|
2004
|
|
|
Mikel Atxagak Sabino Arana eta haren jarraitzaileen eragina euskararen berbizkundean. Eta ildo
|
horretan
gure ekarpen xumea kokatu nahi genuke, epe luzean, aurrekariak, eta ondorenak aipatuaz, mendebaleko Europaren historiaren nondik norako nagusien baitan, S. Aranareo ekarpena euskararen biziberritzeari buruz gogoeta gai hartzen dugularik.
|
|
|
Beraz, iraultzaileen erabakien ondorioz, aurrerantzean, hizkuntza Estatu nazio berriaren baitako egitasmo politikoa bihurtu zuten. Konstituzio politiko berriak
|
horren
isla dugu eta konstituzio liberalak hizkuntza, eta, euskara, egitasmo politiko berria sortu zuten. Iraultzaileak, hasieran bere paskinak euskaraz eta frantsesez argitaratzen zituzten, euskararen erabilpen funtzionala onartuz.
|
|
|
Euskararen kezka, jakitunen artean modu ezberdinez landu zen. Dinamika
|
horretan
, ez da harritzekoa, euskararen politizazioa berehala sortaraztea, ikuspegi defentsiboa areagotuz. Kontrairaultzaileen ikuspegitik, euskal hizkuntza, iraultzaren aurkako hesia izan zitekeen.
|
|
|
Kontrairaultzaileen ikuspegitik, euskal hizkuntza, iraultzaren aurkako hesia izan zitekeen.
|
Horregatik
«Antzinako euskaldunen alabantzetan» euskara goraipatu egingo da. J.A. Mogelen paradigma ideologiko kontrairaultzailean bete betean, berezko balioa izango du eta tresna modukoa ere izango da.
|
|
|
Egile zuzena aurkitu ez arren, koplek zentzu korala hartzen dute, Bilboko «San Fraiskuko» komentuan ohikoak zirelako. Koru
|
horretako
nortasun nabarmeneko pertsonak mogeltar edo astarloatarrak ditugu Eta baita ere Antonio Zabala «Gabonetako otsaldiak» izeneko koplen egile eta argitaratzailea zena
|
|
|
mezua, euskaraz burutua dago, herri mailako hizkeran idatziak dira, kosmogonia baten arketipo gisara pentsatuak. Eta pentsamolde
|
horrek
gaurregunerarte iraun du Euskal Herrian. Guzti horregatik deritzot, «Antzinako euskaldunen alabantzak» Euskal Herria modemitatean sartzen ari zeneko garaiko testu ideologiko fundatzailetarikoa dela.
|
|
|
Bilbo inguruan, garai
|
horretan
, hainbat gabon kanta argitaratu ziren, goian gogoratu izan dugun legez. Mogel eta astarloatarren artean, ideiak behin eta berriz errepikatzen dira eta formula jakin batzuk egile desberdinen kopletan agiri zaizkigu:
|
|
|
Euskararen garrantzia goratzeko, Jaungoikoaren lege onaren zati bezala agiri da. Beraz, hizkuntza berezia eta sakratua izango da aurrerantzean, modu
|
horretan
bere nortasun bereziz babesteko. Bertsoetan, euskal erakundeetako legelariek aldarrikatzen zituzten ohizko mitologia politikoaren dogma nagusiak inon baino hobeto azalduta eta laburturik ditugu:
|
|
|
Bertsoetan, euskal erakundeetako legelariek aldarrikatzen zituzten ohizko mitologia politikoaren dogma nagusiak inon baino hobeto azalduta eta laburturik ditugu: jatorrizko independentzia, hau da, euskaldunak inoiz ere ez dira makurtuak izan,
|
horregatik
iraun du beraien legea eta gorde fedea eta euskara. Euskararren iraupena etorkizuneko askatasunaren garantia da.
|
|
|
Erbestetarrak eta barrukoak: elkarren aurkako dinamika
|
hori
, bizi bizi agiri da adierazita. Beraz, bertso asmatzaileak izan ditu gerraren bidezko inbazioen berri:
|
|
|
Baina giro latzean idatzirik zeuden bertsoak, liberal iraultzaren ondorioak begi bistakoak zirelako, batez ere fede katolikoaren nagusitasuna ere kolokan jartzen zuten.
|
Horregatik
galdera esistentziala eta metafisikoa egiten du:
|
|
|
Fedea, lege garbiak eta euskara. Borroken eskema interpretatibo
|
hori
gaur arte iraungo du, arerio/ adiskide paradigma
|
|
|
Bertsoek helburu mobilizatzailea ere badute eta badirudi gerra giroan burutuak izan zirela. Kasu
|
horretan
Konbentzioko gerraren garaian edo Napoleonen aurkakoan. Horregatik aurreko azterketa historiko eta politikoaren ondoren, arbasoen portaeretan oinarriturik esaten du:
|
|
|
Kasu horretan Konbentzioko gerraren garaian edo Napoleonen aurkakoan.
|
Horregatik
aurreko azterketa historiko eta politikoaren ondoren, arbasoen portaeretan oinarriturik esaten du:
|
|
|
Guzti honek gaztelaniaren nagusitza Euskal Herrian adierazteko balio du.
|
Horregatik
hizkuntzaren metafisika apologistari kritika zorrotza eginez, eskolan, irakaskuntzan eta hizkuntzaren prestijioan zetzala hizkuntzaren berbizkundearen koska esan zuen. Liburuak behar ziren, euskara kultua asmatu, landu eta zabaldu:
|
|
|
Giro
|
horretan
alde batetik Abandoko euskaltzaletasun teokratikoa (xuria) Bilbo inguru guztian ekimen publiko nabaria izan zuen eta ildo horretan kokatzen ditugu honako idazle eta pentsalariak: J. P. Uribarri, Bixenta Mogel, P. Novia de Salcedo, A. Artiñano, S. Arana.
|
|
|
Giro horretan alde batetik Abandoko euskaltzaletasun teokratikoa (xuria) Bilbo inguru guztian ekimen publiko nabaria izan zuen eta ildo
|
horretan
kokatzen ditugu honako idazle eta pentsalariak: J. P. Uribarri, Bixenta Mogel, P. Novia de Salcedo, A. Artiñano, S. Arana.
|
|
|
Eta buruzagiren batek bere mezua era zabalean hedatu nahi zuenean, euskaraz eta gaztelaniaz hitzaldia egiten saiatzen zen. XIX.mendean zehar
|
horren
froga ugari dago eta bildu dira honezkero Bizkaiko Batzar Nagusietako euskarazko testuak A. Irigoien eta A. Urrutiaren lanetan. Euskarak hizkuntza bizia zen eta hainbat eremutan hizkuntza bakarra.
|
|
|
Nafarroako euskaroek eta Felipe Arrese Beitiak euskara eta euskararen geroa, euskal erakundetze politikoaren azken ondasuntzat hartu zuten. Une
|
horretan
, euskara aldi batean, ikur bihurtu zen, komunitate jakin baten adierazpen sinboloa eta beraz iragan eta geroaren arteko zubi. Aginte politikorik ezean, euskal gizartearen nortasunaren babia euskarak gordetzen zuen.
|
|
|
Foru erakundeak eta euskal agintea ez zela karlisten egitasmoa soil soilik, bereziki liberalena baizik. Baina mezu honek ez zuen arrakastarik izan eta
|
horrek
mesfindantza eta frustrazio handia sortu zuen. Euskara eta, antolaketa politiko berria eratzea erabaki zuten, Espainiako alderdieetatik at, tokian tokikoa eta euskarak berebiziko garrantzia zuen.
|
|
|
Eta 1901ean, Hendaian. Herriko Etxean Euskal Herriko zazpi herrialdeetako euskaltzale eta aditu bildu ziren, hizkuntzaren gorpuztea finkatzeko, erakunde publikoek bere gain egiteko
|
hori
ez baitzuten hartzen. Ortografiaren bateratasuna alde batetik eta euskararen zabalkundea bestetik.
|
|
|
Aurrekari eta ingurugiro
|
horretan
Sabino Aranaren ekintzabidea kokatu behar dugu.
|
|
|
Euskaldun Batzokija elkarte izatetik, eraginezko mugimendua bihurtzeko, alderdia sortu zuen eta hauteskundeen plaza publikora igarotzea erabaki zuen. Giro
|
horretan
, bi esperientzia azpimarratu nahi nituzke: alde batetik, bere mundu idealetik errealitate sozialaren benetako arragoan sartu zen eta beraz bestelako munduan ezagutu zituen.
|
|
|
katzen jarraitu zuen, hots, abertzaletasunak eransten diona.
|
Horregatik
euskararen biziraupenerako honako hau idatzi zuen 1901an, Euskal Herri osoko Euskaltzaleen aurrean:
|
|
|
Baina bertako emakumea ezagutu, Nikolasa Atxika Allende eta ezkondu egin zen. Esperientzia
|
horretan
, bera euskalduna bihurtzen ari zen aldian, herri euskaldunean, haren emaztegaia euskalduna Bilboko moldeetako burgeseriaren erdaran hezteko saiatu zen. S. Aranak gizarte modemoan, euskaldun legez bizitzea zein zaila zen bameratu zuen.
|
|
|
Haren garaiko eta kideko zuen burgesia, honezkero, erdaldundurik zegoen. Eta
|
horrez
gainera, populu eta hiriko burgesiaren arteko klase desberdintasuna, ohiko bizimoduan eta ohituretan nabarrnen desberdina zen. Ezkondu aurretik, emaztegaia Bilbora bidali zuen, hilabete batzuetarako mojen kolejiora, garaiko burgesiaren manerak eta usadioak hartzeko eta bereziki gaztelaniaz ikasteko.
|
|
|
Baina, bestalde hau guztiau bizitzako esperientzian oinarriturik, pixkana bere larrutik ikasarazten zion, nolabait jabetu arazteko, euskalduna, bere herrian, bigarren mailako hiritarra bihurturik zegoela, Bilbotar baten idealizaziotik aparte. Eta esperientzia berri honek, herri euskaldunean murgildurik zegoela, euskaldunagoa bihurtu zuen eta beharbada
|
horrek
lagundu zion bereizten euskararen aldeko jarrerak, ez zuela halabeharrez abertzaletasun politikoaren enblema soila izan behar. Euskal gizartean bazuen izan berezko balio euskaldun ugari oraindik bizi zirelako.
|
|
|
Ez du
|
horrek
ukatzen Euskal Herria osoari begira molda daitekeen Sabinoren ikuspegia. Bai, ordea, zedarriztatzen eta antolatzen, abiapuntu nagusi izan baitzuen hark Bizkaian bizi zuena, gerogarrenean beste lurralde euskaldunetara zabaltzeko.
|
|
|
Sobera ezagunak dira halakoak hemen, beste behin ere alferreko errepikapenetan ibiltzeko. Tenore dudanean, hots, azalgai dudan
|
horretarako
lagungarri zaidala, orduantxe sarraraziko dut halako bizi gertaera edo gertalixkia, diodanaren argigarri soila.
|
|
|
Lehen lehena, ekimen politikoarena, ordu arteko forutasuna gainditu zuena, Euskal Herri oso baten asmopean. Euzkadi jarri zion izena hark batasun
|
horri
. Horren lorratzetik etorri ziren, geroxeago, nazio ideiaren zabalkundea eta euskalgintza.
|
|
|
Euzkadi jarri zion izena hark batasun horri.
|
Horren
lorratzetik etorri ziren, geroxeago, nazio ideiaren zabalkundea eta euskalgintza.
|
|
|
Nazioaren ideiak begirune osoa zor dio lurralde bakoitzak Euzkadi
|
horren
barruan izan behar duen nortasunari. Era berean, nazio berri horrek hizkuntza berritua behar du, eta, hartara, euskara bera, Sabinoren ustez, antzal
|
|
|
Nazioaren ideiak begirune osoa zor dio lurralde bakoitzak Euzkadi horren barruan izan behar duen nortasunari. Era berean, nazio berri
|
horrek
hizkuntza berritua behar du, eta, hartara, euskara bera, Sabinoren ustez, antzal
|
|
|
ere multzoka jaso behar, hizkuntzak berak, antzinako idazle eta iturri erdaldunduetan baino, berezko zuen sen edo espirituan oinarrituak. Euskara
|
hori
, jakina, edonoiz, edonon eta edozertarako erabili behar, euskaldunen arteko komunikabide nagusia izan behar baitzuen. Horraino lerrabide pisuzkoenak eta ezagunenak.
|
|
|
Normalizazio
|
hori
, bistan da, oro hartzailea da, eta Euskal Herriari nortasun berria eman nahi dio, egundoko iraultza gauzatuz. Leku eta esparru askotara iritsi beharra dakar horrek, eta anitz puntu aldatzeko premia, lehen esan legez.
|
|
|
Normalizazio hori, bistan da, oro hartzailea da, eta Euskal Herriari nortasun berria eman nahi dio, egundoko iraultza gauzatuz. Leku eta esparru askotara iritsi beharra dakar
|
horrek
, eta anitz puntu aldatzeko premia, lehen esan legez. Aranak, alabaina, ez dio horri beldurrik, bere bibliografiak argi erakusten duenez.
|
|
|
Leku eta esparru askotara iritsi beharra dakar horrek, eta anitz puntu aldatzeko premia, lehen esan legez. Aranak, alabaina, ez dio
|
horri
beldurrik, bere bibliografiak argi erakusten duenez.
|
|
|
Biziraupena jokoan zen, dena aldatu beharra zegoen, dena hatera egin beharra. Menturaz, kontraesan
|
horretan
egon daiteke Aranaren kemena, euskara noranahiko, baina euskara berri eta amas berritua, herriaren erabileratik urruntzen dena.
|
|
|
Bizkaiari nagokiola, aipa dezadan egun nahiko ezezaguna den kontua.
|
Horretan
ere nabari daiteke Aranaren desagertu ondorengo urteetan bere ekimenak izan zuen indarra Euskal Administrazioan. Sabino hil eta urte batzuetara (1917), abertzaleek eskuratu zuten Bizkaiko Foru Aldundiaren gobemua, Ramon de la
|
|
|
Gerra denborako aipamen
|
horrek
bide ematen dit, orobat, XX. gizaldiko Euskal Berbizkundea gogora ekartzeko. Nago, eta diodan hau frogagarri dela uste dut, Sabino Aranaren eragina ez ote dagoen bestelakoetan, hau da, berarekin hasi eta gerraurreko eta osteko lehen lehena horretara iristen dena.
|
|
|
Gerra denborako aipamen horrek bide ematen dit, orobat, XX. gizaldiko Euskal Berbizkundea gogora ekartzeko. Nago, eta diodan hau frogagarri dela uste dut, Sabino Aranaren eragina ez ote dagoen bestelakoetan, hau da, berarekin hasi eta gerraurreko eta osteko lehen lehena
|
horretara
iristen dena. Bizkaian, edonondik begira dakiola ere, izenak borborka datoz.
|
|
|
Harako Belaustegigoitia, Kirikiño eta Etxeita, geroko Altube, Enbeita, Jbargutxi, Garro, Eguzkitza, Arrutza, Errosa Bustinza, Lauaxeta... Zerrenda amaibakoa da
|
hori
. Aldiari dagokionez, bestalde, XX. mende hasieratik hirurogeigarren urteetara doana.
|
|
|
Esan ohi da Sabino Aranak eta Azkuek, bakoitza bere aldetik, lexiko tradizio baten aita pontekoak direla. Horien aldamenean, Larramendi zena, azken
|
horren
ildoa berehala desagertu bazen ere (9).
|
|
|
Bistan denez, egitasmo oso bat. Eta, egitasmo
|
horren
barruan, jakina, ordukoetan hain garrantzitsu zen Elizaren jokamoldea ere ezin bazter utzi. Sabinoren txaloak eta goresmenak merezi zituen abade bizkaitar zenbaitzuren euskal sermoilaritza berriak, euskaraz erlijio egiak modu egokietan zertzen zituena.
|
|
|
Sabinoren txaloak eta goresmenak merezi zituen abade bizkaitar zenbaitzuren euskal sermoilaritza berriak, euskaraz erlijio egiak modu egokietan zertzen zituena. Haren heriotzondoan ere, ekimen
|
horretan
jardungo dute biztaitar abade batzuek, euskalgintzari heltzeko puntuan eta katolikotasunaren mezua euskara garbian zabaltzekotan, gerora Jaungoiko zafe bazkuna izango dena sortuz, garbizaletasunaren errekatik.
|
|
|
Labur zurrean esanda, haren ideia batzuk zalantzan jartzekoak badira ere egun eta gure iritzipean, agerikoa da haren ekimenaren ondorioa, luze eta zabal baldintzatu duena Bizkaiko eta Euskal Herriko euskalgintza.
|
Horrek
, zalantzarik gabe, on gaitzak eta argi ilunak izan ditu. Beroriek haztatuz gero, niretzat behinik behin, Aranaren euskalgintzaren argiek nabarmen ostentzen eta gutxitzen dituzte haren ilunak eta itzalak.
|
|
|
Euskararen historian beti izan ditugu, gure hizkuntzaren eta kulturaren aurka mintzatu zitzaizkigunak, etsaiki. Etsaigoa
|
horrek
ordea bihurtze mota ezberdinak ekarri ditu; batzuetan euskara idatziak bere frogak egin nahian idatzea. Halaxe Larramendiren ondotik orduko espainol kritikalariei erantzuteko liburuak idatzi ziren, halaber 1974.an Juan Karlos erregeordeak esan zuenen euskara ez zela jakintzarako gai Elhuyar aldizkariarekin erantzun genion, gaitasunaren froga.
|
|
|
Halaxe Larramendiren ondotik orduko espainol kritikalariei erantzuteko liburuak idatzi ziren, halaber 1974.an Juan Karlos erregeordeak esan zuenen euskara ez zela jakintzarako gai Elhuyar aldizkariarekin erantzun genion, gaitasunaren froga. Beste erantzun bat izan da apologisten ondotik, gure hizkuntza mordoiloa, nahasia zelarik hitzen asmatzea eta
|
hori
bera egin zuen Larramendik bere hiztegi garbizalea Sabinok baino lehen.
|
|
|
«hitz abstrakturik eta orokorrik» ez zeukala. Ez ziren osoki okerrean
|
hori
idaztean hiztegi hori gaurkotasunerako laburregi zelako, baina Sabinok Larramendik bezala hitzak asmatuz nahi izan zuen euskarak hitzen sortzeko gaitasuna zuela erakutsi eta euzkera aberastu.
|
|
|
«hitz abstrakturik eta orokorrik» ez zeukala. Ez ziren osoki okerrean hori idaztean hiztegi
|
hori
gaurkotasunerako laburregi zelako, baina Sabinok Larramendik bezala hitzak asmatuz nahi izan zuen euskarak hitzen sortzeko gaitasuna zuela erakutsi eta euzkera aberastu.
|
|
|
Gerrate aurreko idazleen artean Azkueren gipuzkera osotuak arrakasta gehiago izan zuen: bide
|
horretarik
ibiliko dira jesuita eskoletan forrnatu, Nikolas Orrnaetxea «Ürixe», Jokin Zaitegi, Andima lbinagabeitia eta euskalki kutsuaren Irisarri fraidea, Salbatore Mitxelena eta hasierako Joan Mari Lekuona, Jon San Martín, Martín Ugalde eta Luis Villasante bera eta beste.
|
|
|
Jon Mirandek hasieran Sabinoren hizkuntzaren kutsu zerbait eduki zuen gero lapurtar klasikoaren bidez euskara baturantz iritxi. Sekulan ez nuen garbizale trinko idatz bide
|
hori
jarraitu nahi izan eta horretaz bi lagunekin eztabaidak izan nituen.
|
|
|
Jon Mirandek hasieran Sabinoren hizkuntzaren kutsu zerbait eduki zuen gero lapurtar klasikoaren bidez euskara baturantz iritxi. Sekulan ez nuen garbizale trinko idatz bide hori jarraitu nahi izan eta
|
horretaz
bi lagunekin eztabaidak izan nituen.
|
|
|
Sabindiar euskara
|
horri
bihurtzeko joan den mendeko hirurogeita hamargarren urteetan idazle berriek, sabinismoak baztertu nahiz, euskaniolera jo zuten. Ustez eta Sabinok asmatu zituen hitz batzuen baztertzen hasi, hala nola idatzi izkribatu erabiliz guk generabilan jakintza hitzaren ordez, zientzia espainolkeria.
|
|
|
Haren garaian noski euskara hobeki egiten zutenak euskaldun elebakardunak ziren eta baserritarrak,
|
horregatik
nekazarien hizkuntza gehiegi sakondu gabe, euren bizimoduak goresten hasi zen. Sabinok ezpadu baserri munduaz idatzi eta gutxiago euskaraz, haren jarraitzaileen bidez eta aspaldian Mogelek Peru Abarkarekin erakutsi kostunbrismoaren eredutik, Donostian abiatu zen kaletar eskolatik urrunduz, baserritar hotsezko kultura eskaini zitzaien euskaldunei.
|
|
|
Halere gerrate zibilako eskarmentuetan Sabinista askok baserria zer zen jakin zuten hain zuzen Ekaitzpean (1) bezalako eleberrian, traidorea euskaldun hutsa da eta Euskadirentzat hiltzen dena ezkerraldeko erdalduna; bestalde abertzale zauritua baserri batean izkutatzen denean, konturatzen da etxalde
|
horretako
jendeek ez dakitela abertzaletasuna zer den. Karlista geratu direla.
|
|
|
Karlista geratu direla. Eta gerrate
|
horren
gorabeherak ez dituztela ondo ulertzen.
|
|
|
Kaletar kultura bat sortu zen, eta ahalik eta popularenik izateko euskainolez idazten hasi; literatura eta pentsamendu
|
horrek
hiria goresten zuen, miresten zuen; industriaren harrokeria herriaz jabetu zen. Idazle batek joan den mendeko 70 urtetako euskararen modemotasuna erakusteko idatzi zuen euskararen gaurkotasuna ageri dela kaletarrek ez baitute haritza eta pagoa bereizten:
|
|
|
(260) Itziar Lakak, 16 orrialdeko 5 oharrean, Ines Pagolak aztertutako < < Sabino Aranaren zenbait neologismo> > hitzaldiaren berri ematen du, baina ezin eskuratu ahal izan dugu Jan
|
hori
.
|
|
|
Hortik sortzen den euskara ereduari «hiperbizkaiera» deituko dio berak (263). Berrikitan ltziar Lakak (264) azaldua du bere doktore tesian Aranaren hiperbizkaierak Azkue gaztearen Euskal Izkindea n eta bertan proposatutako aditz sistema berrian duela bere jatorria, nagusiki eta bereziki aditz teoriari dagokionez, eta lan
|
hori
Astarloaren lanean oinarrituta burutua du ela. Era berean, Sabino Aranak Azkueren hainbat proposamen bere egiten ditu, hasierako lanetan ez hainbeste, azken lanetan gero eta nabariago (265), eta ge roztik aranazaleen eskolakoak izango dira hauek bereziki eta bakarrik horiek
|
|
|
dira biak, eta darabilgun gaian eta garaian behintzat, Azkue askozaz berrizaleago ageri zaigu, tradi zio idatziari dagokionez. ...mende bukaeran jaio eta XX.aren hasieratik aUITera zabaltzen den bizkaiera idatzi berrian, Aranak irekiriko bidea, hots, orto grafia sistema eta neologismo sorta bat edo agian hobe Iitzateke esatea, neologismo hoiek baino ga rrantzitsuago bait da, erdal kutsuko hitz guzti guztiekiko jarrera garbizalea, bere jarraitzaileek lútz be rrigintzan hasirikoa jarraitu bait zuten, eta bestetik eredu
|
horrek
biltzen duen aditz laguntzailearen sistima eta joskerari buruzko zenbait berezitasun, Azkueren eskutik sorturikoak gehien bat, hau mai zegi azpimarratu ez bada ere. Urteen buruan, haatik, Azkuek sorturiko ereduaren eragina gero eta na bariago egingo da Aranaren lanetan, bakanka aurki daitezkeen adibideetan Iehenik, ugarituz gero, az ken lanetan osoro makurtzeraino bere hizkuntza hiperbizkaieraren sistimara> > (Laka, op., 24 or.).
|
|
|
hiperbizkaieraren eredu
|
hori
onartu eta zabalduko dutenak. Horietako batzuk, hala nola Arriandiaga, Etxaide, Soloeta Dima eta, bizkaierazko joera garbizalea beste euskalkietara hedatzen ahaleginduko dira (266).
|
|
|
1.2 Garrantzitsua da, arestian esan bezala, euskalaritzaren alorrean eginda ko ikerketak testuinguru historikoan kokatzea eta
|
horren
barruan aroak bereiztea. Baina, aldi berean, ez da garrantzi gutxiagokoa hizkuntzalaritzaren historian, oro korrean eta gurean, maila teorikoan nolako eboluzioa eman den eta ikerketetan nolako norabideak nagusitu diren, edota hizkuntzaz kanpoko faktoreen eragina zenbaterainokoa izan den jakitea.
|
|
|
(269) < < Historia (lariaren) ren subjektibotasuna eta askotariko interes eta ikuspegiak euskala ritzaren historiaren esparruan ere antzeman daitezke: Esate baterako, ikerlari batzuk Arana Goiri ren lanetan hitz berri ugari sortzea, beste hainbaten asmakizunerako iturri izatea eta,
|
horren
bitar tez, euskaran tradizio aski luzea zuten mailegu 1atin erromaniko asko ezabatzen saiatzea azpimarratu dute; beste zenbaitek, aldiz, Larramendiren eraginarekiko haustura nabarmendu dute, horre1a euskaldunen jatorri iberikoa eta, ondorioz, euskaldunen Espainiarekiko lotura deuseztu as moz> >(! bid., 400.or.).
|
|
|
EuskaJtzaJetasuna abertzaJetasunaren barman sartzean, euskara Euzkadi deitzen dion nazio proiektuaren baitan kokatzen du Sabinok, eta horreJa egi tean, jakina, Espainiako edota Frantziako poJitikari atxikirik segitzen duten EuskaJ Pizkundeko beste euskaJtzaJeek ez bezaJa jokatzen du.
|
Horregatik
kri tikatzen ditu abertzaJeak ez diren euskaltzaJeak, hauek frantses eta espainoJ nazionaJistatzat dauzkaJako, hain zuzen. Puntu hau argitu beharra dago, ordu ko nahasketak oraindik ere indarrean segitzen baitu.
|
|
|
Puntu hau argitu beharra dago, ordu ko nahasketak oraindik ere indarrean segitzen baitu. Beste maila bateko ara zoa da, arras desberdina, nazio proiektu
|
horren
barruan euskarari noJako ga rrantzia eman zion, boterearekiko harramenean hizkuntzari noJako autonomía aitortu zion eta, azkenik, euskaJari gisa aritu zenean bere irudi politikoak zen baterainoko eragina izan zuen jakitea. Horregatik, Arana poJitikari abertzaJe az, euskaltzaJeaz eta euskaJariaz jardutean, Jau maiJa bederen bereizi beharra dago, hots:
|
|
|
Sarritan ahazten den baieztapen bat ere egin beharra dago hemen, eta da, Aranaren garaian eta geroztik, abertzaJetasuna izan deJa euskaJtzaJetasunari gehien eragin diona, eta euskara eta euskaJ kuJturaren aJdeko buJtzada
|
horrek
ez daukaJa deus fundamentaJismotik, eta aJderantziz bai asko estatu zentra Jismotik jariotzen den asimiJazio fundamentaJistaren kontrako erresistentzia tik. Zorioneko eguna euskarak euskaJ nazionaJismoaren beharrik izango ez duen hura, zorionekoa hizkuntza poJitika instituzionaJa noizbait EuskaJ He rria euskaJduntzeko bidean jarri eta euskaJdun bihurtuko duen hura, zorione koa beharrik sentitu gabe euskaraz mintzatuko den hura.
|
|
|
Izan ere, euskararena despoJitizatu beharra dagoeJa esan eta esanka ari zaizkigu, ez deJa inor susmopean hartu behar arrazoi ideoJogikoengatik. Bai na susmagarri gertatzen da despoJitizazioaren defentsa
|
hori
, nondik eta, asko
|
|
|
Egiazko arazoa, ordea, ez da
|
hori
, kritikak aberasten baitu jakintzaren ku txa. Arazoa, eta benetan larria, euskal nazionalismoaren familia ideologikoan lerrokatzen diren euskaltzaleen lana akademikoa nahiz bestelakoa sistemaz deskalifikatzearena da.
|
|
|
Ez baitugu gaurkorik, 1986ko datuen arabera,% 69,91 ziren erdaldun elebakarrak, eta hauetatik% 40 etorkinak ziren eta% 39, be rriz, bertakoak. Nahiz eta erdaldun multzo
|
horretako
% 52k beren burua eus kalduntzat hartu, euskarari dagokionez, ordea, ageri da gehienek ez dutela ino lako interesik, beste% 25ek aurkakoa duela, eta aldekoa, berriz,% 24k bakarrik (272). Hau zen orduko erradiografia.
|
|
|
Hau zen orduko erradiografia. Bistan da, bertako jendeaz ari garenean, jende
|
hori
zein alderditan kokatzen den.
|
|
|
Hizkuntz ordezkapenaren errealitatea hor dago, gi zarte gatazka baten ondorio gisa. Gurea bezalako herri txiki eta deuseztu ba tean entzuten da preseski ez dela inor behartu behar euskara ikastera, politika
|
horrek
, maitagarri ordez, gorrotagarri bihur dezakeelako. Ederki esana.
|
|
|
Ederki esana. Musí ka
|
hori
oso ezaguna da, egun asko saltzen dena klase politikoan eta ez gutxi literatura akademikoan. Zalantzarik ez entzungarria ere badela, maila teoriko an kultura eta politika bi esparru automo diren neurrian.
|
|
|
Sabino Aranak, euskaltzaletasuna abertzaletasunaren zerbitzura jartzean, morrontza lanetan jarri zuen euskara, baina fede onez, uste baitzuen abertza letasuna zela euskara sustatzeko biderik behinen eta eragingarriena. Baina ba du Abandakoak
|
hori
baino oker handiagorik egina, euskarari ez baitzion aitor tu nazioaren eraikuntzan zegokion lekua. Lehen esandako arrazoiengatik, elementu kulturaren gainetik, bere sustraiak biologian zeuzkan arrazaren kon tzeptuan aurkitu uste izan zuen Euskal Herri historikoaren iraupenerako ber merik sendoena.
|
|
|
Euskal Herriaren kasuan, ezaguna denez, esparru zientifikoan deigarria gertatzen den datu serologikoa da nabarmentzen dena, Rh negatiboaren presentzia garaia, alegia. Odol mota
|
hori
aztertzean, ohartu ziren Rh negatiboaren maiztasunik garaienak europar jatorriko herrialdeetan ematen zirela,% 15eko portzentajearekin, eta horien artean garaiena, berriz, euskaldunengan aurkitzen zela% 30ekoarekin. Indizea bikoizteak zerbait adi erazten du, noski.
|
|
|
Eman ohi den azalpena da, aro neolitikoan Europan zehar eman ziren inbasio gune desberdinen uhi nek eta zehazki ekialdetik (Anatoliatik) abiatutako populazio mugimenduek ez zutela erabat harrapatu euskal lurraldea (274). Badirudi, beraz, adituen artean hedatuena den isolamendu erlatibo
|
horri
zor zaiola odol mota horren maizta sun tasa garaia, genetistentzat berezia gertatzen dena. Fenomeno hau egiazta tzeak, berez, ez du deus arrazakeriatik.
|
|
|
Eman ohi den azalpena da, aro neolitikoan Europan zehar eman ziren inbasio gune desberdinen uhi nek eta zehazki ekialdetik (Anatoliatik) abiatutako populazio mugimenduek ez zutela erabat harrapatu euskal lurraldea (274). Badirudi, beraz, adituen artean hedatuena den isolamendu erlatibo horri zor zaiola odol mota
|
horren
maizta sun tasa garaia, genetistentzat berezia gertatzen dena. Fenomeno hau egiazta tzeak, berez, ez du deus arrazakeriatik.
|
|
|
(274) Cavalli Sforzaren mapa genetikoan beltzez markatuta dator euskal gune
|
hori
, alboan azalpen hipotetiko hau duela: < < En este caso el área dibujada en negro no es el origen de una ex pansión(...), sino que más bien indica las poblaciones preneolíticas residuales que no fueron com pletamente absorbidas por los neolíticos llegados del este> > (Ibid., 175.or.).
|
|
|
Egia da, bai, XIX. mendeko beste zientzilari askoren antzera, arrazaren kontzeptua erabili zuela, oinarrizko elementutzat zuela, baina
|
hori
egitean Eu ropako joerak jaso besterik ez zuen egin. Euskal Herrian bertan, Kanpionek ere arraza erabiltzen zuen barra barra bere idatzietan.
|
|
|
Oso besterik da, Euskal Herritik at, termino
|
horren inguruan
Yacer La pouge k, edo Gumplowicz ek, edo Houston Stewart Chamberlain ek, Joseph Arthur Gobineau k, eta beste hainbatek egiten duten irakurketa garbiki arra zista, batez ere, hitlerismoarekin politikan ondorio genozida izugarriak ekarri ko dituena. Lekuz kanpokoa baino askoz harago, guztiz deitoragarria iruditzen zaigu nazismoa eta aranismoa ez direla berdintzekoak esatea hutsa (278), ager pen publikoetan esan izan den bezala, zeren Euskal Herria, orduko Alemani arekin konparatuta, oso bestelako egoera soziopolitiko batean aurkitzen bai tzen, zapaldua eta inmigrazio masibo baten pean.
|
|
|
|
Hori
argituta, bidenabar, beste bigarren ohar bat ere egin beharra gaude, eta da, Sabino Arana arraza garbiaz ari denean, euskal tradizioan oinarrituta ko kaparetasuna zuela gogoan, eta ez inola ere euskaldunen odol garbitasu na, hau zentzu fisiologikoan ulertuta. Hau diogu badirelako oraindik Aban dokoa inozotzat jotzen dutenak, mestizajearen fenomenoaz ohartu ez balitz bezala.
|
|
|
Lehen arrazoia da, Sabinok maketismoaz hitz egiten duenean, euskal nazio ukatu eta menperatu baten burujabetasuna aldarrikatzen duela eta, be re politikagintza zapalkuntza egoera batetik abiatzen denez gero, ondorioz datorren jokabide normala dela politikagintzan nazio proiektu
|
horren kontra
daudenak oro etxekoak nahiz kanpokoak etsaitzat hartzea edo, bestela esanda, gizarteko harremanak gatazka zentzuan ulertzea. Maketoaren kon tzeptua, bada, ez du mugatzen soilki inmigratuen mundura, arras arinki esan izan den bezala, baizik eta kanpoko okupatzaileekin hatera kolaboratzen du ten bertakoak ere euskaldunak izan ala ez kategoria berean sartzen ditu.
|
|
|
Horregatik, gure inguruko poli tikari profesionalen eta intelektual organikoen diskurtsoak akademikotik baino askoz gehiago du hipokresia eta maltzurkeriatik, estatu botererik ez duen na zio batí inmigratuak bertakotzat hartzea eskatzen baitzaio, datozela Espainia tik edo nonahitik, inolako baldintzarik jarri gabe, hots, eskubide guztien jabe eginez, baina ez betebeharren erantzule. Diskurtso
|
hori
magrebtarrak itsasoan itotzen uzten dituen Espainiatik datorrenean, duintasun etikoari zor zaion be giruneak oinarrizkoenean huts egiten du. Eta hau larria da!
|
|
|
Ederra da integrazio aren aldeko predikua, gizarte berdintasunaren izenean eraikia, Euskal He rrian ezkerrekoek bezain indartsu eskuinekoek errebindikatzen dutena. Bai na nola betetzen da
|
hori
euskal edukiz asimilatzailea izanez segi ez dezan. Hau da oinarrizko galdera, bere garaian Sabino Aranak bere modura plan teatu zuena.
|
|
|
Sabinoren herentzia politikoa bere osotasunean alde hatera utzi eta, haren oinordekoak sentitzen direnak, Landeta, edo Jose Antonio Agirre, edo Ma nuel Irujo baten bidetik joan daitezen, horiek, bai, hura ez bezala egiazko demokristauak eta europazaleak izan baitziren.
|
Hori
da EAJri luzatzen di on proposamena: «Al cumplirse el centenario de la muerte de su fundador, cabría preguntarse por qué el PNV continúa teniendo como referente histó rico fundamental a una personalidad tan integrista y antiliberal como Sabi no Arana, en lugar de sus dirigentes democristianos y europeístas, José An tonio Aguirre, el primer lehendakari, y Manuel Irujo, el ministro de la República española, a mi juicio sus líderes más relevantes del siglo XX y de los pocos que ha tenido con talla de estadistas» (280).
|
|
|
Estatista horien harikoak Iirateke, antza, Espainia zatiezinean kabituko liratekenak edo, az kenaldion modan jarri den bezala, Espainia handian eroso sentiaraziko gin tuzketenak. Baina
|
hori
erabakitzea, ez Espainiari, baizik Euskal Herriari to katzen zaio.
|
|
|
Sabino Aranak, halere, badu zer zuzendurik. Arbuiagarria da euskara arro tzekin ez kutsatzearren defentsazko tresna gisa ere erabili izana; eztabaidaga rria da, halaber, hizkuntza elkarrekin komunikatzeko tresna huts gisa hartu iza na; eta, batez ere, garai hartan ulergarriagoa izan arren, ez da
|
horregatik
onartzekoa naziotasunaren funtsa, ez hizkuntzan, baizik arrazan jarri izana, areago oraindik Humboldten tradizioa atarian izanda. Aranak puntu horietan egiten du garbiki erren.
|
|
|
Geroztik Aranak Euskal Pizkundean izan zuen eraginaz mintzatzean, ge hienek iritzi bera ematen dute. Itziar Lakak hasiera hasieratik aitortzen du uka ezina dela Aranak euskalari eta euskaltzale batez ere, eragile gisa bizkaie raren erabilera idatzian izan duen eragina, eta
|
hori
, bere ustez, politikari abertzalea izatetik datorkio: «Arana hiperbizkaieraren garaiko euskaltzalea du gu, hain zuzen ere botererik eragingarriena lortu zuen euskaltzalea.
|
|
|
Bibliografía zabala da berari buruzkoa. Ez gara
|
horretaz
luzatuko. Harenean, batez ere, hizkun tzarena ukituko dugu, baina honena ulertzeko beste puntu batzuk ere bai:
|
|
|
Geroago piztuko den eztabaidan agertuko den bezala, alderdi linguistiko zein historikotik begiratuta, berak adierazi nahi zuen herri errealitatea adieraz teko desegoki asmatutako hitza izango da Euzkadi-rena; baina arreta jarri, hitz
|
horren bidez
azaldu nahi zuen kontzeptuaren edukian ezarri behar da, hor ha tez ere, honek baitu garrantzirik gehien, eta ez hainbeste, agian, kategoria po litiko hura adierazteko berak erabilitako hitzaren desegokitasunean. Euzkadi hitzak, lehenik eta funtsean, bere lurralde historikoan zein diasporan bizi den euskal jatorriko guztien komunitate etnikoa esan nahi du.
|
|
|
Garaiko datu estatistiko en arabera, Bilbaoko hiritaren artean euskaldunak halako bi dira abizena es painola dutenak, 3.537 erdaldun 1.724 euskaldunen aurkez (21). Orobat, eskola nazionaletako maisu maistrak gero eta gehiago dira Bizkaian, 1894ko datu estastitikoen arabera, euskal abizenekoak 154 eta erdal abizenekoak, al diz, 129 Baina euskal abizenekoen kopuru
|
hori
oraindik areago murriztu be har da, baldin kontuan hartzen bada, horietako batzuek, Espainian jaiotakoak izaki, Euskal Herria mespresatu egiten dutela, euskara ez dakitela, edo, jakin da ere, gorrotoa diotela: «Total, que son muy contados los que(...) son biz kainos de naturaleza y en ideas, y los únicos en rigor que Bizcaya debiera sos tener para educar a sus hijos» (22).
|
|
|
Eta bestea da, Katalunia, latín dar arrazatik datorrenez gero, Espainiako erregio bat besterik ez dela, bere so rreraz, izaera politikoaz, arrazaz, hizkuntzaz, historiaz eta izaeraz espainola delako. Iritzi
|
hori
sostengatuko du beti (31). Nazionalista katalanen helburu politikoa, Espainiako estatu boterea lortzea da, deszentralizatzea (32); euskal nazionalistena, aldiz, Espainiarekin etetea.
|
|
|
Aranak euskara galtzen ari dela egiaztatzen du, eus kara egiten denetan ere ez dela aintzakotzat hartua, hainbesteraino, ezen euskalduna arrotz sentitzen baita bere herrian, kasurako Gemikan (39). Eta ga lera
|
horretan
, ez atzerritarrak (40), etxekoak dira errudunak, Euskeria indepen dentea izan zen garaian ere gaztelania izan baitzen beren hizkuntza ofiziala (41). Goi klasekoek ez baitute erabiltzen gizarteko beren harremanetan, gizar te mugikortasunean aurrera egin nahi duten euskaldunentzat oztopo bat beste rik ez da (42).
|
|
|
Goi klasekoek ez baitute erabiltzen gizarteko beren harremanetan, gizar te mugikortasunean aurrera egin nahi duten euskaldunentzat oztopo bat beste rik ez da (42).
|
Horregatik
dago bere erabilera baserritarren mundura mugatua, eta hauek ere amorratzen daude gaztelaniaz egiteko, arrotz bilakatu zaien etxe an sarbidea izan dezaten. Bistan da euskara berreskuratzen ahaleginak egin be har direla eta, horretarako, plangintza bat egiteari beharrezkoa deritzo.
|
|
|
Oraingoz aski bekigu iradokitzea Sabino Arana azken ur teetan, agian politika instituzionalean sartuta dabilelako eta euskal munduan murgilduago, euskararen kausari orokorrean diogu hau, hasieran baino ga rrantzi handiagoa ematen diola, nahiz eta alderdi hau ere zehaztu beharrekoa da, euskal naziotasunari buruzko ikuspegian jarrera aldaketarik edo eboluzio antzekorik ez dugun sumatzen. Euskaltzaleago izatea baliteke, bai, baina ez
|
horregatik
arrazari gutxiago atxikia.
|
|
|
Baskologoa eta baskofiloa, aldiz, ez euskarari, baizik Euskal Herriari da gokion kontzeptua da, berari buruzko jakintzaz ari denari edota bera maite du enari aplikatzen zaiona. Euskoaren eta baskoaren erro etimologikoa desberdin tzat hartzean oinarritzen du bereizketa
|
hori
. Euskaltzalea euskara maite duena den bezala, baskofiloa aberria maite duena da, abertzalea alegia, euskara ja kin ala ez.
|
|
|
Sabino Aranak erabiltzen duen terminología gogoan izatea behar beha rrezkoa da, egun erabiltzen diren euskalaritza, euskalari eta euskaltzale hitze kin nahas ez ditzagun. Gaurko egunetan, euskalaritza euskararen inguruko ikerketaz ari den diziplinari deitzen zaio,
|
horren
barruan sartuz euskararen ja torriari nahiz gramatika eta hiztegiari buruzkoak. Aspaldiko «vascología» edo
|
|
|
Urrezkoa iruditzen zaielako. Halakotzat zeukan Luis Eleizaldek ere,
|
horri buruz
honako hau idatzi baitzu en 1906an: «A bien que se sentirían molestados si se les supusiera ignorantes de que ha existido un Cervantes y que ese tal ha compuesto un Quijote; pues cierto es que para el Euskera vale más un Arana Goiri que cien Cervan tes, y valen más las Lecciones de Ortografía que diez mil Quijotes» (50)
|
|
|
Izan ere, gutxitan eta orduan zeharka eta lan desberdinetan, aipatzen ditu sintaxi eta morfologi arazoak. Sail
|
horretan
besteek esanera mugatzen bada ere, beste gaietan, hala nola ortografian eta fo netikan, etimologian, izendegian, hiztegian eta, oso bere bidetik ibiltzen da. Alderdi hauek, eztabaidagarrienak hain zuzen, aztertuko ditugu segidan, Eus kal Pizkundearen bilakabidean beren arrastoa handia ala txikia utziko du tenak.
|
|
|
Lan hau 1885ean hasi zen idazten, baina 200 orrialde Bar tzelonan argitaratu eta gero, 1888an argitaratzeari utzi ziola dio berak, zerga tik esan gabe. Baina, hau ere berak dio, gaztetan idatzitako Gramatika
|
horretako
sei ikasgai letren soinuez eta zeinuez dihardutenak, hain zuzen Lecciones de Ortografía del Euskera Bizkaino n jasotzen omen dira. Ordura ko, beraz, finkatua zeukan bere sistema grafikoa.
|