llamo y llamaré naciona
|
|
|
|
Baina
Sabino Aranak badu Kanpionen bihotza barruago zulatuko duen beste esaldi bat ere leku berean, arraza garbikoa ez dela iradokitzen dioneko hura, alegia: «Y de nuestra raza... de determinar sus límites físicos y de seña lar el camino de su felicidad política, no es el señor Campión el más llama do a hablar y a ser oído.
|
|
|
Kanpionek ez dio erantzuten,
|
baina
ondo gogoan izango ditu Aranaren gandik jasoak, handik bi hilabetera, Hondarribiako Batzar Ortografikorako prestaketa lanak direla bide, Guilbeau jaunari 1902ko otsailaren 27an idazten dion gutunean garbi agertzen baita suminduraz zein errea daukan barrunbea:
|
|
|
Euskaraz idatzi zuela ere bai.
|
Baina
zenbatek daki zein neurritan izan den euskal idazlea. Txit jakinga rria dela uste dugu galdera honi erantzutea, Aranaren kasuan oraindik areago, izanda.
|
|
|
Kontua da, etxeko zein kanpoko euskaltzale batzuek Aranari bere garai an leporatu ziotela Bizkaitarra aldizkarian euskarazko testu gutxi agertzen zela. Aranak bere erantzunean dioenez, hasierako asmoa osorik euskaraz argi taratzearena zen,
|
baina
hainbat arrazoirengatik, funtsean jarraiko hiru hauen
|
|
|
Beraz, argitalpen horietan datozen datu guztiak ez zituen izan Viilasantek eta, neurri batean, ulertzekoa izan liteke Aranaz hain iritzi ezkorra ematea, zoritxar guz tien errudun bakar bera bailitzan.
|
Baina
arazoa are larriagoa agertzen da, or duan baino datu historiko gehiago eskura izanda, Aranaren aktak ez ezagutzea edota aintzakotzat ez hartzea eta, ondorioz, antzeko aurreiritziekin segitzea. Horrelako zerbait gertatzen zaiolakoan gaude Xabier Kintanari, honek ere
|
|
|
|
Baina
Batzar haien inguruan gertatuak ez dira hain sinpleak batzuen eta besteen iritzi zenbait puntutan kontrajarriak modu horretan polarizatuak eta sa
|
|
|
dialektotan banaturik egotea, literatur eredu batuaren premia, or tografi araurik eza, hitz berrien arazoa, Frantzia eta Espainiako erakunde politikoen aurrean ha besa lortu beharra etab. Guzti horretarako, XIX mendeko euskaltzaleek ongi zekusatenez, beha rrezkoa zen Euskeraren Akademia sortzea. Asmo horrekin 1901ean Hendaian eta hurrengo urtean Hondarribian Bidasoaz haranzko eta honanzko idazle eta euskaltzaleak bildu ziren,
|
baina
aranis ten setakeriagatik nonbait, ez zuten projektu hura mamitzerik izan> > (< < Euskararen historia> >, in Intxausti, J. (zuz.): Euskal Herria.
|
|
|
koneko arrazoiak ezagutu eta eztabaidatu gabe desitxuratuak izan daitezen. Or duko eztabaida hartan argi pixka bat egin ahal izateko, iturriak berrikusi be barra dago Koldo Zuazok hasitako bidetik jarraituta (111),
|
baina
zintzotasu nez eta bere osotasunean, ez komeni direnak bakarrik plazaratuz eta ez direnak ilunpean utziz. Izan ere, historiografia gezurtatzeko modu asko daude, eta ho rietako bat, datuak manipulatzea, edo aipatzeke uztea da.
|
|
|
Izan ere, historiografia gezurtatzeko modu asko daude, eta ho rietako bat, datuak manipulatzea, edo aipatzeke uztea da. Gu ere ibiliak gara gai honen inguruan Orixeren lana aztertu genuenean,
|
baina
lehengo iturriak berrikusi eta berriak aztertzean, orduko balorazio batzuk findu beharrean aur kitu garela aitortzeko lotsarik ez dugu (112).
|
|
|
Lehenengo Ortografi Batzarra Hendaiako Udaletxean egin zen 1901eko irailaren 16an.
|
Baina
zeinek deituta, zergatik eta zertarako. Erantzunetan ez da adostasunik.
|
|
|
|
Baina
Batzar hartan zertaz hitz egin zen. Remen basten dira nahasketak.
|
|
|
Funtsean puntu hauetara biltzen da hangoa: ...rekin; b) arratsaldez aho batez onartu zela batzordeetako batek, adostua izan zedin, gai horri buruz proposa tutako plagintza; e) hurrengo urtean Hondarribian beste Batzar bat egitea au rrikusi zela; d) hiruko talde batek osatutako Batzorde bat izendatu zela, tarte an Kanpion, Sabino eta Hazpameko Anaia bat zeudela, eta hauek, gela batean sartuta, presaka arautegi moduko bat prestatu zutela,
|
baina
Batzar Aretora itzultzean, hutsik aurkitu zutela; e) Eskualdun Biltzarra elkartearen izenaz as ko eztabaidatu zela, berdin bere xedeaz; f) Batzorde Iraunkorreko partaideen izendapenari dagokionez, Batzarraren berrespenik ez zuela eta, Kanpion eta Aranaren kasuan, presak eraginda, beren buruak aurkeztu zituztela lehendaka riordetzarako (116). Beste nonbait ere esaten du Aranak, gauzak gaiztotzen ha si zirenean, hasiera hasieratik lehendakariordea izaki, kargu horri uko egin na hi izan ziola (117), baina ez ziotela onartu eta, gainera, askotan idazkari lanak ere egin behar izan zituela (118).
|
|
|
a) goizez batzarkideak hiru taldetan banatu zirela, ortografiaren batasunari bu ruz Batzarrari proposamenak egiteko xedearekin; b) arratsaldez aho batez onartu zela batzordeetako batek, adostua izan zedin, gai horri buruz proposa tutako plagintza; e) hurrengo urtean Hondarribian beste Batzar bat egitea au rrikusi zela; d) hiruko talde batek osatutako Batzorde bat izendatu zela, tarte an Kanpion, Sabino eta Hazpameko Anaia bat zeudela, eta hauek, gela batean sartuta, presaka arautegi moduko bat prestatu zutela, baina Batzar Aretora itzultzean, hutsik aurkitu zutela; e) Eskualdun Biltzarra elkartearen izenaz as ko eztabaidatu zela, berdin bere xedeaz; f) Batzorde Iraunkorreko partaideen izendapenari dagokionez, Batzarraren berrespenik ez zuela eta, Kanpion eta Aranaren kasuan, presak eraginda, beren buruak aurkeztu zituztela lehendaka riordetzarako (116). Beste nonbait ere esaten du Aranak, gauzak gaiztotzen ha si zirenean, hasiera hasieratik lehendakariordea izaki, kargu horri uko egin na hi izan ziola (117),
|
baina
ez ziotela onartu eta, gainera, askotan idazkari lanak ere egin behar izan zituela (118).
|
|
|
Presidente para que éste a la mayor brevedad le dé el curso correspondiente» (124).
|
Baina
bigarren puntuan sartuta zegoen Eskualdun Bil tzarra elkartearena, honen izenaz eta xedeez erabakiak hartzeari zegokiona:
|
|
|
Arestian esan bezala, Arana ez zen joan Batzar horretara, gaixorik zego elako,
|
baina
idatziz bidali zituen bere proposamenak, jadanik aipatuak, zeine tan zehatz mehatz azaltzen baititu Hendaiako Batzarrekoan gertatuak eta esan dakoak, orduko aktak jasoz. Helburuez zehaztasunik ez zela eman dio:
|
|
|
ni aunque lo hubiese quedado, era acuerdo del Congreso, sino de aquella reunión privada» (127).
|
Baina
berak egiten duen proposamen berrian, ortografiarena xede bakarra izan dadila nahi du: «El único objeto de estos congresos debe ser el estudio y cul tivo del euzkera...» (128).
|
|
|
Zer egin? Kontra erasoaren beroan, hasieran Donostian 1902ko otsailaren 24an bilkura bat egi tea bururatu zitzaien,
|
baina
gero atzera egingo dute; horren ordez, beren hari ko batzarkideak bildu, orotara 72, eta erreferendum bat idaztea erabakitzen da, zeina Guilbeau idazkariak egin baitzuen 1902ko otsailaren 12an, besteak bes te, zuzenean Aranaren proposamenaren kontra, oinarrizko bi punturen gaine an argitasunak emateko. Lehenengoak dio, arazo batzuk tarteko, egiteko orto grafikoa eta literarioa nahastu egin direla:
|
|
|
Azkenean, zeharka
|
baina
, Hendaiakoa gaizki ulertu zuela aurpegiratzen dio Aranari. Honen 1092ko otsailaren 15eko erantzunean (136), puntu hauek zehazten dira:
|
|
|
tarekin. Ez zen adostasunik eman batzartuen artean,
|
baina
Aranak bere azalpenak ematerakoan, zenbait puntutan Kanpion eta bera bat etorri zirela esaten da (< < Los Congresos Ortográficos> >, La Patria, 21,; OC, III, 214I.orr.).
|
|
|
daritzak Aranaren esku utzi zuen txosten bat egitea Hendaiako batzarkideei galdetuz ea komeni zen Batzar berri bat egitea Hondarribian, 1902ko apirila ren hasieran edo. Txostena egin, egin zuen Aranak,
|
baina
txosten hori ez zi tzaien batzarkideei heldu. Hendaiako Batzarreko kide garrantzitsu batzuek or tografiaren arazoa bizpahiru urtez atzeratzea komeni zela argudiatu baitzuen, Ademak txostenari ez zion segidarik eman.
|
|
|
Arbelbide eta Daranatzek, Arana preso zeno (141), Batzamik ez egitea proposatu bazuten ere, azkenean, Hondarribiako Batzarra egin zen, 1902ko irailaren 11n, hain zuzen,
|
baina
Aranarik gabe. Ez zuen defendatzerik izan, be raz, hara bidalitako bere ikuspuntua.
|
|
|
Geroago, Batzar biak gogoratuz, Piarres Lafittek «debaldetan» eginak izan zirela esango du (143).
|
Baina
guk, ez erabat, diogu, zeren hango giroan sortuak baitira Eskual Zaleen Biltzarra, batik bat Iparraldean indartuko dena, eta Euskaltzaindiaren kimua, asmoetan bederen, 1918an Ioratuko dena. Azken Batzar honetan onartu ziren Eskual Zaleen Biltzarra ren estatutuak, Batzorde Zuzendaritzakoak izaki:
|
|
|
«Esto es muy grave, pues den tro de esa forma elástica, caben no sólo los pescadores de Elanchove, sino hasta las gentes que sólo sepan hablar castellano o francés y no sepan ni leer ni escribir» (147).
|
Baina
galdera beste modu honetara ere egin zitekeen: hara joatekoak zirenen artean aranazale ez ziren beste guztiak zientifikoak edo adi tuak ote ziren, bada?
|
|
|
XLIV). Lerro beretik arituz, hitzaurrea euskaraz egiten duen Lino Akesolok azpimarratzen duenez, askok Arana euskararen batasunaren areriotzat jo izan dute,
|
baina
oso ezjakinean, zeren < < Bidasoaz andiko eta emendikoak egindako batzar jakiñ arek ez euken euskera batuagaz ikustekorik, euskal idazkera edo ortografiagaz baiño, eta Arana tartean zala Batzar aretan lortu ez zana, ortografi bata suna, geroago lortu zan, Euskaltzaindia sortu zenean, eta Aranak erakutsitako bidetik> > (Op.,!, XVII). ).
|
|
|
Ulertzekoa hau ere, Lafittek baitio horiek «Euskal He rriaz eta euskeraz bezain axolatuak zirela Frantses errepublikaren politikaz» (150).
|
Baina
baziren estimu handitan zeukatenak ere, horien artean Arbelbide kalonjea, Daranatz apaiza eta Manex Hiriart Urruty bera. Arbelbidek Brous sain i 1902ko abuztuaren 21ean egindako gutunetik jasoa da pasarte hau:
|
|
|
Ta abertzaleak ez dute Azkue maite» (153).
|
Baina
Jurgi Kintanak argitzen duenez (154), Azkue »Olabide bezalako sabindarrak akade mian sartzeko prest» omen zegoen. Azkenean, guztira, hamabi euskaltzain izan ziren hautatuak, baina gehienak, Eguzkitza, Olabide eta Eleizalde salbu, Az kue lehendakariaren harikoak.
|
|
|
Baina Jurgi Kintanak argitzen duenez (154), Azkue »Olabide bezalako sabindarrak akade mian sartzeko prest» omen zegoen. Azkenean, guztira, hamabi euskaltzain izan ziren hautatuak,
|
baina
gehienak, Eguzkitza, Olabide eta Eleizalde salbu, Az kue lehendakariaren harikoak.
|
|
|
1.1 Oraingoan lastabalari sua Kanpionek ematen dio, Azkain ek 1907ko otsailaren 19ko El Pueblo Vasco n «Euzkadi» hitza errebindikatzen duela eta, haren esaldi bat hizpidetzat hartuz, ez inori erantzunez, Kanpion (158) bost orri alde terdiko artikuluarekin ateratzen da Euskal Herria hitz zaharraren alde, ha ren erabilera behetitzen doalako.
|
Baina
behetitzen batere arrazoirik gabe. Kan pionen ustez, herriek beren izena beraiei dagokien ezaugarri berezi batetik hartzen dute eta belaunez belaun eusten diote, nahiz elementu bereizgarri hori ez bat etorri adierazten duen errealitatearekin. lngalaterrari, adibidez, «anglo en lurra» izatetik datorkio izen hori, orobat, «frankoena» izatetik Frantziari, nahiz horien hizkuntzatik frantsesak ez dituen ehun hitz baino gehiago hartu.
|
|
|
Izan liteke Euskal Herriaren kasuan ere, hitz hori, «euskararen herria», alegia, hitz egokia ez izatea, zeren, zentzu hertsian, hizkuntza hori mintzatzen den herriari bakarrik aplikatu bailitzaioke.
|
Baina
horrelako hitzak zen tzu zabalagoan ere hartu ezinik ez dago eta, Euskal Herriaren kasuan, hitz ho nek euskaraz egiten den eta egin zen herria adieraziko luke.
|
|
|
Aranak berak ere, hori bazekielako, hasieran halaxe ahoskatu eta transkribatu zuen.
|
Baina
forma ho ri egiazkoa ala itxurazkoa den, hots, bere jatorrian hala zenetz jakitea da kon tua. Eta hau etimologiak erakus dezake.
|