|
2002
|
|
|
|
Baina
XIX. mendeak markatu zuen betiko eskandaluaren eta hedabideen arteko ezkontzaren mamia. Pertsonaia famatuen sexu kontuak, prostituzioarekin izandako harremanak eta gaixotasun benereoak izan ziren eskandalu gordin gehienen perrexila.
|
|
2003
|
|
|
XVIII. mendean azukre erremolatxaren balioa topatu zen,
|
baina
XIX. mendera arte bere erabilpen masiboa ez zen gertatu, Euskal Herrian landua izatera ere heldu zelarik! 10 1744an Andreas Margraff ek() artikulu bat idatzi zuen erremolatxatik azukrea ateratzea posiblea zela adieraziz. Haren ideiak, Benjamin Delessert frantses kimikariak onartu eta garatu zituen.
|
|
2004
|
|
|
Gaur egunerako ez litzateke asko,
|
baina
XIX. menderako bai ordea. Nork eta non eskatu zion euskal erakunde publiko batí horrelako zerbait ga rai hartan?
|
|
2006
|
|
|
Gutxienez azken urteetan nazionalismo katalana kontziliatzaileagoa agertu da.
|
Baina
XIX. mendearen erdialdera kazetari katalan integrista batek, Manye i Flaque k," El oasis vasco" izeneko liburua idatzi zuen Euskal Herrian egon ondoren. " Euskal oasia" zen hemen topatu zuena gerra zibil baten ondoren eta beste bat hasi baino lehen.
|
|
|
hori kapitalismoaren garapena gertatu aurretik ere bazegoen. XVII. mendean aurki daitezke lehen zantzuak,
|
baina
XIX. mendeko bigarren erdialdean instituzionalizatuko da.
|
|
2007
|
|
|
Nazionalismo gehienak bezala, lehen nazionalismo espainiarra ere liberal eta aurrerakoia izan zen,
|
baina
XIX. mendearen bigarren erdian gero eta atzerakoiago bihurtuz joan zen. Beti izan da ezkerreko eta zentroko nazionalista espainiarrik, jakina, baina espainolismoaren eta frankismoaren arteko gezurrezko identifikazioak oraindik ere badirau, Franco hil eta hogeita hamar urte iraganik, gehienbat nazionalismo alternatibo bat dagoen tokietan (Euskal Herrian, Herrialde Katalanetan eta Galizian).
|
|
2008
|
|
|
Egia da Ernazimentuaz geroztik horranzko bidea hasita zegoela, egon bazeuden eta hizkuntza estandar literario eta burokratikoak.
|
Baina
XIX. mendea baino lehen, horien erabilera elite alfabetatura mugatu ohi zen, eta gainera gerta zitekeen eredu bat baino gehiago egotea. Esate baterako, XVIII. mendeko germaniar erreinu protestanteetan, ahoz tokian tokiko aleman dialektoak erabiltzen ziren, lehen hezkuntzan eta heziketa erlijiosoan aleman literarioa, bigarren hezkuntzan latina, eta aldiz gortean eta goi kulturan frantsesa404 Beste erreinu batzuetan hizkuntza idatzi bakar bat finkatzeko bidea aurreratuago zegoen (adibidez Frantzian edo Espainian), baina latinaren erabilera oraindik zenbait arlotan mantentzen zen.
|
|
|
Horrek bihurtzen zituen gaztelania eta frantsesa hizkuntza nazionalak, eta aldiz euskara ez. Diglosia hau Antzinako Erregimenetik zetorren,
|
baina
XIX. mendean, nazioestatuen eraikuntzarekin, areagotu egin zen. Hola bada, Euskal Herriko eliteak kulturalki frantses eta espainiar kultura nazionaletan txertatuz joan ziren.
|
|
|
Hori da, ba, harrigarria dena. Humboldt() politiko eta filologo alemaniarrak, adibidez, Euskal Herria ezagutu eta maitatu egin zuen,
|
baina
XIX. mendearen hasieran 100 urteko bizi iraupena eman zion gure herriari. Ikusten zuen diglosia egoeran bizi ginela:
|
|
2009
|
|
|
|
Baina
XIX. mendean aldaketa sakonak izan ziren herri lurren erregimenean. Gerra karlisten ostean, bai eta lehenagoko Independentzia gerra deitutakoaren ostean ere, zerga gogorrak ipini zizkieten Herriko Etxeei, eta ondorioz, euren mugapeko herri lurrak saltzera behartu zituzten.
|
|
|
Mekanikak, fisikak eta elektromagnetismoak izan zuten garapenari esker, ekuazio diferentzialak oso erabilgarri bihurtu ziren fenomeno naturalak deskribatzeko tresna gisa.
|
Baina
XIX. mendera arte zientzialariek esku artean erabili zuten auzia izan zen ekuazio diferentzial horientzat soluzio esplizituak bilatzea. Garai hartan kokatzen dira Leonhard Paul Euler(), Daniel Bernoulli(), Jean le Rond d' Alembert(), Joseph Louis Lagrange() eta Pierre Simon de Laplace() zientzialariak.
|
|
|
Heidegger ez dugu aipatuko. Guztiz bestelako ikuspegi eta filosofiatik,
|
baina
XIX. mendeko positibismo naiboki naturalistaren berdin aurka, B. Russellek Filosofiaren arazoak (1912) liburutxo argitsua, bikain euskaratua A. Arrietak, errealitatearen eta itxurazkoaren artean bereizteko zailtasunari ekinez irekitzen du lehen kapitulua. Gure aurrean mahai baten itxurarekin, ageri?
|
|
|
–Nietzsche y la filosofía?, 1899). Zola bezala Baroja literatoak dira,
|
baina
XIX. mendearen bigarren eta XX.aren lehenengo erdian loratu diren bizi filosofietatik xurgatzen dute. Bizi filosofiak espiritualistagoak (Kierkegaard, Bergson, Unamuno) ala naturalistagoak daude, halakoak dira Schopenhauer eta Nietzsche, arte eta literaturan influentziarik handieneko biok aipatzeko.
|
|
|
Ez da derrigor Ilustrazioaren seinale,
|
baina
XIX. mendearen hasmentako zirimoletan hainbat frantziskotar euskaldun agertuko da frantsesti edo konstituzionalista: Aita Egoskozabal ordiziarra, musikaria (Beasaingo konstituzionalistekin harremanak omen zituena); Aita Kerejazu oñatiarra, filosofia eta matematikako irakaslea (gero Iparraldera alde egingo duena); Aita Gomez de Segura oteotarra, sermolari eta idazlea Konstituzioaren alde; Aita Saseta trebiñuarra, etab. Hirurte konstituzionala bitartean Tolosako komentua, estudio etxea, Arantzazu bezala?
|
|
|
Erakunde hauek badute euren dinamika, bere berezkoa, eta dinamika horrek batzuetan geldotasuna ekartzen du. Tradiziotik datozen inertziak handiak dira,
|
baina
XIX. mendean eta XX. mende hasieran akademiak modu batean ulertzen ziren, eta beste ulerkera bat eman behar diogu Euskaltzaindiari, XXI. mende hasieran hizkuntza bera eta hizkuntzaren beraren egoera soziolinguistikoa, soziologikoa eta politikoa ez baitira akademia klasiko batenak bezalakoak. Gizarteak eskabide batzuk baditu, eta akademiak, beste eragileekin batera, horiei erantzun egin behar die.
|
|
|
Baina hain eskura egonik, eskuko telefonoekin ere argazkiak egin ditzakegunez, badirudi ez dela artea.
|
Baina
XIX. mendeko artea da, eta mundu osoko museoetako bildumetan dago jasoa.
|
|
|
Horrela, Bio Bio ibaitik beherakoak maputxeena izaten jarraituko zuen.
|
Baina
XIX. mendeko bigarren hamarkadan hasi zen maputxeen aurkako erasoaldirik bortitzena. Argentinan, Puelmapuko Argentina aldeko maputxeak ia desagerrarazi zituzten desertuko kanpainaren bitartez, eta, Andeen bestaldean ere, Txile sortu berriak ez zuen maputxerik nahi ez, behintzat, maputxe moduan, eta han ere gogor egin zuten lurraren jendearen aurka.
|
|
2010
|
|
|
Erromantikorik erromantikoenak baino erromantikoago ikusten zaitut, Bécquer eta Esproncedaren parean jartzeko moduan?
|
baina
XIX. mendea joan zen, zorionez, eta XX.ean gaude!, esan zenidan, autoaskitasun handiz; eta, tonua eztitzen zenuela, honela jarraitu zenuen, eztia ozpin bihurtzeko saioan:
|
|
|
Elur zuloen erabilera antzinakoa zen eta erromatarrek jadanik erabiltzen zituzten arraina Galiatik Erromara eramateko. Euskal Herrian ere asko zeuden,
|
baina
XIX. mendean elektrizitatearen bidez izotz artifiziala egiten hasi zenean, elur zuloak desagertzen hasi ziren.
|
|
|
" Non bizi zara, Gabino? Erromantikorik erromantikoenak baino erromantikoago ikusten zaitut, Bécquer eta Esproncedaren parean jartzeko moduan...
|
baina
XIX. mendea joan zen, zorionez, eta XX.ean gaude!" esan zenidan, autoaskitasun handiz; eta, tonua eztitzen zenuela, honela jarraitu zenuen, eztia ozpin bihurtzeko saioan: " Baina, ongi pentsatuta, biok ados gaude gai honetan, beharbada:
|
|
|
Ezagunagoak dira XVIII. mendeko Pedro Inazio Barrutia Basagoitia arabarraren erlijio antzerkiaren saioak eta Frantzisko Xabier Munibe (ikus 31) azkoitiarrarenak;
|
baina
XIX. mendearen bigarren erdia arte, Marzelino Soroa (irudian) donostiarraren eskutik, antzerkiak ez zuen muntarik hartu. Bere irri egiteko antzeslanak ugariak izan ziren eta beti arrakastatsuak suertatu ziren, haien artean:
|
|
|
Errotik. Arrotzak omen ziren,
|
baina
XIX. mendean oztibartarra buhamea zen Garazin. Bordaxuri antzerkian Katxo buhamea da etxetiarra delako.
|
|
|
Thorstein Veblenek" giza bilakaeraren harraparitza sasoian" gaudela esan zuen, 1207
|
baina
XIX. mendearekin historia amaituko ez zelakoan. James K. Galbraith semeak" estatu harrapariaz" idatzi du oraintsu, 1208 sasoi hobeen esperantzan.
|
|
2011
|
|
|
Eta hori independentzia lortuta ere bai; independentzia 1917an lortu genuen eta. (?) Herriaren gehiengoa beti suomiarra izan da,
|
baina
XIX. mende bukaeran eta XX.aren hasieran eskola guztiak suedierazkoak zirelako, arriskua zegoen herri osoa suedieraduna bihurtzeko; eskolatik pasatakoan herri guztietan suedieraz bakarrik idazten zutelako. Horrek jarraitu balu, suediera nagusituko zen, eta suomiera ahozko hizkuntza bakarrik izango zen?
|
|
|
Ordura arte, eta mendeetan zehar, eskolan hizkuntza klasikoak eta erlijio hizkuntzak (latina, sanskritoa) nagusi izan baziren ere, ohikoa zen eta onartua zegoen irakasle zein ikasleak elebidun edo are eleaniztunak izatea.
|
Baina
XIX. mendeko estatu mugen sorrerak eta kolonizazioek erabat gaiztotu zuten hizkuntza gutxituen egoera eskolaren testuinguruan (Siguán eta Mackey, 1986; Skutnabb Kangas, 2008b). Ondorioz, eta XIX. eta XX. mendeei begiratu oso arin bat botaz gero behintzat, hainbat eta hainbat hizkuntza eta kultura gutxietsi eta galbidera eraman izana lepora dakioke eskolari, edo hobe esanda, eskola zeregin horietarako erabili duten hizkuntza politikei.
|
|
|
" Joanes de huarte dueno de la cassa de hunayarena" (1651).
|
Baina
XIX. mendetik aurrera ez da agertzen.
|
|
2012
|
|
|
Zeelanda Berria 1947 urtera arte ez zen ofizialki Commonwealthean sartu,
|
baina
XIX. mende amaieran Ingalaterrako monarka zen uharteko estatu buru. Viktoria erreginaren erreginaldi betean, haren moral estu eta zorrotzaren itzala antipodetaraino ere iristen zen, beraz.
|
|
2013
|
|
|
Munduan zehar, prentsaren historia luzea da,
|
baina
XIX. mendea eraldaketen mendea izan zen kazetaritzarentzat. Frantzian ere bihurguneak gertatu ziren, lege aldetik.
|
|
|
Uste dut gure artean hain erabilia eta askotan emankorra izan den biografia lanak laguntzen duela E. M. Azkueren bertsoak garaian kokatzen eta hobeto ezagutzen. E. M. Azkue irakaslea izan zen ogibidez, seme alaba ugari izan zituen eta ez zuen olerkirik argitaratu (bat edo beste izan ezik),
|
baina
XIX. mendearen bukaeran Manterola eta Resurreccion Maria Azkue haren poemak argitaratzen hasi zirenetik haren ospea gora goraka joan zen, batez ere Pizkunde giroan. Bestalde, E. M. Azkueren bertso edo olerkiak sakabanatuak zebiltzan, harik eta A. Astigarragak eta J. Bijuescak bildu zituzten arte (Eusebio Maria Azcue koa.
|
|
|
" Seigarren tunela gehien kostatu zena izan zen Transcontinental Railroad osoan —zioen azalpenak— Txinatik etorritako bi mila langile baino gehiago aritu ziren zuloa egiten hemezortzi hilabetez, 1866tik 1867ra." Begirada bat eman nion Truckee Donner Historical Society ren aldizkari bati ere. Hango artikulu baten arabera, Mendebaldeko chinatown handienetakoa egon zen Truckeen,
|
baina
XIX. mende bukaerako liskar anti txinatarren ondorioz ez zen ia haren arrastorik geratu.
|
|
2014
|
|
|
Denboraren gurpilean ziklo bat gehiago, beste milaren ondoren eta beste milarekin gero?... Gezurra dirudi,
|
baina
XIX. mendea, hain razionala eta zientifikoa, historia, orain arte dingili dongolo jaiki erorika ibili den hori, hemendik aurrera guztiz bestelakoa eta betirakoa izango dela serio serio ziurtatzen duten teoria diferentez beteta dago, hasi Hegelekin edo klase gizarteen eta, prehistoriaren, bukaera berehalako iragarri duen Marxekin, gizagaindikoaren etorrera ikusi uste duen Nietzscherekin, eta, hirugarren estadioa?
|
|
|
polemikan ari ez den aldarteetan: , pas de roi, pas de capitale, pas de principe de réversion?; historiak, a condamné l. Italie à n? être point une nation comme les autres?, etc.; ik.. Les Révolutions d. Italie?, OC, II, 177, 182 Gero, azkenean,
|
baina
XIX. mendean!, Europako, lege handira, bildu nahi badu ere:
|
|
|
est partagée en deux grandes zones: Paris et la province; la province jalouse de Paris, Paris ne pensant à la province que pour lui demander de l, argent? 2353 Parisen eta probintziaren kontrakotza aspaldikoa da,
|
baina
XIX. mendean balio berria hartu du, progresismoaren filosofiarekin. Literaturan edonon presente egin da.
|
|
|
b) Errege familiako, edo beharbada Bonaparte familiako, buruzagiren batek egin ahal izango luke(, les réformes dans le genre de celles dont nous parlons ne peuvent s, accomplir dans un pays qu, avec la collaboration de sa vieille dynastie nationale?) 805
|
Baina
XIX. mendean zehar Frantzian zentzu honetan egon diren errestaurazio saio guztiek huts egin dutela deitoratu behar du Renanek.
|
|
|
Prusiak gerra irabazi ondoan, Alemaniako inperioa sortu zen, Alemania osatu zuten erresuma eta dukerri guztiak estatu berean bilduta. Frantzia, ustez, estatu handi eta batu bat zen,
|
baina
XIX. mendeko bigarren zatian, bere lurraldearen baitako herritarren gehiengoak ez zekien frantsesik. Ez zegoen frantses nazio edota aberriarenganako kontzientziarik.
|
|
2015
|
|
|
Frontoiaren ezker paretak ia desagerrarazi zituen,
|
baina
XIX. mendera arte nagusi izan ziren Euskal Herrian. Esku pilotarekin alderatuz joko zuzenak ezezagunagoak dira, baina historikoki garrantzi handia izan dute gurean.
|
|
|
Urtebete geroago absolutismora itzultzeak, ordea, lege horren ezarpena eragotzi zuen. Lege horren abolizioak ez zuen ongintzaeta laguntza jarduera galtzerik eragin (Casado eta Fantova, 2007),
|
baina
XIX. mendearen erdialdera eta 1845eko Konstituzioaren babesean, onartu egin zen.
|
|
2016
|
|
|
Oso oinarrizko sentimenduetara jotzen duen pelikula da. Badirudi denboran atzera joanda urrunera joango garela,
|
baina
XIX. mendean eta orain kezka eta beldur antzekoak ditugu.
|
|
|
Bereziki, obra proiektu asko jasotzen duela bere baitan; etxe partikularrenak, esaterako. Horietako gehienak kokatuta daude,
|
baina
XIX. mende bukaerako batzuk kokatu gabe ere badaude oraindik. 1620 hamarkada hasieratik gordetzen dira aktak eta hori ere aberatsa da, bilatzen jarriz gero, informazio asko ematen baitu herriari buruz.
|
|
|
Lautearendako musikak interes berri bat piztu du; XV., XVI. eta XVII. mendeetako musikagileak entzun daitezke gaur egun (John Dowland, Purcell, Gesualdo...). Gitarra edo mandolinarendako musika XVIII. mendeaz geroztik idatzi zen (Bach, Vivaldi),
|
baina
XIX. mendean bereziki garatu zen eta geroztik, musikari paregabeak jarri dira honen zerbitzuko (Lagoya,...). Jazz gitarra mota anitzetakoa da (Django Reinhardt mito bat bihurtu da), baina batez ere herri musikak (Bob Dylan, Joan Baez, Georges Brassens,...) eta rock musikak (The Beatles, Jimi Hendrix, Led Zeppelin, Deep Purple,...) parte hartu dute gitarraren arrakastan.
|
|
2017
|
|
|
Eredu horren egokitzapena, besteak beste, euskararen kasu sistemari edo euskal aditzari dagokionean. XVII. eta XVIII. mendeetan ere gramatikariek arazoak izan zituzten euskara deskribatzeko,
|
baina
XIX. mendean saltsa handiagoa dago, teoria eta autore gehiago.
|
|
|
Bere lana era askean alienatzen duen langilearen irudia, edo bere gorputza gehien ordaintzen duenari eskaintzeko kapitaltzat hartzen duenarena, lan diziplina kapitalistak moldatutako lan klaseari dagokio.
|
Baina
XIX. mendearen bigarren erdian soilik ikus dezakegu une batez langile mota hori, neurritsua, zuhurra, arduratsua, eskumuturreko erloju bat edukitzeaz harro (Thompson 1964), eta ekoizpen modu kapitalistak ezarritako baldintzak, naturaren berezko lege ageriko, iruditzen zaizkiona (Marx 1909, I. liburukia:
|
|
|
eban, zuen?; ebeen, zuten?; euskun, zigun?; eoden, zeuden?; eukan, zeukan??
|
Baina
XIX. mendearen erdialdean hauxe idatzi zuen Juan Mateo Zabalak (1848: 57):
|
|
|
Patagoniako lehen galestarrak 1865ean iritsi ziren, 153 lagun denetara —heren bat umeak—,
|
baina
XIX. mendearen amaierarako gizarte prospero bat antolatu zuten: basamortu latza baratze emankor bilakarazi zuten, herriak eta hiriak eraiki zituzten, eta orobat elizak, galeserazko kazetak, errepideak, burdinbideak, irrigazio sarea eta eskolak.
|
|
|
“Gure alde” egin dio arrapostu Josebak, “zaila izan dugula esango dut, gaur eguneko gay eta lesbianek baino zailago. Ezta, Axi?, zure adiskide Miren Akerretaren kasuan bezala, XXI. mendeko gizon emakumeak gara
|
baina
XIX. mendeko arazoei egin behar diegu aurre, gure buruen eta gure egoeren artean desoreka itzela sortuz”.
|
|
2018
|
|
|
133. Guerendiain, 1996, 44 Umeen eskolarizazioa kapitulu honetatik kanpo gelditu da,
|
baina
XIX. mendeko Iruñean hezkuntzak izandako presentzia eta bilakaerari buruz, Emaren ikerketa kontsulta daiteke (2000).
|
|
|
Pare bat mende batean; beste pare bat beste mende batean.
|
Baina
XIX. mendearen azken zatian, intelektual talde bat saiatuko da bere mezua zabaltzen.
|
|
2019
|
|
|
Frantziar iraultzaren osteko garaietan ere baziren komunen kontzeptua zerabilten iraultzaileak, lurra guztiona eta pribatizatu ezina zela aldarrikatu zutenak.
|
Baina
XIX. mendetik aurrera, eta industrializazioa tarteko, aldaketa bat eman zen. Komunen diskurtsoak oinarri izateari utzi zion trantsizio momentua antzeman nahirik nabil, honi buruz beste lan batean jardutea gustatuko bailitzaidake.
|
|
|
Iraindu eta barregarri utzi zutenez, bere lurretan gorde behar izan zuen, eta, nahiz eta izaeraz eskuzabala izan, burutazio itxuragabeak baino ez zituen sortu, erdi zoratu zenez gero. XVIII. mendea iritsia zen emakume burges batek, Aphra Behnek, alargundu eta bizimodua idatziz atera zuenerako, gizonen tankeran; beste emakume batzuek segitu zioten,
|
baina
XIX. mendean ere ezkutatu beharra zeukaten; ez zuten ezta, gela bat norberarena, ere, hau da, ez zuten barne askatasunerako ezinbestekoa den independentzia materiala.
|
|
|
79, 428).
|
Baina
XIX. mendearen erdiaz geroztik jasotako dokumentazio idatzia eta 1991n bildutako ahozko testigantzak Sarea izendapenaren alde mintzo dira.
|
|
2020
|
|
|
Komunitate gaztea zen. Emakume eta gizonen kopurua nahiko paretsua zen,
|
baina
XIX. mendetik aurrera, emakumeen presentzia handitu egin zen. Ezkongabe asko zeuden, alfabetatuak ziren gehienak, eta ofizio bat zuten.
|
|
|
Pedro Ursua eta Martin Ursua konkistatzaileak Amerikan ibili ziren, Juan Goienetxe arizkundarrak Nuevo Baztan izeneko herria sortu zuen Madrilen.
|
Baina
XIX. mendearen amaieran eta XX. mendearen hasieran landa eremuko baztandar asko joan ziren Mexikora, Argentinara eta Estatu Batuetara zortea saiatzera. Gaur alderantzizko bidea hartu du migrazioak, eta baztandar konkistatzaileek mendean hartu zituztenen seme alabak datoz Baztanera bizimodu berri baten bila.
|
|
2021
|
|
|
Badakigu, XX. eta XXI. mendeetan, ikusmolde hori dudan ezarria izanen zela (adibidez legeak, egun, arrazakeriazko herrara probokazioa gaztigatzen du). Azken mendeko tragediek hori esplikatzen dute,
|
baina
XIX. mendeko azken urteetan, errepublikanoek giza izpiritua eta aitzinamenduari buruz fede handia bazuten (itsua ahal ginuke erran, baina esperantza eta indarra emaiten zuena). III. Errepublikako oinarrizko legeetan, ongiena bozkatua izan zen, 444 bozekin, 4ren kontra bakarrik.
|
|
|
43.7.9a Batez ere azalpenezko diskurtsoan erabiltzen dira birformulatzaile esplikatiboak. OEHren arabera, alegia, jatorriz, lagunarteko hizkerako birformulatzailea izan zen,
|
baina
XIX. mendearen bigarren zatian hasi zen zabaltzen testuetara, eta gaur egun erabat zabaldu da gipuzkeratik eta nafarreratik egungo euskara estandarrera. Hizkera lagunartekoan zein zainduan erabiltzen da, idatzian zein ahozkoan.
|
|
|
Eta horrexegatik, hain zuzen, ez da erraz ulertzen nola ireki zitzaizkion hain azkar Auñemendiko Loreari argitaratua izateko ateak. Azkuek apaiz ideologizaturik egotekotan, huraxe baitzen une haietan batzokiaren ateetaraino iritsi zirenetako bat egilearekin zuen adiskidetasuna arrazoi bat izan daiteke, jakina,
|
baina
XIX. mendearen amaierako kultur basamortu hartan euskarazko lehen eleberri mardula izatean bilatu litzateke benetako zioa. Horretan eta, noski, hain antzu eta soildurik genuen baso narratibo haren faboretan jokatzen hasteko premian, zinez espero bide baitzuen Euskalzalek Azkuek hurrengoen akuilu eta eredu bilaka zitekeela Agirreren ahalegin hura185 Atzendu gabe, agian, inguruko kristau" argi laburreko" mogeldar haiei186 eleberria bezain bide moderno batetik iritsaraz zekiekeen bazka espirituala banatzeko beharrizana.
|
|
|
Eraikinik zaharrenetan inguruko harriak erabili ziren,
|
baina
XIX. mendetik aurrera koloreekin jokatzen hasi ziren. «Gertuko harria erabiltzean, herriek bere izanaren kolorea dute.
|
|
|
Kritika literarioari dagokionez, erromantikoek uler dezakete inork baino hobeto zer den literatura batek emakumeak balira bezala gutxietsiak eta tratatuak izatea. Ez dut esan nahi Erromantizismoa berez feminista denik,
|
baina
XIX. mendean euskaldun batek generoa eta sexua desberdinduz idatzi zuen –XIX. mendean! –, eta ezetz asmatu ze kultur mugimendutatik zetorren. Idazle protofeminista izan zen Agosti Xaho, erromantiko bat izateaz gain:
|
|
2022
|
|
|
Bazegoen salaketa sozial bat.
|
Baina
XIX. mendearen amaieran indarkeria hori familiako sekretu bihurtu zen, bikotearen arteko kontu bat: andrea erabat mehatxatuta gelditzen zen erasotzailearen esku, babesgabe.
|
|
|
Lanean hasia zenean piztu zen Ukrainako gerra, gainera, eta horrek proiektuari «beste dimentsio bat» eman ziola sentitu zuen antzerkigileak. «Ez nuen Zornotzako itunaren berri,
|
baina
XIX. mendeko historia beti interesatu zait. Mende horrek markatu gintuen denok, eta ez bakarrik Euskal Herrian.
|
|
2023
|
|
|
Juan Martinez de Zaldibiaren Suma de las cosas cantábricas y guipuzcoanas (1560); Esteban de Garibayren XL libros del Compendio historial de las chronicas y universal historia de todos los reynos de España (1571); Andres Pozaren De la Antigua lengua, poblaciones y comarcas de las Españas (1587); Baltasar Etxaberen Discursos de la antigüedad de la lengua cántabra Bascongada (1606) eta abar. Apologia horiek agertu ahala izan ohi zituzten erantzunak,
|
baina
XIX. mende hasieran antolatu zen behin betikoa izan nahi zuen jazarpena: “ […] una ofensiva teórica auspiciada por el gobierno de Madrid:
|
|
|
Hasieran ez zegoen arrazen bereizketarik, eta txakur handi eta indartsu guztiak jartzen ziren gauzatzat. Gero, mantuaren tamainaren eta kolorearen arabera sailkatzen hasi ziren,
|
baina
XIX. mendearen ia amaierara arte, Berlinen, aditu batzorde batek alemaniar dogo edo deutsche dogge deitzea erabaki zuen arte. Daniar handi izenez ezagutzen den arrazoia ez da zehatz mehatz ezagutzen, haren jatorria, zalantzarik gabe, Alemanian baitago.
|
|
|
Alabaina, industrializazioak jendearen eta naturaren arteko harremana izigarri aldatu zuen. Betidanik jendeek bizirik irauteko behar zituzten baliabideak erabiltzen zituzten,
|
baina
XIX. mendean hasi zen industriak behar zituen lehengaien ustiapen masiboa. Bizkaiko meategien marrazki honek irudikatzen duen gisan, mendiak zilaturik gelditu ziren, oihanak labakituak, gisuharria agerian eta hondarkinak denetan.
|
|
|
XIX. mendean toki erakundeak egituratu barik zeuden eta toki autonomiaren kontzeptua oraindik ez zegoen asmaturik.
|
Baina
XIX. mendean zehar toki erakundeen (udalen eta probintzien) gaineko egiturari, antolaketari eta funtzionamenduari buruzko eztabaida pil pilean zegoen eta garaiko agenda politiko guztietan agertzen zen. XIX. mendeko Espainiako bilakaera politikoa eta toki erakundeen bilakaera eskutik doaz eta horrek ez zuen toki erakundeetako egunerokotasunean egonkortasunik ekarri.
|