|
2003
|
|
|
Hauda, BilboaldeankokatzekoAzkueren proposamenariezetzerantzunarren, EtxeparekBilbokozurrunbilobarruanbizitzeagurakozukeen, eta, esandigunez, horrekinegitenduamets.Gutxienezhamarurtedaroatza ametsetan.Ezdagoesanbeharrik, lumaeskuanhartutalanegiteko,
|
askok
Aldudekoedobestebazterren batekolasaitasunahobetsiko lukete, baina tira.Azkuekberak, Jurgikbildu duenez, nahiagozuenKoloniakoseminarioa, etahorixeadierazizuen1908koeskutitzbatean: –NosésiAdán habrá estadomejorensuparaíso, queyoenéstemío.Estavidadecomunidad, rodeadoycasi ceñido deorden, pudiendoaprovecharparaeltrabajode cadaminuto los58segundos[?] meenamora?.
|
|
|
Gauriakitungeienakbaietzustedabe: gureganean, zerukoamaibagakouneedermiragarriorretan, Iaunaltsuanbesotikdingilizkadagozanizar
|
askotan
, Lurreanlegez, norbaitbizidala.
|
|
|
...resainbezala, ArnaudAbadia, estunsauvage, aubonsensdumot... etmêmeunpeudansl, autre, peut être?; etahurrengobateanondokoaerantsizion:, toutexcellenthomme, toutespritettoutcoeurqu, ilest, étantunparfaitsauvage, peurépandupar natured, un; emodestiefarouchequiressemblepresqueaudéfautcontraire; deplus, devenuparsuited, unemaladieetparlescirconstances, àmoitiésanglier?. Denadela, ikasle labekada
|
asko
etaskorentzaat. M.leSupérieur, izangozenbizitzaosorako, edota. Superiora, hurbilekbateonbatentzat.
|
|
2007
|
|
|
Eskualzaleen> Biltzarra> aldizkariari dagokionez, 1901eko azaroan izen bereko elkarteak sortu zuen, Hondarribian buruturiko bilera baten ondorioz. Bide batez, esango dugu Hondarribiko batzar hartan euskara zaindu eta hedatuko lukeen Euskal Akademia sortzeko asmoa ere bazutela, baina
|
askoz
beranduago arte, 1919an, ez zen zertu. Are gehiago, Eusko Ikaskuntza elkarteak aurrea hartu zion Euskaltzaindiari:
|
|
|
Harek zituen artikuluak eskuratzen, berexten,
|
askotan
baztertzen edo ondoko egunetarat gibelatzen, bat eta bere nahitara guti edo aski xederraturik ager arazten124
|
|
|
Zioak zio, Alemanenganako begikotasun hori zela eta, Eskualdunaren irakurle
|
asko
kazetaren etsai bilakatu ziren eta salmenten kopuruak beherantz egin zuen, 2.200 aleraino jaitsiz196.
|
|
|
Iparraldeko partaidetza, ostera,
|
askoz
handiagoa izan zen: Ahetz, Laurent Altabe, Jean Barbier, Joseph Basterretche, Béguerie, Beignatborde, Bernard, Bouquillard, Chiki, Chilar, Alexander Diesse, Michel Diharce, Doyhenart, Duguine, Jean Duhart, Etienne Durruty, Mayi Elissalde, Elissetche, Jean Errecart, Alexander Etcheverry, Bertrand Fagalde, Louis Fargeot, Louis Galan, Eugène Goyheneche, Gaston Grattau, Jean Baptiste Halsuet, Jean Baptiste Heuty, Jean Jauréguiberry, Lacoste, La, ont, Mayi Lazcanoteguy, Pierre Lhande, Nogues, Armand Ordosgoity, J. P. Passicot, Rotaetche eta Jean Saint Pierrek behin; Adolpho Alzuyeta, Maurice Amestoy, Laurent dAndurain de Maytie, Hippolyte Daguerre, Etienne Decrept, Michel Delgue, Hirigoyen, Iriart, Georges Lacombe, Piarres La, tte, Martin Landerretche, Jean Pierre Larregain, Jean Lissar, Jean Pierre Menditte, Salaberry, Sebastien Sancinena, Dominique Soubelet eta Jean Ybarnégarayk birritan; Albert Constantinek hirutan; Dominique Dufau, Jean Elissalde, Henri Heugas eta Maurice Souberbiellek lautan; Jean Baptiste Diriart, Jean Etchepare eta Jules Moulierek bostetan; eta Louis Dassancek zazpitan.
|
|
|
Hori zela eta, Euskerak eta Eskualdunak ez zuten lankide komunik izan. Société> des> Sciencies, > Lettres> et> Arts> de> Bayonne> gai linguistikoetara ere hurbildu arren, Euskerak baino
|
askoz
gutxiago idatzi zuen Linguistikaz, hainbat gai landu baitzuen.
|
|
|
Eskualdunan idatzi zuten lankideek beste aldizkariren baten ere idatzi zuten, hau da, Gure> Herrian; eta horren etsenplu nagusia Piarres La, tte izan zen (86 artikulu argitaratu zituen Gure> Herrian eta 238 Eskualdunan). Aldizkari bietan asko idatzi zuten Laurent Apésteguy, Jean Elissalde eta Jean Etcheparek ere, baita Jean Barbier, Louis Dassance, Pierre Duhour, Jules Moulier eta Jean Saint Pierrek ere, artikuluen kopurua
|
askoz
txikiagoa izan bazen ere.
|
|
|
en nuke, den gutienik ere, ttipitu nahi Etienne Decrept idazle aipatua... Eskuarazko lan berezi batzueri buruz, bertze
|
askok
amor egin dutelarik, ez da etsitu Decrept; jarreiki zaio sailari bururaino... zorigaitzez, lan berriari lotzen denak huts eginen du maiz... Laurent Apestéguyk, gure lagunak, jadanik adiarazi ditu hemen, Semetchia delakoaz zuelarik idaztaldia, gure iduriko, zuzenez erran behar zirenak394
|
|
|
Egia esan, Euskaltzaindiaren erabakiak beti gogoz onartu ez bazituzten ere, Resurrección Mª de Azkueren lana goratu egin zuten idazle
|
askok
:
|
|
|
1935ean Croix> du> eu> mugimenduaren muturreko kideek gobernu korporatibista eta autoritarioa sortzearen asmoa azaldu zuten. De la Rocque asmo horren kontra agertu zen eta, ondorioz, 1936an taldearen partaide
|
askok
De la Rocque utzi eta Jacques Dorioten Parti> Populaire> Françaisekin> bat egin zuten.
|
|
|
Narbaitz izan nuen Filoso, a irakasle, gero bikario nagusi izango zena. Narbaitzekin euskaltasunean konpondu ginen aski ongi, lan
|
asko
egin genuen elgarrekin, itzalean. Politikan ez, zeren Narbaitz karlista zen, amorratua, eta bazekien ni ez nintzela.
|
|
|
berrizalea. Ez zen
|
askoren
gustokoa izanen, baina 44ean haize berriarekin agertzen zen, halako besterik ez zegoela, eta libre izaten zen796.
|
|
|
Era
|
askotako
kideak, beraz, La, ttek aurkitu zituenak Eskualzaleen Biltzarraren bere lehenengo bilera hartan; partaideok baliagarri egin zuten bilera hori La, tterentzat, haien bidez jaso baitzuen La, ttek Eskualzaleen Biltzarra, SSLAB> eta Euskaltzaindia elkarte intelektualen berri; Hegoaldeko abertzaleen pentsamoldea ere ezagutuko zuen La, ttek bilera hartan, baita Ybarnégaray politiko eskuindarrare...
|
|
2008
|
|
|
Pello> bileran> gorri> jarri> zen.> Gorri> kendu ko bagenu, ez genuke, seguruenez, esaldia ulertuko (testuingururik gabe). Adberbioen kasuan ez bezala, ordea, adjektibo hauek kasu absolutiboz osatuak direla esan ohi da (mugagabea
|
askotan
), izenki predikazioa osatzen dutelarik; hala izanik, kasudun sin tagmak genituzke. Zabalak bere tesian (Predikazioaren> teoriak> Gramatika> Sortzailean> (Euskararen> kasua), > 1993) sakon aztertzen ditu predikazio harreman oro, eta hainbat proposamen egiten ditu erlazio hori gauzatzen duten elementuei dagokie nez.
|
|
|
Aditzen semantika kontuan hartzen badugu, mota
|
askotako
aditzak ditugu (informazio hori, hain zuzen, hiztegiak eman behar digunez, ez dugu guk hemen kontuan hartuko, aditzen forma edo itxuran eraginik ez duen bitartean). Horietako batzuk inkoatibo dei tzen ditugu.
|
|
|
Jakina denez, kasu datiboak balio
|
asko
baina oraindik erabat zehaztugabeak
|
|
|
Datiboa aukerazko den kasu
|
askotan
,, afektibotasun, gisa ezagutzen den balio
|
|
|
semea> ketatik> etorri> zaio> (bere semea), alaba> bahitu> diote> (bere alaba), liburua> kendu> e> (bere liburua) ama> erotu> zaio> (bere ama), irakaslea> haserretu> zaigu> (gure irakas lea). Eta posesio erlazio hau
|
askotan
parte oso erlazioa izaten da: besoa> apurtu> zaio> (gorputz osotik besoa); mahaiari> hanka> kendu> diote> (mahairi zati bat)?
|
|
|
Absolutiboari. X? marka jartzen diogunean, automatikoki ulertu behar da dela ko aditzak kasu hori beharrezkoa duela, baina
|
askotan
ez dela agertzen elipsi proze durak direla tarteko. Hau da,. X?
|
|
|
nalak, ahal duen neurrian, hizkuntzalaritza orokorretik edan eta gero hori guztia kon putazionalki tratagarri izango den modu batean jartzen du. ...duen neurrian diogu, izan ere, hizkuntzalaritza konputazionalak corpus> errealen> gainean> (hau da, gure eguneroko jardunean topatzen ditugun euskarazko testuen gainean) egiten du lan, eta corpus erreal hauek ezagutu eta analizatu ahal izateko beharrezkoa den sistematiza zioaren bila jotzen duenean, behin baino gehiagotan topatzen du agor hizkuntzalari tza orokorraren iturria,
|
askotan
baliabide automatikoen eskaerei erantzuteko nahikoa suertatzen ez delarik. Puntu honetan, automatizazio prozesua, hizkuntzalaritza oro korraren lagungarri bihurtzen da, eta fenomeno linguistiko jakin bat definitzerakoan beharrezko diren ezaugarri eta prozedurak, gizakiok gure kabuz beharbada errepara tuko ez genizkienak, argitan jartzen dizkigu.
|
|
|
Aztertzen den anbiguotasun mota bakarrak, egitura sintaktikoen barruan gertatzen direnak dira, esaterako, bi izenlagu nez osaturiko sintagma batean izenlagun bakoitza zein zatiri laguntzen dion zehazte rakoan (adib., gure> ren> agutza> [gure munduaren] [ezagutza] edo [gure] [munduaren ezagutza] izan daiteke). Hizkuntzalaritza konputazionaleko zenbait sis tematan, berriz, horrelako anbiguotasun kasuetan baten alde egin ohi da, hauen des anbiguazioa ez delako testuinguru linguistikoetan bakarrik oinarritzen,
|
askotan
. Horra hor, hizkuntzalaritza konputazional eta teorikoaren arteko beste alde nabari bat.
|
|
|
Egia da Administrazioak hizkera berezia erabiltzen duela, batez ere, zenbait dokumentu motatan; baina, ikusi dugunez, idazki
|
askotan
oso testu, estandarrak, sortzen ditu edo, zuzenago esateko, sortu lituzke.
|
|
|
Arrazoi ugari dago horretarako: gaztelaniarekiko morrontza, agintari eta funtzionario
|
askoren
axolagabekeria, hizkuntza prestakuntza falta etab. Hori guztia salatu dugu batzuek behin eta berriro; zorionez, badirudi zenbait administrazio ohartzen hasiak direla komunikazioak daukan garrantziaz, eta neurriak hartu dituzte administrazioko hizkera berritzeko eta demokratizatzeko. Hor daude, esandakoaren erakusgarri, oraindik ere argitara eman diren eskuliburuak, eskaini diren ikastaroak, moldatu diren idazkiak eta abar.
|
|
|
Hona hemen: herritarrentzako idazki
|
asko
aurreko dokumentu batzuetan oinarritzen dira (dekretuak, legeak, txosten teknikoak...), eta dokumentu horiek, salbuespenik gabe, erdaraz eta barruko teknolektoan idazten direnez, kaleratu beharreko testuak erabat kutsaturik ateratzen dira. Horregatik gertatzen zaigu hain zail, esate baterako, Errenta Aitorpena edo beste hainbat agiri gure kontu betetzea; hain zuzen ere, mila dekretu, lege eta arauetan dituztelako erroak.
|
|
|
Testu, alternatiboak? asmatzen ibili ardurazko zer edo zer adierazi nahi dugunean edo jende
|
askorengana
heldu, baina aurretik, benetan behar denean, nekerik hartu ez!
|
|
|
Daniel Cassany irakasle kataluniarrak ongi
|
asko
aztertu ditu iraultza digitalak hizkuntza erabileran duen eragina. Ikus ditzagun ohiko komunikazioaren eta komunikazio digitalaren arteko alde batzuk:
|
|
|
Jokaera berriaren ondorioz, Administrazioa da herritarrengana jotzen duena informazioa ematera. Bera sartzen da behin eta berriz herritarren etxeetan, baita
|
askotan
baimenik gabe sartu ere?, eta horrek komunikatzeko modua moldatzea eskatzen du ezinbestean. Kudeaketa erraztu nahian, Administrazioak ez du lehen bezala herritarra paper zuri baten aurrean bakarrik uzten, idatzi beharrekoa asma dezan.
|
|
|
Aitzitik, herritarrari besotik heldu eta dena egina ematen saiatzen da Administrazioa. Idazki
|
asko
ez dira lehengo paper beldurgarriak (gogoratu instantziak), ordenagailuaren bidezko galdera erantzunak baizik. Herritarrak blokeka ematen du Administrazioak eskatzen dion informazioa, beti gidatuta, beti zainduta.
|
|
|
Orain dela zazpi urte hasi ginen HAEEn, besteak beste, garai hartako administrazioko hizkeraren gehiegikeriak salatzen. Lagun
|
askoren
izerdiari esker administrazio handi eta txiki gehienek, komunikazio beharrak bultzaturik, lanak egin dituzte hizkera hori sendabidean sartzeko; baina, saio horiek, orain arte bederen, komunikazio arruntenetan edo erabilienetan egin dira, testu, estrategikoak?, momentuz, kanpoan utziz. Kalitatea, ordea, ez da erabatekoa izango, testu, handi?
|
|
|
(/) baakit
|
askotan
/ galderekin hastia zuzenean ez dela izaten erraza orduan ba/ nik eh aurrena// baaa 10 minutuz eo gutxia goz ba gauza txiki bat// esango dizuet gauza txiki bat kontatuko dizuet// eta// gauza txiki hori kontatuta geo ba ikusiko deu aterako det halako ondoriyo bat halako moraleja txiki bat aterako det/ eta handikan aurrea ba pixka bat zuei utziko dizuet hitza ezta? /// esango nuke
|
|
|
(/) badakit
|
askotan
galderekin hastea zuzenean ez dela izaten erraza; orduan, aurrena, gauza txiki bat esango dizuet, 10 minutuz edo gutxiagoz, eta ondoren halako ondorio edo moraleja bat aterako det. Gero zuei utziko dizuet hitza. Nere iritziz mundu honetan dena sekretua da, garrantzia duen/ dena da sekretua; halatan jakin egin behar dugu sekretu horiek asmatzen eta geurega natzen.
|
|
|
Audio zintan paperean agertzen ez diren hamaika ñabardura antzemango genituzke. Eta
|
askoz
ñabardura eta xehetasun gehiago bideo zintan. Gauzak horrela, pertsona arrunt batek A zutabeko transkripzioa bere gordinean irakurriko balu, transkribatutako hori, gaizki idatzita?
|
|
|
Errepikapen
|
asko
huskeriatzat, makulu eta betegarritzat jotzen dira, ez baitira mezuaren esanahia ulertzeko ezinbestekoak. Hiztunak esaldi bakarrez edo laburrago esan zezakeena, sintagmak, esaldiak edo zenbait zati errepikatuz ematen du.
|
|
|
Esan ohi da ahozkoa naturala dela, idatzizkoa baino adierazkorragoa,, aberatsagoa?, pertsonalagoa, askeagoa,... Esan izan da, orobat, ahozko hizkuntza idatzia baino sinpleagoa dela, hots ez dagoela hain egituratua. Edozein modu tan, gramatikalariek sarri
|
askotan
–gehienetan edo ia beti ez bada hizkuntza idatzia hartu dute eredutzat hizkuntza eta lengoaia deskribatzeko. Horren ondorioz, hainbat arazo sortzen zaio ahozkoaren deskribatzaileari.
|
|
|
Vennemann en hipotesia (1994) sinplea da. Krahe indoeuropeista izanik indoeuropartzat jo zituen berak Europako ipar eta mendebalean baturiko ibai izen
|
asko
, baina ibai izen horiek gehien erakusten duten bokala, eta hitz hasieran batez ere? / a/ denez gero (indoeuropera zaharrean oso urria zena) eta zatiketa morfologikoaren bitartez erroa gehi CV itxurako atziz kiak atera beharrean VC atzizki prebokalikoak atera daitekeenez gero, batez ere ize naren azken a> > determinatzailetzat jotzen bada, Vennemann ek uste du antzinako hidronimia hizkuntza aglutinante eta soilik atzizkiz baliatzen denaren gainean eraiki ta dagoela.
|
|
|
Horretarako ezinbestekoak zituen aitzin euskararen eredu bat izatea eta eredu horre tatik gaur eguneko euskarara eman diren aldaketen berri ematea. Ikusirik alde batetik indoeuroperaren morfema egitura fonotaktikoa euskararena baino
|
askoz
konplexua goa dela (kontsonante multzoa hitz hasieran, kontsonantez amaitzen den silaba koda, euskarak ezagutu ez dituen kontsonanteak hala nola labiobelareak, era askotako larin galak,/ p/,/ m/, e.a.) eta bestetik sistema sinpleago batetik konplexuago batera pasa tzea azalbide askoz ere zehatzagoak eskatzen dituela, ez du beste erremediorik indo europerazturiko aitzin euskara proposatzea baino, ...
|
|
|
Horretarako ezinbestekoak zituen aitzin euskararen eredu bat izatea eta eredu horre tatik gaur eguneko euskarara eman diren aldaketen berri ematea. Ikusirik alde batetik indoeuroperaren morfema egitura fonotaktikoa euskararena baino askoz konplexua goa dela (kontsonante multzoa hitz hasieran, kontsonantez amaitzen den silaba koda, euskarak ezagutu ez dituen kontsonanteak hala nola labiobelareak, era
|
askotako
larin galak,/ p/,/ m/, e.a.) eta bestetik sistema sinpleago batetik konplexuago batera pasa tzea azalbide askoz ere zehatzagoak eskatzen dituela, ez du beste erremediorik indo europerazturiko aitzin euskara proposatzea baino, hau da, indoeuroperak normaltzat dituen fonemak eta distribuzioak aitzineuskararentzat (bere Vasconic) ere proposatu.
|
|
|
Horretarako ezinbestekoak zituen aitzin euskararen eredu bat izatea eta eredu horre tatik gaur eguneko euskarara eman diren aldaketen berri ematea. Ikusirik alde batetik indoeuroperaren morfema egitura fonotaktikoa euskararena baino askoz konplexua goa dela (kontsonante multzoa hitz hasieran, kontsonantez amaitzen den silaba koda, euskarak ezagutu ez dituen kontsonanteak hala nola labiobelareak, era askotako larin galak,/ p/,/ m/, e.a.) eta bestetik sistema sinpleago batetik konplexuago batera pasa tzea azalbide
|
askoz
ere zehatzagoak eskatzen dituela, ez du beste erremediorik indo europerazturiko aitzin euskara proposatzea baino, hau da, indoeuroperak normaltzat dituen fonemak eta distribuzioak aitzineuskararentzat (bere Vasconic) ere proposatu.
|
|
|
<* andere+ aba. Euskarazko andere> ez da Venemann en iritziz
|
askok
pentsatu izan duten indoeuroperazko mailegu zahar bat, baizik eta euskarak aspalditik bere lexikoan zuen hitza, gero Europako zenbait hizkuntzek, zeinek bere modura, maile gatu duena: esaterako, Hektorren emaztearen izenak (Andromáche:) ez du grezieraz ko ane: r/ andrós>, gizasemea?
|
|
|
Ikusi dugu gorago zein aprioristikoa den Vennemannek Kraheren analisi mor fologikoari egiten dion kritika, hitzaren azken bokalaren interpretazioan kokatzen baita gehienbat. Baina bere hipotesiaren defentsan erabiltzen dituen etimologiak
|
askoz
ere ahulagoak dira euskararen ikuspuntik begiratuta: Vennemann ek asmatu duen aitzin euskarak ez du zer ikusirik euskalari gehienek onartu dutenarekin eta haa tik pentsatzen dugu konparazio lan honek ere huts egin duela euskara kanpoko mate rialarekin erkatzeko orduan.
|
|
|
Bigarren motako kanpo konparaketa hizkuntz
|
askotako
oinarrizko hitz zerren dak erkatuz egiten da: makrokonparaketa deitzen zaio.
|
|
|
Hizkuntzalaritzaren historiaren aldetik garbi dago aurrerapausu nabaria izan dela, fenomeno berdina gertatu zelako historia
|
askoz
ere ezagunagoa eta landuagoa izan duen indoeuroperaren kasuan ere. XIX. mendeko gramatikak irakurtzen baditu gu (berdin da Brugmann ena zein Whitney sanskritistarena), eredu askotariko erroen aurrean aurkituko gara:
|
|
|
Hizkuntzalaritzaren historiaren aldetik garbi dago aurrerapausu nabaria izan dela, fenomeno berdina gertatu zelako historia askoz ere ezagunagoa eta landuagoa izan duen indoeuroperaren kasuan ere. XIX. mendeko gramatikak irakurtzen baditu gu (berdin da Brugmann ena zein Whitney sanskritistarena), eredu
|
askotariko
erroen aurrean aurkituko gara: bokal bakarreko monosilaboak (sanskritozko i>, joan,. r>, joan?
|
|
|
Geroago kokatu da, beraz, hasperena hitzaren lehenengo silaba bitariko bakar batera muga tzen duen desaspirazio legea. Honen guztiaren ondorio gisa ikus daiteke euskal hitz
|
askok
hasieran duten aspirazioak sustrai luzeak dituela, aitzin euskal erroari zor zaiz kionak, eta bestetik, akitanieraren egoera bilakaera luze horren barruan koka daiteke ela.
|
|
|
hots, latinez idatziriko epigrafeetan agertzen diren pertsona eta jainko izenak, Mitxelenak 1954an eta nik neuk 1984an ikertu genituen, orduko argitalpenen gaine an. Harrezkero ez da Akitanian bertan datu
|
asko
gehiagorik azaldu, ezta ezagutzen zirenak ere berriro editatu. Datu berrien faltan beharrezkoa zaigu epigrafe zaharren edizio gaurkotua, oso ugariak baitziren galdutako edo ondatutako harrien gainean egindako irakurketak.
|
|
|
Izenak zerrendatu ondoren bertan aurkitzen ditugu akitaniar antroponimian oso ezagunak eta euskararen aldetik ongi azalduak dauden izenak, hala nola Sembus, > Andossus, > Sembedo, > Belex, > Bonxus, > e.a. Hauen ondoan badaude beste batzuk, galiar jatorrizkoak izan arren, Akitanian ere usuko zirenak, Donnus> eta Taurus, besteak beste, eta azkenik etimologia garbirik ez dutenak, baina Akitaniako izen
|
askorekin
gertatzen den bezala, akitaniar jatorrizkoak izateko batere eragozpenik ez dutenak: Salixus, > Carerdo, > Banbix, > Berexe> e.a.
|
|
|
Kontua da gehienetan konparake ta kanpora begira egin dela, inguruko zein urrutiko hizkuntza edo izenekin hemengo lekukoak erkatuz. Ez da zaila jokabide honen arrazoia ulertzea, konturatzen bagara konparazioaren bidez argitu egin direla hainbat eta hainbat hizkuntza familiaren aurrehistoria eta lurralde
|
askotako
garai ilunak.
|
|
|
Ez naiz konparaketa klasikoaren barruan egin diren lanen berri ematen hasiko. Duela guti Trask ek (1995) kritikatu egin zituen lan guzti horien metodozko puntu ahulak, hala nola, zatiketa morfologiko arbitrarioak egitea, erkatzen diren hitzen esa nahia zuzena ez izatea,
|
askotan
sekula ere esan ez diren hitzak erabiltzea, hitz berriak, maileguak edo oso hedapen gutikoak zahar eta jatortzat hartzea, hitz batean esanda, erkatzen diren hizkuntzen eta haien historien ezaguera eza.
|
|
|
Aurkikuntza hauek baino lehen hutsaren hurrekotzat jo zitekeen hitz hasierako X horren lekukotasuna. Orain, ordea,
|
askoz
ere zerrenda txikiago batean bi izen, batere ilunak ez direnak, gainera, X batez hasten dira: Xembus> eta Xalinis.
|
|
|
1999). Jainko izenen gehienetan e> taxuko desinentzia aurkitzen dugu, baita Akiataniako izen
|
askotan
ere, hizkuntzaren beraren eta ez latinezko ae> datibo desinentziaren adierazpena izan behar lukeena.
|
|
|
* Itsacu > ren, esaterako, Nafarroan bertan agertu den Errensae> teonimoarekin bigarren osagaia parekatuz, edo euskarazko itsats> dela lehendabiziko osagaiaren iturburua. Momentuz ez dut uste
|
askoz
gehiago aurreratu dezakegunez etimologiari dagokione an behintzat.
|
|
|
Hitz gutitan esanda, J. de Hoz ek ez du uste iberiera iberiar testuak agertzen diren leku guzti guztietan ama hizkuntza zenik. Alderantziz, zeharkako lekukotasunengatik pentsatzen du iberiera trukerako hizkun tza bezala lehenago eta hizkuntza idatzi jaso bezala geroxeago lurralde
|
askotara
zabaldu zela. Gure aldetik, baskoien eremuan izen propioek erakusten dutena, hau da euskal leinuko eta iberiar jatorriko izenen nahasketa, ikuspuntu horren sustentagarri izango litzateke.
|
|
|
akitanieraz so> (eta antzekoa edo berdina den x (so) > sexu biren izenen era ketan erabili arren. Sembexson eta Anderexso k erakusten duten bezala?
|
askoz
ere ugariagoa da gizonezkoenetan; se> atzizkia, ordea, soilik emakumezkoenetan ager tzen da. Beraz, akitaniar onomastikan ikusten dugun banaketa berbera aurkitzen dugu Soriako izen bikote honetan.
|
|
|
...nabariak aurkitzen, baina dudarik gabe Bituris> Bordele inguruko Bituriges> deritzan herriarekin lotu daiteke eta Andelos, > hala nahita, ande >+ lo > zatitu daiteke eta Uxello > eta Mediolo > toponimoen antzera uler tu; honetaz gain Segia> Segobriga n eta antzeko toponimoetan agertzen den osagai zel tar nabariaren bidez uler daiteke eta izen
|
askotan
sakabanaturik indieuropar atzizkiak ere atzeman daitezke. Iberieraren aldetik ikusiko bagenu kontua, hor sartuko genituz ke ziurki gurris, > elon, > > Tarr > eta besteren bat.
|
|
|
Toponimiaren arazo hau alderantziz aztertuko bagenu, hau da, Erdi Arotik hasi ta atzera eginez oz> atzizkiz amaitzen diren toponimo ugarien arrastoa Antzinatean bilatzea izango balitz gure xedea, oso zaila egingo litzaiguke antzekorik aurkitzea. ...guneari erreparatzen badiogu, berehala konturatuko gara, Rohlfs eta Séguy hizkuntzalariek esan zuten bezala, akitaniera edo antzin aroko eus kararen eremua adierazten dutela, eta gure tradizio idatziaren hasierarako jadanik eredu ihartu ez produktiboa izateaz gain oinarri lexiko ilunei atxikituta zegoela kon tuan harturik, aga, > eta>, > za> eta antzeko atzizkiak baino
|
askoz
zaharragoa izan behar zuela pentsatu behar dugu nahitanahiez.
|
|
|
Hori guztia jakinda, bururatu zait niri antzinako Itinerarium> > delakoak Akize eta Bordele artean kokatzen dituen Segosa> eta Coequosa> leku izenak aipatu dugun atzizkiaz osaturik egon daitezkeela, baina, egia esan, konparazioa Tolosa, > eta antzeko/ o:/ luzedun osa> atzizkia duten hiriekin
|
askoz
ere erra zagoa izango litzateke.
|
|
|
Bostgarren mendetik aurrera, Inperioko leku
|
askotan
bezalaxe egundoko alda ketak egon ziren politika, gizarte eta, ziur asko, hizkuntzaren aldetik ere. Hurrengo mende ilun horietan ereiten da IX.etik aurrera agertuko zaigun Erdi Aroko euskara.
|
|
|
Zorionez grabatzen dugunean eta grabatzen dugulako abantailarekin berriemaileak anekdoten edo beste gertaeren kontatzen uzten ditugu eta orduan azti botika, erreme dio bitxiak, praktika zahar zuzen eta okerrak, ustekizun on eta txarrak galdetu gabe agertu zitzaizkidan. Bai honelako anekdota jakingarri
|
asko
bildu omen dituzte Hizkuntza Atlasean ibili direnek.
|
|
|
Gehienetan itzultzaile gabe ez zen corpusa aldatuegia.
|
Askotan
eza gunak zituen berriemaileak. Gazte gaztean gertatu zitzaidan pott egitea ezezagunekin galdera egitean.
|
|
|
euskararen muinetik atera nahi zituen hitz berriak. Noski denbora
|
asko
galdu dugu garbizaleke ria eta mordoilokeriaren gatazkan. Jakin dezagun guk ere eta Orain Atlasaren altxo rra daukagula euskaraz hitzik asmatzen jadanik daudenean eta erdibidetik ibiltzen hitz berrien sortzen.
|
|
|
Antzinako etnografo
|
asko
apezak ziren eta beren garaiko heziketa eta orduko eliza arauekin oztopoak zituzten; gaur, uste dut apezari uzten zaiola zientifikoa iza ten.
|
|
|
Gainzuritu> aditzetik gainzuritze> izenetarako ibilbidea ordea,
|
askoz
ere arruntagoa da euskal morfosintaxian zuritze> izenetik gainzuritze> izenerako eratorpena baino. Bideraezina beste adiera batekoa delako.
|
|
|
Toponimoetan kausitzen den erro lexikalen (eta atzizkien) zabaldura handia da. Beste
|
askoren artean
, hurrengoak aipagarri: Aitz>/ atx, aldai, > arana>/ > arna, > arte, > bea
|
|
|
a) lehen bokalaren erorketa (Txarreturre>(* (E) txa rriturri), Turraldea> (I) turraldea), Igutia> (Riogutia, Regutia), Zagañas> (I) zagañas, Zaga> (I) zaga(?). b) Bokaleen erorketa azentuaren eraginez (Utarna> (Utarana). c) Ea> talde bokalikoaren ixtura (Basardia> (Basartea), Landabea (s) > (Landabias). d) Artikulu erromanikoaren sasi intepretazioa (La> Remendia> (Larremendia), La> Renguna> (Larrenguna). e) Bestelako adulterazio eta sinkopak (Ilukare> (Erukare, Errukare), Erbineta> (Arbineta, Ermineta), Riotaldea> (Ritaldea), Riotartea> (Ritartea, Retartea), Riogutia> (Regutia, Igutia), Zorza> (Zorrotza?). Beste toponimo
|
askok
ez du jasan adul terazio nagusirik, elementuak aski garden iraun dutelarik Luzea> > (largo), Zelaya
|
|
|
Esan beharra dago, Errioxa Garaia, Bureba eta Tiron eta Oja ibaien gune gehienak autrigoinen mendeko ak zirela, eta euskal ezaugarritza duen toponimia anitz eskualde horretan kokatzen dela. Iritziak iritzi, aburu
|
asko
filologoen artean eskualdeko euskaltasunari buruz. Batzuen ustetan, euskararen presentzia aintzinakoa da, hau da, erromatarren aurreti koa, eta egungo toponimo anitz ordukoa izan daiteke.
|
|
|
esan nahi baitu, eta, hain zuzen, mende baleko euskaran (Bizkaian eta Araban goikoen moldera Enekuri, > Maruri, > Obekuri, >, eta abar agertzen direlarik). Bestalde, kontuan edukitzekoa da Elizaren era kunde administratiboak mende
|
askotan
, nolabait, aspaldiko bereizketa dialektalaren adieragarri izan zirela, Calahorrako eliz-barrutiak, adibidez, Gipuzkoan egun biz kaiera mintzatzen duten lurrak bere esparrukoak zituen. Banaketa administratibo bera Elizaren aldetik Iruñeako eliz-barrutiari dagokionez, ezen egun goi nafarrera min tzatzen duten herri gehienak (Hondarribia, Irun, Oiartzun, eta abar...) Nafarroako eliz barrutian sartzen ziren, aspaldiko baskoin tribuaren lurraldetasun aztarnak gordez.
|
|
|
2) Arlanzón ibaiaren ibilbide garaia eta erdikoak, Pineda de la Sierra, Espinosa de Juarros, Rio Cabado, Villorobe herriena, besteen artean; goikoekin erkatuta,
|
askoz
murritzagoak direnak. 3) Valdelaguna ibarraren barnekoak; hauek ere Arandio mendizerraren babesean, eta Mencilla aintziraren hegoaldean; bertako toponimia Soriako lurretatik hurbil kokatzen da, eta Burgosko Salas de los Infantes herriaren epai barrutiaren mugetara hertsitzen da, gehienbat.
|
|
|
Gero beste eskualdetakoak jasoko ditugu. Iturriak> aipatzean, gure zerrendako gehienak XIX mendekoak dira, hots, katastroen izendegietatik hartutakoak erreg.> (erregistroa) izenpean (eta, zehazki, Belorado Jabetzazko Erregistrokoak, Briviesca eta Salas de los Infantes koekin batera), baina badira beste urri batzuk Kukullaga eta San Pedro De Arlanzako Kartulariotik jasota koak, eta, orobat, azkeneko horiek baino modu
|
askoz
ugariagoan Marques de la Enseñadaren Catastro tik (Archivo> rgos) > bereziki, 1751 urteei dagozkienak bildutakoak. XIX. menderako beste iturria Burgosko Archivo> Histórico> Provincial> delakoan kokatzen den Jabetzazko Erregistroa da.
|
|
|
Iberondo> (mea, erreg. 2, 16 eta l4, 222; > beste mea izen
|
askotan
bezala, jabearen deitura adierazi bide du). Ormatxo> (lur
|
|
|
Lan honetan garbi utzi dugu Burgos probintziako euskal toponimoak Errioxakoen luzapen direla, batez ere, Arandio edo La Demanda mendizerraren babesean eta hegoalderako Valdelanagunaren eremu menditsu isolatuetan. Bestalde, badakigu historikoki lur horietako anitz Logroñoko probintziaren parte izan zirela mende
|
askotan
administratiboki, eta eskualde osoa Nafarroako erreinuaren zati izan zela ertaroko denboraldi luze batean.
|
|
|
Izendegi hauen bitartez euskarak egun pairatzen dituen mugak erlatiboak direla garbi utzi nahi dugu, ezen bere presentzia Araba baino
|
askoz
beheragoko lurretan bai tesia geratzen da, eta Errioxan euskal kopurua Ezkaraien Haro edo Santo Domingo de la Calzada aldeko lautadetan baino sarriagoa da. Euskararen mapek, bada, beti hegoaldera Burgosko mugetara ere luzatzen ikasi behar lukete nabarme nago bertako euskal toponimioen lekukotza present edukiz.
|
|
|
Uzkiza> (lur-saila; beharbada, (Eg) uzkiza>, lugar de solano? baten sinkopa, lehen bokalaren erorketaz (I) turraldea, > (E) leja> kasuetan bezala.Urkiza> herria ere bada urki ren ildotik
|
askoz
Utarana> (lur-saila, bigarren osagaia arana>, valle?. Aldakiak Utarna> erreg.
|
|
|
Merino Urrutiak berak aitortzen digunez, bere aportazioak partzialak ziren eta, gehienbat, l932 alde an Guilermo Riitwagen en emaztekiak ahoz bilduriko lekukoetara mugatuak. Guk hemen aipatzen herri
|
asko
ikuskatua dugu eta bertako lekuko batzuen ahozko testi gutza ere jasoa, kartulario, kastatro eta jabetzazko erregistroetan bilduriko idatz adie razpenez gain.
|
|
|
Egungo lanean, beste eskualdetako toponimia ere jasotzen dugu, bat sarri eta joriagoa oraindik Arandio edo La Demanda mendizerraren esparruari lotua, bai Pradoluengo inguruetan eta bai Valdelagunako eremuan, eta alboetara Arlanzon ibaia, Bureba eta Oca aldeko lautadetara barreaiatzen dena azken hau
|
askoz
bakana goa izaki.
|
|
|
Lehendabizi, elizarenak aztertuko ditut, politikoak baino
|
askoz
aldakuntza gu txiago izan dutelako. Gainera, hizkuntzalariek badakite zer eragin duen edozein era kundek hizkera batean eta, antzina, euskal herritarrentzat eragin nagusiena Eliza Erakundeak zuen.
|
|
|
Hauek guztiek osatzen zuten mendez mendetan Leintz artziprestazgoa. Ez da nahasi behar Leintz erret ibarra,
|
askoz
handiagoa baitzen. Ez iezadazue esan hizkuntzaren eta euskalkien aldetik ere, batasun bat ez duenik, dotri netan ere ikusten dena!
|
|
|
Laurok osatzen zuten eliz eskualde bat, mapa baten begiratuta eskualde natural bat. Jende
|
askok
ahaztu dute Orozkoko euskara eta Laudiokoa antzerakoak zirela, seguru asko, Okondokoarekin ere antza izango zuen, ikertu lirateke Jose Paulo Ulibarrikoaren lanak. Zoritxarrez, Gordexolako euskararen erreferentziarik ez dugu.
|
|
|
Arabako kuadrillen, haran nagusien eta eliz eskualdeen arteko ikerketa egin gabe dagoenetik, bakarrik aipatuko nuke Ganboa eskualdea. Ganboarren leinuen aipamen
|
asko
egin dituzte historiagileek. Euskararen eta euskalkien aldetik, nik dakidala, ez ordea.
|
|
|
Enkarterriko euskararen aintzinakotasunaz, hedaduraz eta bestez, oso ikerketa sakon gutxi dago, bat ere ez esateagatik.
|
Askoz
hobe ikertuta dago Errioxakoa, Juan Bautista Merino Urrutiak eta bestek, Bizkaiaren Mendebaldean dagoen eskualde his torikoarena baino. Azkenengo euskara galdu zuena Gordexola zen, seguru asko, Kalahorrakoa zelako, lehen ikusi dugun bezala.
|
|
|
2
|
Askotan
leporatzen zaizkio euskara batuari hizkuntzaren aberastasun eta zuzentasun ezarekin zerikusia duten arazoak.
|
|
|
Enuntziatu hori ekoitzi ahal izateko bere senaren barruan dituen kodeetako bat erabili du nahitaez hiztunak2 Printzipioz, aldaera geografiko bakarra erabiliz, edozein komunikazio egoeratan ari daiteke hiztuna, hizkuntza osoaren sortze ahalmen guztia ezar baitakioke kode horietako bakoitzari. Edonola, ezinbestekoa izango du komunikazio egoera desberdinetara egokitzea eta komunikazio egoera horietan solaskideen arteko konplizitatea funtsezkoa izango delarik, kode jakin bat erabiltzera behartuta egon daiteke
|
askotan
hiztuna. Bestetik, hizkuntzaren erabilera esparru desberdinetan, hizkuntzak dituen baliabide guztien artean aukera jakin batzuk egin ditu erabilera esparru horren ezaugarriei eta ohiturei egokitzeko:
|
|
|
Adibidez, bere senaren barruan euskalki bat duen hiztunak euskalki hori erabiliko du seguruenik familiartean eta lagunartean. Hiztun hori irakaslea bada eta lehen hezkuntzan bere herrian eskolak ematen baditu, bere euskalkia erabili ahal izango du bertan ere, baina, unibertsitatean eskolak ematen baditu, ikasleen artean toki
|
askotatik
etorritakoak izango ditu eta kode estandarra erabili du5 Kode estandarra baino ez duen hiztunak, jakina, hori baino ez du erabiltzerik izango erabilera esparru guztietan. Edonola, horrek ez du esan nahi komunikazio esparruetara eta egoeretara moldatu ez duenik.
|
|
|
Berbaldi zientifikoak bilatzen duen argitasunaren mesedetan, batetik, hiztun gehienentzat ezagunak eta komunak diren baliabideak hautatuko ditugu hizkuntza osoaren baliabideen artean eta bestetik,
|
askotan
estrategia unibertsalei eutsiz, prozesatzen errazenak diren segidak hautatuko ditugu.
|
|
|
Mendeko perpausaren aditza aurreratuz, are segida eraginkorragoak lor ditzakegu:
|
askoz
ere askatasun handiagoa izaten dugu mendeko perpausaren hurrenkera aldatzeko eta hurrenkerarik eraginkorrenak bilatzeko (7c) 15.
|
|
|
Osagarritasun hurrenkera hau hausten badugu,
|
askoz
ere txarragoak izaten dira ondorioak (8c): gramatikaltasunaren mugen inguruan gabiltzala ere esan genezake.
|
|
|
(regional standars) terminoak asmatu dira (Auer 1998, 2). Honelako prozesuetan gerta liteke hasierako egoera diglosikoa (aldaera estandarra dialekto
|
askoren gainetik
dagoela adierazten da) desegin eta Bellmann ek deitzen duen diaglosikoan bihurtzea2.
|
|
|
Goierrin fonologia eta morfologian baino
|
askoz
ere dialektotasun txikiagoa erakusten dute datuek: %60, an baino ez dira herriko berbak jaso helduen artean.
|
|
|
Horrela estandar erregionala dialektoko hiztunek nazio mailako estandarra lortzeko egiten duten arrakasta partzialeko ahalegina baino ez litzateke izango. Gai honen inguruko ikerketa
|
asko
dago (Berruto 1983, Spitzer 1922 italierarako; alemanerako Hinskens 1992), baina aldaera berrien sorreran ematen diren hizkuntza mekanismoak oso gutxi ezagutzen dira oraindik.
|
|
|
Gaia jorratzeko era berria bada ere, nola edo hala, zeharka edo zuzenean eta arlo zehatz bati ekinez, barreiaturik, meteorologia lexikoa gogoetabide eta idazpide duten hainbat lan topa dezakegu. Egile
|
askok
herri bateko hizkera jasotzen eguraldiaren gaineko hitzak bildu dituzte. Beste batzuk, aldiz, fenomeno meteorologikoen arlo zehatz bat gidari zutela, ahalik eta berba gehien biltzen ahalegindu dira.
|
|
|
con sufijo abun dancial, tz (e), >? 11 dela dirudi. Badakit Matias Múgikaren lanetan (1996) eta abar beste ikuspuntu batzuk azaltzen direla, baina oraindik ikerketa
|
asko
egin dugu garbi ikustera iritsi arte.
|
|
|
10.> Beste alde batetik, gogora dezagun Tovarrek hil baino lehenago idatzi zuena (nahiz eta hil ondoren argitaratua izan): Rhin Ibaiaren alpetar aldian latinetik hartuta ko mailegu
|
asko
ez ziren inoiz idatzian sartu(, no entraron nunca en la lengua escri ta? [1997]), bi mila urte eguneroko hizketan iraun arren(, a pesar de que ha perdura do casi dos mil años en la lengua cotidiana no literaria?
|
|
|
Badakigu kontaktuaren bitartez sinkretismo batzuk euskaraz (ko> eta, tzaren artean gertatzen dena, besteak beste, tzat> desagertzen ari dela: medikuarena> rengana> ordez esaten da, eta abar) sartu direla edo hizkuntz kontaktuen eremuan
|
askotan
elementu espresiboak mailegatu izan direla (ezeztapen izenak bezala eta abar), Martin Haasek (1995) adierazi zuen bezala (eta baita konparaketa diakronikoa egiteko proposamena egin ere). Aldaketa horien ondorioak eta zergatik horrela alda tuak izan den jakiteko, Haasek oinarri teoriko garrantzitsua indartu zuen:
|
|
|
Alde batetik, eta eredu estandarrari berari dagokionez, arlorik oinarrizkoenak arautu dira joan den hogeita hamahiru urteotan: aditza, deklinabidea, eta baita beste hainbat gauza ere, baina egindako hori guztiori gorabehera, beste kontu eta kontutxo
|
asko
dago oraindik argitzeko eta zehazteko: ahoskera dela, azentua dela?
|
|
|
Uste dute batzuek Euskara Batua dela euskara, eta, uste dute besteek, Euskara Batua dela euskara ona. Uste bi horiek ez dira inondik inora ere egiak eta zuzenak, eta kalte
|
askoren
sortzaile dira, gainera.
|
|
|
hutsak eta seme alabak erabateko euskalkigabeak dira leku
|
askotan
, eta euskalkiari eusten dion zenbaitek ere, batua, euskalkia eta, nola ez, ba?, erdara darabiltza, hirurak nahasian.
|
|
|
Garbi dago euskara
|
asko
soildu eta asko erkindu dela oso denbora tarte laburrean. Oso urte gutxitan galdu da hitanoa, oso urte gutxitan galdu dira hizkera bateko eta besteko azentuak, eta oso urte gutxitan galdu dira lagunarteko hitz eta esapideak.
|
|
|
Jolasteko eta gozatzeko dira, batez ere, hizkuntzak, eta jolasteko eta gozatzeko gaitasun horixe da gaur egungo euskarak nabarmen galdu duena. Hainbesteko soiltzeak gozakaitz bihurtu du, eta hori dela-eta, euskaratik ihesi joan, eta erdaran aurkitzen du euskaldun
|
askok
babesa eta jolasa. Gaur egungo gazte askok euskaraz, eta oso euskara onean, gainera?
|
|
|
Hainbesteko soiltzeak gozakaitz bihurtu du, eta hori dela-eta, euskaratik ihesi joan, eta erdaran aurkitzen du euskaldun askok babesa eta jolasa. Gaur egungo gazte
|
askok
euskaraz, eta oso euskara onean, gainera, egin ohi ditu eskolako zereginak, baina erosoago eta lasaiago ari dira erdaraz lagunarteko giroan, adar soinuan dihardutenean, edo barreneko sentimenak adierazi nahi dituztenean.
|