|
2015
|
|
|
Hotel bitxia zen, bungalowen antzeko etxetxoz osatua. Binaka edo hirunaka hartu genuen ostatu, eta konturatu nintzen etxetxo guztiak altueran zeudela jarrita,
|
haietara
sartzeko eskailerak igo behar zirelarik.
|
|
|
Ai!
|
Haiek
hitz egingo balute! Zenbat kontu kontatzeko… Baina ez zen agur bakarra izan.
|
|
|
Ezagutu genuen Jaialdi handia, eta baita tamainaz hain handia ez den baina akaso edukiz josita dagoen beste bat ere. Ikusi genituen guretzat arrotzak zaizkigun parajeak eta baita gozatu
|
haietaz
ere. Ezagutu genuen beroa, benetakoa, eguzkiak ematen duena eta arbasoen hutsunea bete nahian pertsona batek begirada batez eman dezakeena.
|
|
|
Ixaak Arruti, gitarra jotzailea eta usurbildarra, hurrenez hurren. Aireportuetako gela infinituek hartzen duten tamaina neurgarria bada, gu
|
haietako
baten erdian ginen, U forma osatzen duten aulkiz jositako “Gate 37” ko lurrean ahal bezala jarrita. Zain.
|
|
|
“Kantapaperen ezaguera ere umetatik nuen”, gogoratzen du, bilketa lana horren ongi ikusia ez zegoen garai
|
haietaz
. “Neure kideen artean, jesuiten artean, ere izan ditut nire lanari irribarre maltzurrez begiratzen ziotenak”.
|
|
|
Bere ekinean jarraitu zuen, ordea, Aita Zavalak eta Joxean Agirreri kontatu zion nola izan ziren hasierako bilatze, “negoziazio” eta biltze
|
haiek
. Hasieran kartaz eskatzen zituen kanta paper eta bertsoak.
|
|
|
Nik enkuadernatutako bertso sorta horiek hor ibiliko dira baserrietan. Tratu horrekin
|
haiek
gustura geratzen ziren eta ni ere bai”.
|
|
2016
|
|
|
Giza-taldeen ibilbidea aztertzen du eta Zadgek dio trauma kolektiboak modu kolektiboan tratatu behar direla. Etno psikiatrak genozidioen biktimen seme alaben ametsak ikertu zituen eta ohartu zen
|
haiek
ere beren gurasoek garatutako beldur eta sindrome berak garatzen zituztela. Zadgek esaten du arazo psikologiko guztiak ez direla indibidualak, batzuk kolektiboak direla eta kolektiboki tratatu behar direla.
|
|
|
Ez dok Amairu taldean, berez, testuak lantzeko sartu zen; Lurdes Iriondo ezagutzeak eraman zuen kantura. Dena den, inoiz ez zuen utziko antzerkia albo batera, urte
|
haietan
ere aritu baitzen bizpahiru aldiz aktore lanetan.”
|
|
|
Mikrofono aurrean zutik kokatu eta idatzi berri zutena eman zuten, bakoitzak berea; eman edo esan; esan edo bota; bota edo deklamatu… Esakera, ebakera eta gorputz jarrera landu, kontziente eta indartsu batez. Eta, orduan, aurrez sekula entzun gabeko gales hizkuntzaren soinu ezezagun
|
haiek
, eztarriko hots urratu eta hitz txistukari errepikakor haiek, zurrunbiloan harrapatu gintuzten eta liluratuta utzi.ç
|
|
|
Mikrofono aurrean zutik kokatu eta idatzi berri zutena eman zuten, bakoitzak berea; eman edo esan; esan edo bota; bota edo deklamatu… Esakera, ebakera eta gorputz jarrera landu, kontziente eta indartsu batez. Eta, orduan, aurrez sekula entzun gabeko gales hizkuntzaren soinu ezezagun haiek, eztarriko hots urratu eta hitz txistukari errepikakor
|
haiek
, zurrunbiloan harrapatu gintuzten eta liluratuta utzi.ç
|
|
|
Nire ofizioa da poesia onak sortzea eta
|
haiek
ondo irakurtzea. Hori betebehar bezala sentitzen dut.
|
|
|
Hurrengo astean izan genituen nazioarteko inprobisatzaileen jardunaldiak Donostian, eta Zipren ezagututako kantari eta musikariak etorri egin ziren. Nik aste osoa
|
haiekin
pasa nuen, oso harreman estuan. Eta harremanaren uharte txiki horretatik bizi izan nuen inprobisatzaileen astea, inguruaz gehiegi ohartu gabe, gogoa Zipren.
|
|
|
Sarriegi eta Dorronsororen saioan, Dorronsorok hautatzen zituen bertsoetarako doinuak eta Sarriegik doinu horretan kantatzen zuen bertsoa. Haurren arreta eurenganatu zuten batzuek eta besteek, eta gonbidatuei errimak jartzen eta
|
haiekin
hitzen jolasean ere aritu ziren.
|
|
|
|
Haietako
asko hilik daude dagoeneko. Basilio Pujana Bilboko bere etxean ezagutu nuen, adinean oso aurrera ordurako, bi liburu eman zizkidan opari.
|
|
|
Jon Lopategi eta Jon Azpillaga, adibidez. Muxikan eta Mutrikun egon nintzen
|
haiekin
, baina biek gogoan zuten argitaratu behar ez nuen pasadizoa. Bertso saio batean zirela, esaten dio Jon batek besteari ezkerrera seinalatuz:
|
|
|
Imanol Lazkanorekin hunkitzeko goiza eman nuen, heriotzatik oso justuan libratu zuen ebakuntza egin berri samarretan, eta bizitzaz zerbait gehiago ikasi nuelakoan nago. Eta gizakion konplexutasunaz, batez ere Lazkao Txikik Bilbon egin zizkion negarrak kontatu zizkidanean, jendeak egiten zizkion barre
|
haiek
iseka ote ziren susmoa hartua baitzegoen, zinez inork maitatu ez zuelako susmoa baino ez zena.
|
|
|
Nola ahaztu Loidisaletxetarren baserrira bisita, Errezilen, bertsolaria zen han pertsonarik umilena eta zozoena. Zelako jardun ederra, txinpartatsua
|
haien
amak, Antonio Maria aitaren alargunak, eta osaba mutilzaharrak, nire ustez Prantxisko deituak! 12 edo 16 orduko Santa Eskeen kronikak kontatu zizkidaten, elurte handien garaian Antonio Mariak egindako ibilera latzak, Tolosatik edo Azpeititik oinez etxera iristeko.
|
|
|
Aldizkaria sortu zuenean, 14 urte neuzkan, marraztea gustatzen zitzaidan beste ezeren gainetik, eta aitak, oso bere estiloan, erabaki zuen seme nerabearen marrazkiak argitaratuko zituela aldizkarian. Lotsa dezente ematen didate marrazki
|
haiek
egun, baina garai hartan primeran pasatzen nuela ezin uka. Geroago, 18 nituela, idazteko aukera ere eman zidaten.
|
|
|
Duela urte batzuk Sarasuak Amaren Sua kontrajarri zion Arestiren Aitaren Etxeari. Aberrigintzari zegozkion
|
haiek
neure kontuei aplikatuta, barkatuko ote dit Jonek, nolabaiteko masokismo honek (sosek ez dute ezer askotarako ematen), Amaren Su horrekin zerikusirik izan dezakeelakoan nago. Izan ere, aldizkariak aukera eman dit Erredakzio Batzordeko afari bileren bueltan Andoni Egaña, Joxerra Garzia, Koldo Tapia, Laxaro Azkune eta koadrillak jorratzen zituzten pasadizo, kotilleo eta burutazioak bertatik bertara entzuteko, edo Xalba Garmendia bezalako instituzio baten aholkuak jasotzeko.
|
|
|
25 urte bete ditu aldizkariak, eta esango nuke hasierako freskotasuna galdu duela. Bertsozaleak ohitu egin dira bertsolariak angelu eta perspektiba guztietatik ikustera, bertsolariak ere beste puntu batean daude (‘nekezagoa’ izan daiteke hitza), eta hasiera
|
haietan
baino konplikatuagoa suertatzen da aldizkariaren bidez emozioa, harridura, interesa, gogoeta piztea. Aitortu beharra dago, bestalde, azken hamarkadako erronka, sarera behar bezalako jauzia ematea, gauzatzeke daukagula.
|
|
|
Haren alboan, diru kontu prosaikoak hizpide, Xanti Jaka.
|
Haien
akuilupean aritzen ginenon artean, Laxaro Azkune, Kristina Mardaras, Andoni Egaña, Koldo Tapia eta ni neu ginen, nire akorduan, gune guneko planetak, nahiz beste satelite batzuk ere izaten ziren tartean, sartu irtenean. Talde horrek zehazki noiz arte iraun zuen, horixe ez dakit garbi, baina bai dozena bat urte baino gehiago aritu ginela; dezentez gehiago, seguruenik.
|
|
2017
|
|
|
82an eta 86an txapeldunorde izan ondoren, 89an –65 urterekin–, txapela irabazteko gaitasuna erakutsi bazuen, 70eko hamarkadan, sasoi bete betean egonda, aukera asko izango zituen. Azpillaga ere oso bertsolari indartsua zen urte
|
haietan
, sasoi betekoa. Lasartek ere jarraitzaile ugari zituen…
|
|
|
Bertsolaritzaren historiako irudi ikonikoeneko, Txirritaren 36ko omenaldiko familia argazkiko, protagonisten patuei erreparatu besterik ez dago: Aitzol (txapelketa
|
haien
ideologo eta eragile nagusia), 36ko urte berean fusilatua; Manuel Lekuona (mugimendu haren guztiaren inspiratzailea), Lasarteko etxe batean ezkutaturik 41 urtera arte, eta Calahorran deserritua 55era arte; Basarri (txapeldun lehenengoan, aurkezle nahiz epaimahaiko bigarrenean, eta eragile bietan), erbestetik bueltan Trabajadoresetan preso 45era bitarte; Joseba Zubimendi (lehen txapelketan aurkezl...
|
|
|
Irakurleak aipatzen duen zurrumurruak indar handia izan zuen egun
|
haietan
: Basarrik irabaz zezan antolatu omen zen sariketa.
|
|
|
Barka iezadazue beste bertsolariez mintzatu ez izana,
|
haiek
ere egin zuten beren lana, eta geroz hamaika saio egin dugu elkarrekin, baina Amurizak txapela etxeko iltzean zintzilikatu zuen egun berean iltzatu zen nire bihotzean izen handi hura. Haren hitza zen ni harrapatu ninduen amua.
|
|
|
1980ko txapelketak Alemanian harrapatu ninduen, ikasten edo. Bi kasete bidali zizkidan garai hartan andre nahi eta orain emazte dudanak, Amaiak, eta
|
haiek
ere buruz ikasi nituen gehien gehienak. Amuriza epaile izana zen 1967koan, eta Arrasateko ikastolan irakasle nenbilela plazaren batean edo bestean ikusia eta entzuna nuen arren, deskubritu txapelketa hartan deskubritu nuen nik Amuriza, munduan beste askok bezala.
|
|
|
Aipagarriena, aldiro estrategia berriren bat eramaten zuela. Niretzat aipagarriena, kopla zaharren moldea nola edo hala baliatuz egin zituen bertsoaldi gogoangarri
|
haiek
dira, esan beharrekoa esan aurretik metafora bidez giro berezi eta egokia sortzen zuten haiek (ardagai sabai talai hil kanpai; ruleta buelta zer gerta beteta). Txapelketatik kanpo, Luis Ocaña txirrindulariari kantatutakoa ere horrelatsu:
|
|
|
Aipagarriena, aldiro estrategia berriren bat eramaten zuela. Niretzat aipagarriena, kopla zaharren moldea nola edo hala baliatuz egin zituen bertsoaldi gogoangarri haiek dira, esan beharrekoa esan aurretik metafora bidez giro berezi eta egokia sortzen zuten
|
haiek
(ardagai sabai talai hil kanpai; ruleta buelta zer gerta beteta). Txapelketatik kanpo, Luis Ocaña txirrindulariari kantatutakoa ere horrelatsu:
|
|
|
Kontaketa zinematografikoa; nik behintzat entzun ahala eraiki nituen irudiak, eta barruan zerbait ezberdina sentitu nuen. Bertsokera eta gaitasun hartatik oso urrun nengoen, baina agian nire bizimodu eta bizipenetatik gertuago zeuden bertsolari gazte
|
haiek
, eta horregatik erakarri ninduten, nik uste.
|
|
|
Anai arrebak ez ziren joan orduan ere. Ez dakit gurasoek eraginik izan ote duten ni bertsozaletzean, baina ziur naiz nik
|
haien
bertsozaletasunean baietz, eta badakit orduan ere gustura joan zirela.
|
|
|
Bai Asentsio eta bai Bixente bertsozale eta trikitizale amorratuak dira. Orduak eman daitezke
|
haiekin
inguruko eta urruti samarreko erromeria eta trikitilariei buruz hizketan. Alaba Maitek panderoa jotzen du.
|
|
|
|
haiek
planteziak:
|
|
|
Oraindik gaztetxoak ginenok harriduraz deskubritu genituen kubatarren bizitasuna, kanariarren txinparta, sardiniarrek tonua lurperaino jaitsita egindako koruak eta katalanen jolaserako gogoa. 2003ko Topaketa
|
haiek
mugarri izan ziren bertsolaritzaren mugimenduarentzat: belaunaldi berri batek beste hizkuntza eta gorputz batzuetako kantu inprobisatuak ezagutu zituen eta bertsolaritza gure hizkuntzaren parte izanik munduko beste diziplina batzuei lotuta dagoela ikasi zuen.
|
|
|
Inprobisatzaileak 2016ko udaberrian eta udan iritsiko ziren Euskal Herrira: ehunka lagun ariko ziren borondatezko lanetan, eta
|
haien
laguntza izango genuen elkarrizketak egiteko. Zazpi kantu inprobisatutako ordezkariak elkarrizketatzea erabaki genuen:
|
|
|
Sarietan kopla bat idaztea ideia polita da, eta seguru Patxi Castillok beti oroituko duela. Sari gisa taza banatu zen urtean, etxera bidean guardia zibilen kontrolarekin egin zuen topo, eta
|
haien
aginduz, tazako kopla kantatu eta jartzen zuena gaztelerara itzuli behar izan zien.
|
|
|
Biltzar batean geunden eta parte hartzaile batzuk euskaldunak ziren. Bidaian zehar lagun egin ginen eta
|
haiek
irakatsi zizkidaten lehenengo euskal hitzak. Lehen unetik harrapatu ninduen hizkuntzak, ez dakit zergatik.
|
|
|
Zuena, ordea, aldi berean zaharra eta modernoa da. Batzuek uste dute euskal kultura mantendu dela euskaldunak
|
haien
mendietan gelditu zirelako, inorekin hitz egin gabe. Justu kontrakoa da:
|
|
|
Justu kontrakoa da: euskaldunak eragin berriak hartuz zerbait sortzeko gai dira,
|
haien
balio eta bizimodua aldatu gabe. Euskal kultura mantendu eta birziklatu egiten da prozesu berean, eta horregatik bizirauten du.
|
|
|
|
Haiek
gertatu ondotxoan, bertsoak jarri zituzten zarauztarrek euren bertsioa emateko. Hamarreko txikiko bertsoak dira eta doinu berezia dute.
|
|
|
Trinidade kalekoa zen Zaldubi bertsolaria, 1894an jaio eta 1957an hil zena. Bere biloba Jose Antonio Gesalaga ere aritu izan zen bertsotan eta, batik bat, bertso biltzaile lanetan; Trinidade kalean badira pare bat soziedade, eta
|
haietan
orduak eta orduak emandakoa zen Basarri; Trinidade kalean jaio zen Andoni Egaña, hamaika urterekin Azken Portura jo bazuen ere, familiarekin.
|
|
|
|
haien
desira nintzen/ umeen mahaietan
|
|
|
dena zuri beltzean/ zen garai
|
haietan
.
|
|
|
Txostenean bertsolarien omenez jarritako oroitarriak,
|
haien
izenak dituzten kale, ikastetxe eta erakundeak eta beste hainbat zertzelada bildu dituzu.
|
|
|
Seguru asko. Garia jotzeko lekuan teila puska batekin egiten omen zituen arrastoak, eta
|
haiei
begira gogoratzen zituen bertsoak, ondoan Jose Aranburu Usurbilgo organistak eskuz paperean jasotzen zizkion bitartean. Arrasto horien moldeak erabili zituen Remigio Mendiburuk herrian eraiki zitzaion irudia hornitzeko.
|
|
|
Dena den, zazpi metroko altuerakoa izan nahi zuen Xenpelar haren bozetoarekin serie bat egin zuen, eta
|
haietatik
lau ditu Andoni Egañak etxean, Txapelketa Nagusietan txapeldunari emateko erabili baitziren. Egaña izan daiteke, beraz, Oteizaren obra gehien dutenetako bat Euskal Herrian.
|
|
|
Esate baterako, Errezilgo Artañolan hiru anaia ziren koplari fenomenoak; Artañola Kojua, batik bat. Loidisaletxe, Txapel eta Zepai ziren inguru honetan bertsolari sonatuak, baina
|
haien
inbidiarik gabeko koplaria zen Artañola. Bertsotan ere egiten zuen, baina koplatan zen ona.
|
|
|
Harrokeria puntu hori nuen barruan. Kopla
|
haiek
nireak baino hobeak izango ziren, baina nik entzuteko ere nahiago nituen bat batekoak. Santa Agendaren bizitzarekin hasten ziren eta, segidan, etxekoak koplatzen zituzten, baina pertsonalizatu gabe.
|
|
|
Eskuinak folklore berri bat behar zuen eta jota jarri zuen ardatz gisa. Beste adierazpen batzuk, Lizarrako eta beste hainbat lekutako paloteadoa hiltzen utzi zituen,
|
haietan
kopla satirikoak kantatzen zirelako.
|
|
|
Hasi Bizkaiko Berriatutik eta Elgoibartik zehar, Urola bailara osoan barrena —Matximenta, Beizama, Errezildik Aiaraino—, urrezko aro bat ezagutu zuen eskeko koplak gerra aurretik eta, batez ere, ondoren. Hogeita lau orduko ibilerak egiten zituzten koplariek, eta
|
haiekin
batera soinu jotzaileak eta laguntzaileek, eta baserri bakoitzean itxaroten egoten ziren bertsozaleek. Ondoren, pare bat astez komentatzen ziren bertsolari bakoitzak koplatan egindako balentriak.
|
|
|
Liburu hori izanik bertsobideen aitzindari nagusia, nola ez eman lehen pausoa hari omen eginez? Amurizak hainbat bertso sorta eskaini zizkion Bilbori liburuan, eta
|
haietako
baten lehen zortzi bertsoek gogoratuko digute nola Bizkaiko hiriburuaren historiaren bilakaera.
|
|
|
Buruz burukora pasatu zenean aski sari iruditu zitzaidan, eta bere ohiko patuari jarraiki, pentsatu nuen laster egingo zuela poto edo laprastadaren bat, tradizioari jarraiki. Bada, eskerrak ez nituen pentsamendu
|
haiek
hitz bihurtu, bestela patata eta guzti irentsi nituzkeen oso osorik. Maite Berriozabalek “eskua eman diozu” jarri zion gaia bakarkakoan; gaiak baino gehiago hesiak izaten dira horrelakoak, baldintza hori beteta, bertsolaria baita gaia bere buruari jartzen diona.
|
|
2018
|
|
|
Iratxe Retolazak Hik Hasi aldizkariari eskaini zion elkarrizketan gordin nabarmendu zuen euskal kulturan eten handiak gertatu direla, transmisioa eragozten dutela, kasu askotan ezinezko bihurtzera arte, eta, oro har, ez dela pentsatu nola egin aurre eten horiei. Halaber, bertso eskolen eredua erabilgarria dela esaten du, eta
|
haien
moduko kultura eskolak sortzea interesgarria izan daitekeela, kulturaren transmisioan dauden etenak gainditzeko tresna eraginkorrak izan daitezkeelako. Oso interesgarria da Iratxe Retolazaren ekarpena, zeren bere interesgunea ez baitago ekoizpen artistikoan, proiektu soziokulturalean baizik.
|
|
|
Kultura sorkuntza hegemonikoek badituzte beren transmisio espazioak. Guk
|
haiek
bilatu gabe ere, haiek gu bilatzen gaituzte. Georgie Dann.
|
|
|
Kultura sorkuntza hegemonikoek badituzte beren transmisio espazioak. Guk haiek bilatu gabe ere,
|
haiek
gu bilatzen gaituzte. Georgie Dann.
|
|
|
Euskal Herrian, ordea, erronka horri ez zioten eutsi ez erakunde publikoek, ez alderdi politikoek, ez ordura arte existitzen ziren gizarte mugimenduek.
|
Haientzat
kultura sorkuntza ez zen lehentasun.
|
|
|
Maialen Lujanbio da publikoak gustukoen duen bertsolaria, eta harekin batera Amets Arzallus eta Andoni Egaña dira hiru izen aipatuenak, eta
|
haien
ondoren beste ia hogeita bost izen daude aipatuenen artean. Izen zehatzaren jakin mina asetzeaz gain, sailkapen hauek gustuen aniztasuna iradokitzen dute.
|
|
|
Gaur egun ez dirudi energia industria handiak arriskuan daudenik, baina, Jeremy Rifkin ek esaten duenez, hala daude, bai, eta, iraun nahi badute, hobe dute negozio eredua guztiz aldatzea. Google izan daiteke
|
haien
eredu. Google hub bat da funtsean, sareak elkartzen diren gune bat.
|
|
|
70 langile ari dira gaur egun elkarteetan lanean, egitura asko zabaldu da, erritmoa eta dimentsioa asko hazi dira… Baina, aldi berean, borondatezko langileen eta soldatapekoen arteko lankidetzan sinesten dugu. Gure zuzendaritzetan borondatezko kideak dira gehiengoa,
|
haiek
dira erabaki estrategikoak hartzen dituztenak… Beti ez da erraza izaten orekari eustea, ez eta bere lanordu libreak Bertsozale Elkarteari eskaintzen dizkionak proiektuaren ikuspegi osoa izatea ere. Baina hori da gure filosofia, hori da Bertsozale Elkartearen eta bertsolaritzaren mugimendu osoaren arteko lotura bermatzeko bidea.
|
|
|
Aitzindari.
|
Haien
ondorengo gizakien krimen eta zigor hunkigarrien zerrenda luzea eta ia etengabea izan da, eta tamalez, oraindik egun ere, zenbait herrialdetan zigor gorenak tinko eta bidegabeki dirau.
|
|
|
Euskal Herrian ere ez ziren ezezagunak horrelako kantak, horixe baitio Francisque Michelek bederen, comme ailleurs, les complaintes composées dans le Pays Basque à l´occasion de crimes célèbres et du supplice de leurs auteurs sont en grand nombre [7], hots, ugariak zirela gurean ere hilketen ondoren urkamendiko edo gillotinako zigorraren okasiorako moldatzen ohi ziren bertsoak eta kantak. Horixe dio 1857an Michelek, baina tamalez ez dira asko iritsi zaizkigunak, prestatu berri dugun Urkamendiko baladak deitu edizio argitaragabe batean soilik 40 bildu ahal izan baititugu, arruntak ziren bertso
|
haietarik
.
|
|
|
[…] “vendu par les époux Etchepare”. Alegia, bere jabego erreserbatua zirela bertso-paper
|
haiek
eta kopiatzen zituenari legearen zigor astuna gainean eroriko zitzaiola. Eta salmentan laguntzen zion emaztea Marie Lataillade ote zen?
|
|
|
Hots, horrelako jeneroa ez zezaketela arima eta esku garbiek uki, ikuspegi estetikotik eta moraletik areago txar eta gaizto zirelako. Iritzi horren kontra idatzi zuen Caro Barojak, herriak hain gogoko zituen erromantzeetan ez baitziren falta balio dramatiko eta gizatiarrak orokorrean, eta
|
haien
pentsamoldeak ezagutzeko apartak zirenez.
|
|
|
Balio horiek guztiak eta beste asko kontuan hartuta, Orixek 1927an Euzkadi aldizkarian plazaratu Los reos poetas artikuluan [49] proposatzen zuen, beti gutxietsi eta ongi ezagutu ez den tradizioa berrirakurtzea eta
|
haien
bideari jarraikitzea, berak Imozko apaizgaiaren kasuarekin egin zuen bezala Euskaldunak liburuan, ez baitziren ospatzen krimen famatuak, damu handiak baizik.
|
|
|
Bai bizitza errealean. Eta aludun mutikoak ezagutzea ere egokitu zait eskolan, ni
|
haien
irakasle, eta, aldi berean, ikasle, hara paradoxa. Nire gabezia guztiak esplizituki aitortzeko kezkarik ez dut gaur egun, eta dakidana —edo dakidala uste dudana— azaltzeko ere apenas, pretentsio eta harro haize asmorik gabe.
|
|
|
Emandako bertsolariengatik, baina
|
haiek
emandako bertso, istorio eta pasadizoengatik ere ezaguna da Goierri. Asko liburuetan bilduak, asko bidean galduak, eta beste asko ahoz aho gaur arte iritsiak.
|
|
|
‘Chirac eta Miterrand entzun dituzu elgarri espantuka, kartzelan edo presondegian ezarri dituzten presoez. Zuk
|
haien
balentriari zer diozu? ’.
|
|
|
Arratsaldean Zugarramurdiko plazan bertsotan aritu, gaua ongi luzatu arte bertsotan jarraitu eta berriro artzain amerikarrek eraman omen zituzten bueltan Arantzara Xalbador eta Bautista. Horrelakoak ziren garai
|
haietako
bertsolarien ibilerak.
|
|
|
Euskal Herrian egin diren krimenen artean orrialde beltzenetakoa da Beizamakoa (Gipuzkoa). Korosagasti baserrian gertatutakoak hotzikarak sortu zituen orduko gizartean, eta hura bizi izandako zahar gutxi geratu arren, jakina da ez dutela ahantzi ez
|
haiek
ez haien ondorengoek Urola eta Goierri eskualdeen arteko herritxoan.
|
|
|
Euskal Herrian egin diren krimenen artean orrialde beltzenetakoa da Beizamakoa (Gipuzkoa). Korosagasti baserrian gertatutakoak hotzikarak sortu zituen orduko gizartean, eta hura bizi izandako zahar gutxi geratu arren, jakina da ez dutela ahantzi ez haiek ez
|
haien
ondorengoek Urola eta Goierri eskualdeen arteko herritxoan.
|
|
|
Beste baserritik eraman zituzten Bizente Mujika eta haren alaba Maria Joxepa; Ramon, Bizenteren anaia eta Maria Joxeparen senarra, osaba ilobak ezkonduta zeuden eta[!!!]. Bi etxeetako amak, Madalena eta Dominika, ez zituzten atxilotu, eta biak edadekoak zirenez,
|
haien
alabarik gazteenak etxean utzi zituzten amari laguntzeko”.
|
|
|
2.000 lagun elkartu ziren Azpeitian atxilotuak epaitegira nola eramaten zituzten ikusteko. Manifestazioa eta guzti egin omen zuten
|
haien
askatasuna eskatuz. Garai hartan toki batetik bestera mugitzeko zeuden zailtasunak kontuan hartuta, 2.000 pertsonako manifestazioak ez ziren maiz ikusiko Gipuzkoako herrietan.
|
|
|
Lizardiko errugabeak negarrez atera omen ziren epaitegitik, eta Itsasondon omenaldi bazkaria egin zieten ongietorri gisa. Auzokideek
|
haien
ondasunak eta lurrak ondo zaindu zituzten: garia ebakitzeko moduan zeukaten eta ganadua osasuntsu.
|
|
|
maitaleak, prostitutak edo etxeko zerbitzarien bortxaketak. Garai hartan antisorgailurik ez zegoenez, harreman
|
haietatik
haurdunaldi dezente sortzen ziren. Abortua posible ez zen kasuetan, umeaz erditu, eta ondoren Korosagastikoak arduratzen ziren umea desagerrarazteaz.
|
|
|
Patxi Erauskin abertzalea zen, bere garaiko testuinguruaren seme, eta, ondorioz, jeltzale. Baina idatzita utzi zituen kartengatik badakigu beste pentsamolde politiko bat zutenekin hitz egiteko batere arazorik ez zuela, ez eta laudorioak banatzeko ere;
|
haietan
“ilustreena”, bere Kubako batailoiko tenientea: Jose Sanjurjo militar frankista iruindarra, errepublikarrek 1936ko uztailaren 20an (altxamendutik bi egunera) fusilatua.
|
|
|
Ez eta bertso eskoletako asko eta askorentzat ere. Haur eta gaztetxoentzat gehiegi da, ez da
|
haientzat
pentsatutako zerbait. Horregatik, zabalkundearen zenbaki handi eta potoloak hanka puntetan ibili beharreko bideak direla esatea.
|
|
|
Onartu zuten, noski, alkateak isunak paratu zizkiela egun batzuk lehenago, baina ez ziotela horregatik gorroto berezirik eta estimatzen zutela gizona. Babazek eta sortzez iturendarra zen Hualde zurginak erdaraz ulertzen bide zuten, eta idazten ere bazekiten nonbait,
|
haien
eskuz sinatu baitzuten aitorpena. Iruñean jaio (Inklusan utzi zuten, haur abandonatuen etxean) baina txikitatik Legasan bizi zen Alcainek eta Urnietan sortua zen Mendiolak, berriz, itzultzailea behar izan zuten, “no hablan ni entienden el castellano sí el vascuence”, eta horretarako Gerardo Valcarlos Egiguren prokuradorea eskaini zieten.
|
|
|
Iruñean jaio (Inklusan utzi zuten, haur abandonatuen etxean) baina txikitatik Legasan bizi zen Alcainek eta Urnietan sortua zen Mendiolak, berriz, itzultzailea behar izan zuten, “no hablan ni entienden el castellano sí el vascuence”, eta horretarako Gerardo Valcarlos Egiguren prokuradorea eskaini zieten. Prokuradore horrexek berak sinatu behar izan zuen aitorpena,
|
haien partez
.
|
|
|
Dinamita kartutxoaren auzia inorendako zigorrik gabe geldituagatik, ez zen Iruñeko auzitegian amaitu alkatearen eta herritarren arteko tirabira. Iduri duenez, akusatuei ez zitzaien aski iruditu libre eta kargurik gabe gelditzea eta, ordain gisara,
|
haien
ustez Babazeri zegozkion txerri puskak nola edo hala bueltatu behar zitzaizkion. Tomas Alcaine Xaldix behinik behin ez zegoen konforme, eta halako batean alkatearen kontra bertsoak jarraraztea gogoratu zitzaion.
|
|
|
Nork daki? Nolanahi ere, paraje
|
haiek
ez zitzaizkion arrotzak izanen, uste baitugu han barna ibilia zela Baztango uholde ospetsua izan zen garaian. 1913ko ekainean izan zen Erratzuko tronba, eskualde hartan hiru hildako eta sekulako hondamendia eragin zituena, eta Txirritak bertsoak paratu zituen, “Deklaratzera nua kaso bat Valle Baztan’en pasia, egun arretan bistan giñenak akordatzeko klasia…” [15].
|
|
|
Ez dakigu bi baieztapen horietako zein ote den zuzena. Bertzalde, orduko berrogei pezeta ordaindu zizkion Alcainek Lujanbiori
|
haiek
egitearen truke. Inprimategian ere pagatu izanen zuen faktura.
|
|
|
Hamabigarren bertsoak badu misterioa eta badu karga, zeren bertsolariak aipatzen baitu akusatuek bazutela itzal handiko lagun bat bere burua eskaini zuena zernahitan laguntzeko, problemarik baldin bazuten egun erdia aski izanen zuela
|
haiek
justiziaren zigorretatik libratzeko. Espantuka ari ote zen?
|
|
|
Saila amaitzeko, erraten du jendeak ez zuela konprenitzen ahal zergatik sortu zen halako gatazka, eta ez dakiela horrekin guziarekin zenbat galdu ote duen alkate izanak, baina
|
haiek
, behinik behin, “Tomás, Pedro y Francisco”, arras satisfos gelditu direla (“deskantsatu dira”, segur aski jatorrizkoetan, epaian egiten den aipamena kontuan hartuz).
|
|
|
Kazetariari ezin egokiagoa iruditu bide zitzaion, bertsoa eta bertsolaria juzgatuak izan ziren epaiketaren kronika apaintzeko. Nolanahi ere, ez da kasualitatea izaten ahal idazle galiziarra lerro
|
haietara
ekarri izana. Valle Inclánek, urte haietan, non eta Legasa ondoan pasatu zituen uda batzuk, Narbarteko Erreparazean, eta ezaguna zuen Raimundo García Garcilaso, egunkari hartako kazetaria.
|
|
|
Nolanahi ere, ez da kasualitatea izaten ahal idazle galiziarra lerro haietara ekarri izana. Valle Inclánek, urte
|
haietan
, non eta Legasa ondoan pasatu zituen uda batzuk, Narbarteko Erreparazean, eta ezaguna zuen Raimundo García Garcilaso, egunkari hartako kazetaria. Baliteke gerora Diario de Navarrako zuzendari eta 1936ko estatu kolpearen prestatzaile nagusienetarikoa izanen zen kazetari horrek idatzia izatea egunkariko zutabe hura, nahiz eta sinaduran guretzat arrotza den EME agertu.
|
|
|
Afrikako gerrara eraman zuten 1921eko abuztuan, eta ez zen handik sekula bueltatu. Ekarri ere ez zuten egin; lur
|
haietan
gelditu zen betikoz haren gorputza. Bertsolari polita omen zen (“Apextegiko Inaziari harek kantatu zittion toberak…”), eta horregatik, hain xuxen ere, gure ama oroitzen zen irakurria zuela aspaldiko egunkariren batean bertsolari etxalartar bati eginiko elkarrizketa, zeinek kontatzen zuen gerra hartan berean galdu zuela beratar lagun bat, bertsotan ederki egiten zuena.
|
|
|
Horretarako, Jose Manuel Lujanbio “versolari”arekin elkartu zela (hitz horren adiera argitzeko, “cancionero popular” eransten zuten parentesi artean), eta Lujanbiok bete zuela eskaria, hamalau bertso egin zituela, eta jatorrizko papera sumarioko zazpigarren folioari josia zegoela. Adierazten zuten bertso
|
haien
itzulpena egina zegoela, gaztelaniaz eta hitz lauz, eta sumarioko berrogeita seigarren orrian zegoela; eta jarraian, epaian berean txertazen zuten bertsoen gaztelaniazko ordain hura, hamalauena banan banan: “Primer verso:
|
|
|
hacia el año mil novecientos catorce hemos tenido un caso muy chusco, Los de este pueblo de Legasa, y para cuando llegamos a este extremo nos hemos tenido que proveer de buena dosis de paciencia…” [5]. Jatorrizkoak ez, eta
|
haien
erdarazko bertsioa bai. Kaka zaharra!
|
|
|
Ez ziren huskeriak; baziren gauza interesgarriak (bertzeren artean, Juan Berdún y Pallarés Iruñeko Instrukzioko Epaitegiko idazkariak sinaturiko oharra, zeinean argitzen baitzuen José Manuel Lujambio Retegui aipatzen zen agiri guzietan ulertu behar zela José Manuel Luxambio y Retegui erran nahi zela, “…por ser estos los nombres y apellidos del mencionado procesado…”, eta behar ziren zuzenketak egin zirela), baina guk jatorrizko bertsoak nahi genituen. Eta
|
haiek
falta. Delituaren “gorputza” inon ageri ez!
|
|
|
Serioxeago begiratu ditugu Koldo Mitxelena Kulturuneko Txirritaren funtsak, hango bertako langileek erraztasun guziak emanda. Sesioak eta krimenak izeneko karpeta ere bada bertan, baina bertso
|
haien
arrasto pizarrik ere ez.
|
|
|
Ez dugu orain arte gaia plazara atera, jatorrizko bertsoak falta genituelako eta nahiago izan dugulako segitu istorio honen adar desberdinetan ikertzen, eta bilatzen, sua biztu zuten bertso
|
haiek
nonbait agertuko zirela sinetsi nahirik. Auzitegira eta Artxibora joan gara behin eta berriz, ea gogoratzen zaien zein bertze tokitan izaten ahal diren.
|
|
|
Biharamunean, egun argiz hobeki ikusi zuen bezpera arratsean norbaitek dinamita edo gisako zerbait leherrarazi zuela
|
haien
etxe parean, eta Sunbillako guardia zibilen kuartelera joan zen segituan salaketa paratzera. Han, zer gertatu zen kontatu (“en la noche de ayer, 3 del actual mes, y hora de las once proximamente, estalló un cartucho de dinamita al frente o fachada y muy cerca de la casa…” [11]), eta herriko hiru lagun salatu zituen, uste baitzuen haiek egina zela azioa.
|
|
|
Biharamunean, egun argiz hobeki ikusi zuen bezpera arratsean norbaitek dinamita edo gisako zerbait leherrarazi zuela haien etxe parean, eta Sunbillako guardia zibilen kuartelera joan zen segituan salaketa paratzera. Han, zer gertatu zen kontatu (“en la noche de ayer, 3 del actual mes, y hora de las once proximamente, estalló un cartucho de dinamita al frente o fachada y muy cerca de la casa…” [11]), eta herriko hiru lagun salatu zituen, uste baitzuen
|
haiek
egina zela azioa. Tomas Alcaine, Pedro Hualde eta Frantzisko Mendiolaren izenak eman zituen.
|
|
|
Tomas Alcaine, Pedro Hualde eta Frantzisko Mendiolaren izenak eman zituen.
|
Haiek
ziren leherketa izan baino istant batzuk lehentxeago etxe inguruan sumatu zituenak. Gainera, bazituen motiboak pentsatzeko haiek izaten ahal zirela gaiztakeria egin zutenak, haserre zirelako berarekin, aste pare bat lehenago isuna paratu zielako hirurei:
|
|
|
Haiek ziren leherketa izan baino istant batzuk lehentxeago etxe inguruan sumatu zituenak. Gainera, bazituen motiboak pentsatzeko
|
haiek
izaten ahal zirela gaiztakeria egin zutenak, haserre zirelako berarekin, aste pare bat lehenago isuna paratu zielako hirurei: bosna pezetako multa biraoak errateagatik, bortz pezeta gehiago Hualderi alkateari men ez egiteagatik, eta pezeta bat gehiago Alcaineri herriko ordenantzak ez betetzeagatik.
|
|
|
Auziak bere bidea egin zuen, gisa honetakoentzat plantatua dagoen maneran. Lehenbiziko, Bertizaranako Udal Epaitegiak deitu zituen deklaratzera kasuarekin zerikusi zuzena zutenak, bai eta,
|
haiekin
batera, zenbait herritar ere, lekuko modura mintza zitezen. Gero, Iruñera joan behar izan zuten parte ematera alkateak eta hiru akusatuek.
|
|
|
Ez dira gutxi Oiartzungo herriak eman dituen bertsolariak.
|
Haien arteko
maitatuenetako bat, zalantzarik gabe, Mitxelena zena izan zen. Duela gutxi eraitsi dute bere erretegia izan zena:
|
|
|
1959ko azaroaren 8an Eibarko txapelketa jokatu zen. Euskaltzaindiak antolatu zuen eta
|
haiek
hautatu zituzten bertsolariak: Uztapide, Lasarte, Zepai, Lizaso, Mitxelena eta bi Agirre (Txomin eta Joxe).
|
|
|
Oholtza gainean momentu beroen protagonista ere izan zen Mitxelena. Kaxkak kontatzen duenez, garai bateko bertsolariei “berdin zitzaien ondokoa umiliatzea;
|
haien
mentalitatea ondokoa azpiratzea zen”: “Amurizaren aurretik horrela zen bertsolaritza.
|
|
|
Alduden egiten zen urte aunitzez, Mixel Itzainak antolaturik, zenbait aldiz segurik, eta orduan ez baikenuen oraino urrun joateko molderik, eta bertze gisan ere ez genituen huts egitekoak. Aldudeko saio batekoak ziren Uztapide ta Xalbadorren bertso hain eder
|
haiek
ere.
|