|
2000
|
|
|
2, 4..) legebiltzarkide bidaltzea" euskararen azpiegiturazkoak" diren bozketetan EAJ, EA eta EB/ IUrekin boza ematera joan daitezen, halakoetan gure hizkuntzaren arerioek ezin garai dezaten. Are
|
gehiago
, era horretan are nabariago gertatuko litzateke Ibarretxeren gobernuari egin gura diozuen kritika politikoa.
|
|
|
Eta ez dirudi bizimodu horri luze eusteko modurik dagoenik. Are
|
gehiago
aktore horiek berak Estatu espainiarreko ikus entzunezko komunikabideetako dramatikoan gero eta errazagoa dutenean sarbidea.
|
|
|
Bestalde, eta ugaritasunaren ondorioz, gero eta
|
gehiago
begiratzen zaio idazlearen lanari, eta ez bere izenari. " Izenik gabeko" idazle gero eta gehiagoren liburuak dira aipagarri.
|
|
|
Harrigarria bada ere, euskal literaturgintzan aurten gauza positibo
|
gehiago
ikusi dut aurreko urteetan baino. Orain arte esandakoari, emakumeen literatura gehitu behar diogu.
|
|
|
Idazle hauen artean, idazle guztien artean dauden alde berak daude. SeN xua, beraz, sailkapenerako lotura bat
|
gehiago
izan daite<3 ke, adina, lurraldetasuna, euskalkia edo ideologia izan dais tekeen neurri berean, ez gehiago ez gutxiago. Okerra litzateke emakume guztiak saku berean sartzea, gizon guztiak saku berean sartzea bezain okerra alegia.
|
|
|
Idazle hauen artean, idazle guztien artean dauden alde berak daude. SeN xua, beraz, sailkapenerako lotura bat gehiago izan daite<3 ke, adina, lurraldetasuna, euskalkia edo ideologia izan dais tekeen neurri berean, ez
|
gehiago
ez gutxiago. Okerra litzateke emakume guztiak saku berean sartzea, gizon guztiak saku berean sartzea bezain okerra alegia.
|
|
|
Inoiz baino unibertsitate
|
gehiago
dago Euskal Herrian, hiru publiko eta hiru pribatu, eta bertan egiten den literatur kritikak ez du asmatu gune akademikotik kanporako produktu bat egiten, irakurleari baliagarria izango litzaiokeen produktu duina alegia.
|
|
|
Dibortzioa sumatzen da sortzaileen eta ikertzaileen artean. Egia da euskal literaturaz arduratzen den prentsa apurrean, plazaratzen diren liburuen berri eman egiten dela, baina askotan kontrazalean datorren (eta editoreak
|
gehiago
saltzeko idatzi duen) aipua izaten da. Beste askotan, ordea, hiru egunetan eta enkarguz kolaboratzaileak idatzi behar izan duen azalpen laburra eskaintzen da.
|
|
|
Kritika gutxi eta eskasa izan arren, guztion buruan dago euskaraz egindako literaturak gero eta
|
gehiago
merezi duela, eta kanporatu beharra dagoela. Aurreko urteetako zurrumurrua oihu bihurtzen ari da:
|
|
|
Hau izango da Xiberoko Botzaren egoitza berriaren ekarpen handienetatik bat, saioak jende aurrean egingo diren gela honek lotura are sendoagoa egingo baitu irratiaren eta haren entzuleen artean. Entzuleak baino
|
gehiago
, azken finean, jarduleak, parte hartzaileak nahi eta merezi baititu Xiberoko Botza bezalako irrati batek. j
|
|
|
Askoren ustez, moda bolada hori ez doa Benito Lertxundiren abesti sonatutik harantzago, Bizkaiaren euskal exotikotasuna lau bertsotan laburtzerik izango bagenu bezalaxe. Bizkaia, jakina, hori baino
|
gehiago
bada. Hasteko, eta besterik gabe, euskalgintza bera ulertzeko modua ere badugu Bizkaia, ziur asko, hamaikatxo" aurreraturena" baino bestelakoa, osterantzekoagoa.
|
|
|
Oro har, ekimen erakargarria. Ments du horrek bizkaiera literarioaren tradizioan
|
gehiago
errotzea. Falta du, beharbada, testuen aldetik arreta zorrotzagoa.
|
|
|
Poeta malkontzia izanen da, baina ez negartia. Are
|
gehiago
, negarretik malkora dagoen bilakabidea da gure lirikaren eta are gure poesia moderno osoaren garapena.
|
|
|
Jeneroen krisia (eta krisi
|
gehiago
)
|
|
|
Nobela da krisian dagoen bestea. Gero eta
|
gehiago
dago dietario, aforismo, diario eta antzeko liburuak kaleratzeko joera. Jeneroen mestizajearen garaia da eta gero eta zailagoa zaigu liburu bat klasifikatzea.
|
|
|
Izango ditugu liburu
|
gehiago
ere, ordea: Ixiar Rozas gaztearen debuta izango den nobela, aspaldidanik zerbait irakurri nahi genion Xabier Aldairen ipuin bilduma, Jon Arretxek kolore ezberdinak aitzakia hartuta idatzitako liburua edo Juanjo Olasagarreren Puskak bizi poemarioa, batzuk besterik ez aipatzearren. j
|
|
|
Egunkari digitalek dagoeneko frogatu dute inprimatutakoek baino askoz ere abantaila
|
gehiago
dituztela. Betiko hedabideek dituzten hesiak, espazioa/ denbora binomioari dagokionean, apurtzera datoz.
|
|
|
Aipatu dugu, dagoeneko, gure mendebaldeko gizarte guztietako geroz eta nabarmenagoa den ezaugarrietariko bat kultur aniztasuna edota multikulturalismoarena dela. Mendebaldeko herrialdeetan (kokatuta gaudeneko esparru geografiko eta soziokulturalera mugatzearren) sinesmen erlijioso ezberdinak dituzten talde bat baino
|
gehiago
ohi dago (kristauak, musulmanak, judutarrak, eta abar); bizitza estilo arras diferenteak dituzten taldeak (azpikulturak, kontrakulturak, eta abar) aurkitzea geroz eta normalagoa da; sarri askotan, jatorri etniko ezberdinetako talde anitz ere badago(, asiarrak, turkiarrak, hegoamerikarrak, eta abar; hauexek dira estatu etnianitzak edota polietnikoak bezala ezagutzen direnak); munduko ia herrialde ... Aipaturiko giza talde hauek guztiak" talde orohartzaileak" (grupos comprehensivos) dira (Margalit eta Raz, 1998) edota, terminologia aldatuz baina ideia bera adieraziz," kultura sozietalak" (culturas societales) osatzen dituzte (Kymlicka, 1996).
|
|
|
Talde hauek izango lirateke, gure ustez, babes kulturalerako hautagairik egokienak. Hemen interesatzen zaigun ikuspuntutik, kultura orohartzaile bat baino
|
gehiago
dauden gizarte multinazionaletan jarriko dugu arreta. Askotan, baina ez derrigorrez, nazio ezberdinen arteko bereizgarria hizkuntza bezalako elementu objektiboetan datza.
|
|
|
Hilzorian dagoen kultura bat berpizteko, eta hauxe da hemen hartzen dugun jarrera, estatuak bere neutraltasuna alboratu luke. Kultura bi (edo
|
gehiago
) lurralde berean elkarren ondoan edota elkarrekin nahastuta daudenean —guztiak legedian berdin babesturik daudela suposatuz, asko suposatzea dena—, hezkuntza elebiduna izateko eskubideak bermaturik egon luke, hala nola administrazioaren edozein sailekiko harremanak hiritarrak aukeratzen duen hizkuntzan burutzeko, gure eguneroko bizitzan eragin handia duten bi arlo baino ez aipatzearren. Eskakizun hauek autoritateak" ekintza positiboa" delako neurri multzo bat onartzera eraman ditzakete.
|
|
|
Liberalismoaren zenbait irakurketen arabera, goian egindako gizabanakoaren deskribapen ontologikoan akats eta hutsune bat baino
|
gehiago
dago. Kritiko hauen arabera (Sandel, 1982; Taylor, 1993, 1997), liberalismoak gizakiak beraien bizimodu onaren ikuskera eta bizi plangintza osatzeko autoaskiak balira bezala ikusten ditu.
|
|
|
Poesiak badu bere zailtasuna, geometriak planoaren azpia ere jakin behar duen gisan azaldu nahi baitu ilargiaren ostea; are
|
gehiago
, poesia ezagupide modu berezia da. Den mendreneko ahalegina eskatzen eta bide laburrena eskaintzen duen gure egungo literatura prosaikotu honetan ez da harritzekoa" poesia hermetikoa" izeneko lelopean kokatu izana kritikoek Iñigo Aranbarriren lehen bi liburuak.
|
|
|
Poeta, lurrik ezean, bere baitan biltzen da, edonongo zuhaitz baten pean, are
|
gehiago
, gurea ez den gerizpean. Erbesteratuen artean hain zabaldua zegoen herrimina alboratuz, poesia bortitz bat sortzen du, bulko handikoa, irudimen librekoa, ez inondik ere negartia.
|
|
|
Euskaldunon Egunkaria k orain kaleratzen duenBiz kaia gehigarria ere hor dugu. Kasu honetan, herri edo eskualde agerkaria baino
|
gehiago
da, jakina. Bi berritasun azpimarragarri ditu produktuak:
|
|
|
Premiazkoa da. Komunitate baten izatea eta nortasuna gaur egunean ezagubide inmaterialean gero eta
|
gehiago
finkatzen da. Bibliografia urtero argitaratzeak helburu estrategikoa izan behar luke.
|
|
|
1.Gure biharko gizartea, gaurkoa baino
|
gehiago
, informazioaren gizartea izango da. Etorkizunean, neurri handi batean, gure bizitzaren kalitatea une aproposetan informazio egokia gureganatzeko dugun gaitasunaren arabera erabakiko da.
|
|
|
Horiek, dudarik ez, erantzuten zailak. Nor hori aintzat hartuz gero, bistan da, lehen esan legez, norbanakoarena baino
|
gehiago
, talde lana dela hori. Egileak nortzuek izan behar duten zehazteko abagunean, jakina, apartera joan beharrik ez, dagoeneko batzuk jardunbidean ari direlako:
|
|
|
Erosketa zentralizaturako prozedura, hala Liburutegien Sareak nola Nafarroako Liburutegiak erabiltzeko pentsatua, tresna funtsezkoa da, eta liburutegiek titulu askoren artean (Nafarroako Liburutegi Nagusian urtero sartzen direnak, 10.000 inguru) beraien bilduBiblinleka metarako egokienak hautatu ahal izateko behar bezain malgua. Horrela, haurrendako liburutegiek haur eta gaztetxoendako liburu gehiago aukeratuko dituzte, eta eremu euskaldunean daudenek euskarazko liburu
|
gehiago
. Azken finean, esan dezakegu ereduak aukera bat dakarrela euskararentzat, baina teknikariek eta arduradunek etekina ateratzen jakitea, edo hala nahi izatea, besterik da.j
|
|
|
Dokumentu digitalen produkzioaren gorakadaz gain gero eta dokumentu digital mota ezberdin
|
gehiago
azaltzen ari dira. Liburutegien zerbitzuak honetara egokituz bide desberdinak hartuko dituztela espero da.
|
|
|
Biblinleka atseginak zaizkigu. Teknologia berri hauek eskura jartzen digute hainbat aukera, gero eta makina potenteagoak, gero eta programa
|
gehiago
, gai hauetan adituak ez garenontzat terminologia ulertezina... Hau guztia ez dago denon eskura, gizarte sektore ezberdinak ere hor daude eta ondorioz analfabeto zibernetiko multzo handi bat sortzen ari da.
|
|
|
Egia da baita ere, behar hori daukanak, nola erabili ikasiko duela, ikasteko medioak badaudelako; baina egia da ere Estatu espainiarrean, irakurtzen ez dakiten edo juxtu oinarrizko testuak irakurtzeko gai diren biztanleen kopurua oraindik ere handia dela. Bestalde, gero eta
|
gehiago
dira etxean ordenagailua dutenak. Era berean, Internet erabiltzaileak ere egunetik egunera gehituz doaz.
|
|
|
Bestalde, erregistroak deskargatuz edo kopiatuz egiten den kopia bidezko katalogazioa gero eta
|
gehiago
ikusten da. Gure liburutegietako langile falta dela eta, maiz baleko irtenbidea izan daiteke hau, nahiz eta katalogazio lana neurri batean horrela egiteak ez duen izan behar langile faltagatik, baizik eta lana hobeto egin nahi izateagatik.
|
|
|
Egun, lehen mundua deitzen diogun herrialde garatuetan noski, arazo nagusia ez da gizakiak irakurtzen ez jakitea, edo liburutegiak erabiltzeko eskubiderik ez izatea; egungo arazo nagusi bat informazio bolumenak sortzen du, hau da, informazio ugaritasuna da arazoa. Informazioz inguratuta bizi garen gizarte honetan arazoa dugu maiz, behar dugun informazio kopurua baino
|
gehiago
eskuratzen dugunean edo/ eta sarri behar dugun informazio hori falta dugunean. Honen ondorioz gizakiok desorientazio egoera bati aurre egin behar izaten diogu behin baino gehiagotan.
|
|
|
Eta ez ote zitzaien ilusioa ahituko Leandro Alzate, Itxaso Diaz, Mentxu Fernandez eta Marina Mendietari ere. Gazteak dira laurak, 26 urtekoak, eta lauren lanekin Ezkerraldea Plastika erakusketa abian jarri ondoren, goitik behera bota diete; aurren aurrena Seve Calleja Sestaoko alkatearen begiradak bere burua sozialistatzat jotzen duen edonork behar lituzkeen baino itzal
|
gehiago
dituelako; eta ondoren, Seve Calleja ez diren Ezkerraldeko gainerako alkateek ere —denak PSE EEkoak—, kultura eta arteari zor zaion errespetua oso era partikularrean ulertzen dutelako.
|
|
|
Caravaggio: argiaren isla baino
|
gehiago
|
|
|
|
Gehiago
ohostuko zion gerrak" Udanako aleman" horri, bizitza. 1945eko apirilaren hondarrean hil zen nazien interpretari lanetan jardun zuen euskaltzale petoa," Los nombres vascos de la abeja, mariposa, rana y otros bichos" idatzi zuen Aketegiko koba nostalgiaz akabaturik zen Bahr hura.
|
|
|
LABAKA, Iñaki Krisostomo Deuna" Apaiz". 4 zk. (1957), 25 Krisostomo Dna. apaiz (Jarraipena). 5 zk. (1957), 15" Euskaldunak" Orixe-ren poema dala ta Juan San Martin Jaunari erantzupena. 22 zk. (1966), 87 Batasunaren bideak. 31/ 32 zk. (1968), 62 Ezer gutxi
|
gehiago
euroari buruz. 108 zk. (1998), 50 (Itz.: Erredakzioa)." Guardasola ahantzia":
|
|
|
Ezin da
|
gehiago
zain egon...! (Orain eta Hemen).
|
|
|
JZ. DE ABERASTURI, Alberto Herri kreditu sistema. 50 zk. (1989), 39 Ezer gutxi
|
gehiago
euroari buruz. 108 zk. (1998), 50 (Itz.: Erredakzioa).
|
|
|
OREGI, Eneko EAren hizkuntz politika. 62 zk. (1991), 53 Ezin da
|
gehiago
zain egon...! (Orain eta Hemen).
|
|
2001
|
|
|
Norbaitek galde dezake zergatik eginen dudan hori, eta lehenago aipatu arrazoiez gain, esan behar dut neure neurrian ere nekatuta nagoela, hots, pertsonalki hainbeste onura jasotzeagatik ere, komenigarria dela, bai mailape rtsonalean nola sozialean, lehendakariak aldatzea, eta nik neuk horixe eginen dudala, Jainkoa lagun, heldu den urtean. Are
|
gehiago
, Ana Urkiza gure idazkari berriak proposatzen duen legez, Euskal Idazleen Elkartea ren historian hiru aro desberdintzen ahal badira:
|
|
|
Bata espainiar nazionalisten ordezkariak, PPn eta PSOEn batuta, inoiz ez bezalako haustura sortzen saiatu direlako euskal gizartean. Bestea, ezker abertzalearenjokabide absurdo eta irrazionalarengatik, politika egiteko molde zentzuzko bat baino
|
gehiago
, apustuzaleen arteko dema baten aritzen zirela ematen zuelako.
|
|
|
Noiz konturatuko gara inongo eraginik eduki gura bada demokrazia beharrezkoa dela? Eta noiz helduko gara kontzientzia argira joera guztietako abertzaleekin batera bakar bakarrik lortuko dela etorkizuneko Euskal Herriarentzat orain baino askatasun
|
gehiago
–Are gehiago, Euskal Herri osoko demokratak gure aldera erakarrita lortuko dela bakarrik benetako autoerabakikuntza prozesu sendo bat?
|
|
|
Noiz konturatuko gara inongo eraginik eduki gura bada demokrazia beharrezkoa dela? Eta noiz helduko gara kontzientzia argira joera guztietako abertzaleekin batera bakar bakarrik lortuko dela etorkizuneko Euskal Herriarentzat orain baino askatasun gehiago. Are
|
gehiago
, Euskal Herri osoko demokratak gure aldera erakarrita lortuko dela bakarrik benetako autoerabakikuntza prozesu sendo bat?
|
|
|
Azken azkena, Nafarroako Gobernuak Durangoko Euskal liburu eta Diskoaren Azokan parte ez hartzeko harturiko erabakia da. Nafarroako administrazioaren langile hautaketetarako prozesuetan alemanak euskarak berak baino puntuazio
|
gehiago
merezi izatea, edo gero eta administrazio gutxiagotan lanpostuaren profilean euskalduna ere izatea ez eskatzea, harritu eta tristetzeko moduko berri txarrak dira.
|
|
|
Egiazko milurteko berrian 2001 urtea rekin batera sartugara, eta berau ez da hasi urtarrilaren 1ean, irailaren 11n baizik. Ospakizun, bolandera eta xanpainik gabe, irailetik hona garai berri batean gaudelako sentsazio ia fisikoa dugu, eta inoiz baino
|
gehiago
nozitzen dugu McLuhan en aldea globaleko kideak garela, ezinbestez.
|
|
|
Sind rome honen lehen zantzua mestizaia da. mestizaia materialetan, arte plastikoei dagokiela, eta mestizaia generoetan, literaturari dagokiola. Pintura, eskultura eta grabatua nahastu egiten diren bezalaxe, literaturan ere nahastu egiten dira —gero eta
|
gehiago
nahastu ere— narratiba, poesia eta saiakera. Egileak bere burua behartuta ikusten du hausnarketa egitera, eta beharrizanak bultzatuta, genero askoren metaketa den genero berri bati ekin dio, aforismoa deitu, rapsodia deitu edo saiakera arina deitu.
|
|
|
Kultur sorkuntzaren alorrean, 2001 urtea oso emankorra izan da Zuberoan. Sinesgaitza ere bada hainbesteko oparotasunik egotea, 15.000 bizilagun baino gutxiago dituen herrialde batean; are
|
gehiago
kontuan hartzen bada kopuru honen erdiak ere ez duela euskaraz hitz egiten. Zuberoan euskal kulturaren iturria ez dela agortzeko zorian ematen du.
|
|
|
Horixe izan daiteke biderik egokiena, euskaraz dugun tradizioa berreskuratu eta premiaberrien aldetik egokitzea. Tradizioarekin etetea baino
|
gehiago
, egokitze hori zaigu gure egitekorik behinena.
|
|
|
Domingo Soubelet kalonje hazpandarrak —euskaltzain urgazle izan zen—, Petain mariskalaren biografia idatzi zuen4, eta horrekin batean edo hori baino
|
gehiago
, katoliko frantses euskaldunek une historiko jakin hartan zituzten eginbideen zerrenda. Labur esan, Petainen mutil oso agertzen da, morroirik leialen, jarraikien eta miresleena.
|
|
|
Gorago aipatu liburuaren iruzkin egileak, Soubeleten liburuak Petainen alderdi erregionalista gehiago ez nabarmendu izana deitoratzen bazuen, Piarres Lafittek mariskalak abiarazitako iraultza nazionalean gertatu atzerakoma rtxa salatzen zuen" Marche arriere" zeritzan artik uluan. Deszentralizazioa baino
|
gehiago
, Eztiki eztiki berritasun erregionalak erabaki orduko, ordea, betiko Errepublika ren Departamenduen aldeko dek retuak onartuak izaten hasi ziren, eta gainera prentsaniraultza nazionalaren kontrako iritziak hasiak ziren hedatzen betiko jakobino zentralizatzaileen aldetik. Bai eskualdeen eta baita eskualde hizkuntzen kontra ere.
|
|
|
Petain zen Estatu Frantsesaren lehendakari, eta Vichyko gobernua ren pean zegoen Frantziarenzati bat, Mediterraneo aldekoa —Euskal Herriko Zuberoabarne—, gehi inperio kolonial frantsesa; eta alemanen mende gainerako Frantzia, Atlantiko aldekoa —Lapurdieta Behe Nafarroa barne— 1942an, alemanak gerra irabazten ari zirela, Petainek, 1940an ez bezala —Darlan orduan— Laval hitlerzalea izendatu zuen Vichyko gobernuburu, alemanekin hertsikiago kolaboratzeko. Gure gaurko gehientsuenon aurreiritziaren arabera ez ote zuenAintzin a-k bere desadostasuna agertu behar Petainen gobernuaren alderako, alemanen aldeko jokaeran are
|
gehiago
pulunpatzeagatik. Izan ere, ez al ziren bada naziak inoizko gerr arik gupidagabeenaren bitartez Europa osoaz jabetzen ari?
|
|
|
Izan ere, ez al ziren bada naziak inoizko gerr arik gupidagabeenaren bitartez Europa osoaz jabetzen ari? Garai bereko Eskual duna aldizkariak, Ipar Euskal HerrianAin tzin a-k baino askoz ale
|
gehiago
saltzen zituenak —garairik onenean 8.000 edo saltzen omen—, Xalbat Arotzarena zuzendariaren arrimupean, Hitlerren hitzaldi osoak euskaratzen zituen, alemanekin elkarlanean aritzeari adostasun osoa erakutsiz1 Beste aldizkariak aldendu beharrasumatu behar zuen, ezta. Susmo txarra egitekoa ez ote, delako Petainen esaldia oinarrietan aipatze hori.
|
|
|
Hola beraz mendez mende Eskualdunen itzuli mitzulier jarraikiz, ohartuko zira izana gatik Erromano, Moro, Angles, Español, Amerikano, Frantses, Eskualduna bethi gelditu dela Eskualdun. Eta nola jakiteak mundu huntako harat hunaten achalezko on gaitzen gatik, ororen buru, oro Jainkoaren goresterat ari direla, Jainkotiarra kampoko zerentzat ezazoltzen baitu, barnekoentzat aldiz atzartzen, halaber heien arbasoek jauntzi dituzten izenen oichtian aiphatu lerroa ikhusita, Eskualdunek bihar jauntziko dutenaz achola gutiago izanen dute,
|
gehiago
aldiz ethorkizuneko beren izanaz: Eskualdungoaz.
|
|
|
Nahiz eta, esan bezala, egileetarik zenbait euskaldunak izan eta beren jarduera profesionalaren zati bat euskaraz egiten duten. Are
|
gehiago
: jakin badakit egileren batek ea zegokion zatia euskaraz idatzi ahal zuen galdetzean, gaztelaniaz egin behar zuela erantzun zitzaiola.
|
|
|
Lur-ek kasu horretan eraman duen politika konkretuaren kritika egin nahi zuen P. Gartziak, zerbait zabalagoaren sintoma kezkagarria izan daitekeelakoan. Nik baino
|
gehiago
dakien Ramon Saizarbitoriaren hitzak erabiliz:
|
|
|
Ekinbide pribatuak (arlo publikotik dirulaguntzaren bat ere jasotzen duen ekinbide pribatu horrek) bultzadatxoak eta pizgarriak ematea gauzak hobetzeko (beste) bide bat izan daiteke. Itzulpenak egiten jarraitu da, zer esanik ez, baina ikerlari euskaldunen sorkuntza lanentzat gune
|
gehiago
ireki tzea ez da sekula soberan egongo. Ez arlo publikoan, ez eta pribatuan ere.
|
|
|
Gaia nahikoa ezagutzen ez badut ere (epealdi horretako historialari adituei galdetu genieke) pe rtsonaia nagusiaren diskurtsoan anakronismotzat har daitekeen zantzurik badagoela esango nuke: adibidez, euskararekiko duen gehiegizko kezka (L.M. Mujikak are
|
gehiago
sakontzen du norabide horretan, eleberria ren" tesismoaren" arriskuak kritikatzean, lehen aipaturiko kritikan hain zuzen ere). Nobela historikoak, dudarik ez, gaur egungo gizartea ren pentsamolde eta iritziak eraman ohi ditu iraganera, baina hau kontu handiarekin egin beharreko zerbait da, nobela ren historikotasunabe rmatzeko; aitortzen dut, halaere, zaila iruditzen zaidala muga non egon daitekeen zehaztea.
|
|
|
Bestalde, askoz ere interesg arriagoa iruditzen zaidan protagonistaren engaiamendu karlista ren jatorria ren auziaz (une batean Karlos Setimoren alde armak hartzera eramaten duen bilakaeraz), ordea, ezer gutxi esaten zaigu: euskaldun= foruzale= karlista ekuazio topikoa berritzeaz gain, nobelak ez du, alde horretatik, ekarpen literario handirik egiten, historialariek erabat arg itu ez duten gaia bada ere (nik behintzat ez dut oraindik aurkitu erabat konbentzituko nauen azalpen sintetikorik), baina ezin ezkutatu alde horretatik zerbait
|
gehiago
espero zitekeela. Bide batez, ematen du Txillardegi zinez saiatzen dela Jon Juaristiren teoriak oinarritzeko argudio gehigarri ak eskaintzen:
|
|
|
" Putzuren" gorabehera eta zalantzen kondaira emateko doi doi hogeita hamar orrialde nahikoak zirela irudi tzen zait. Agian gutxi batzuk
|
gehiago
, maitasunezko istorio gatzgabe bien kontua batzen badiegu. Gainontzeko hirurehun eta berrogei orrialdeak (eta barka atrebentzia:
|
|
|
Eta hemen nobela historikoaren arazo handienetako batzuekin topo egiten dugu. Nik ez dakit oso ondo zer ote den nobela historikoa, baina susmatzen dut irakurlea garai historiko zehatz batera eraman nahi duen fikziozko obra legez (eta are
|
gehiago
garaiko lekuko batek lehen pertsonan idazten badu) ahalegin handia egin behar duela irakurleak garai horretan murgildurik dagoela sinets dezan. Hori lortzeko, dudarik gabe, bide anitz dago, baina Txillardegik aukeratutakoek kale egiten dute, neurribatean behintzat.
|
|
|
Egileak hartu duen dokumentazio lana zabala eta eskertzekoa da, noski, baina ez du ondo kudeatzen, eta eleberria rentzatzama bihurtzen du, berriro ere (alor horretan, bestalde, trama konspiratiboak bereziki atsegin dituela argi uzten du). Fikzioan ondo txertatu ezean, kronika edo kronologia historiko batean (edo lan zientifikoen gehigarri dokumentaletan) onargarriak diren estilo eta xehetasunak soberan leudeke hau bezalako liburu batean, eleberria literatur artefaktu eraginkorra bihurtu gura bada behintzat; are
|
gehiago
narrazioa protagonistak berak egiten badu, lehenengo pertsonan, irakurlearen aurreanorojakileegiadelaemateko arriskua hartzen baitu, eleberriaren une batzuetan kazetari lanak egiten baditu ere (mota horretako informazioa —askotan gertakari berberak aipatzen dira—, segu ruenik, ugariagoa da Paz en la guerr a n, baina Unamunok narrazioaren jarioan modu naturalagoan integratu zuelakoan nag... Eleberri historikoaren dilemetako bat da, ezbairik gabe:
|
|
|
nola informatu, hari narratiboa (gehiegi) hautsi gabe (oztopo handiegirik jarri gabe), garaia edoge rtakaria ezagutzen ez duen irakurlea, hura ahalik eta gutxien aspertuz alegia. Nobela historiko onek, nire ustez, ez dute irakurlea informazio gehiegiz larritzen eta, ordea, irakurlearengan garaiaz
|
gehiago
jakiteko grina sortzeko ahalmena izan ohi dute; nobela irentsi bitartean (edo ondoren) irakurleak entziklopediara edo historia liburu akademikora jotzeko premiarik txikiena sentitzen badu, arrakasta lortu den seinale (hein batean, behintzat). Benetakotasuna eskuratzeko ahalegin txalogarrian Txillardegik —batez besteko irakurle euskaldunaren ezaguera gabezien jakitun— gehiegikeriaz jokatzen du:
|
|
|
interes gutxiko fikziozko autobiografia, postalitxura gehiegizkoa duen deskribapen sorta eta kokapen historiko gatazkatsua zehazteko ahalegin eskergarri baina astun samarra. Elementu horiekin nekez eraiki zitekeen nobela bikain bat, nahiz eta, Felipe Juaristik azpimarratu bezala, arin irakurtzen dela ezin ukatu; Putzu ren estiloaz, ordea, ezer gutxi
|
gehiago
esan daiteke, trabarik egiten ez duela baino. Egia esan, formaren eta mamiaren arteko dialektikan mamiaren alde egin ohi duenetakoa naiz, baina soiltasun formalak, bertute izateko, ganora handiagoko euskarri bat luke.
|
|
|
Gainera, azken hamabost edo hogei urteetan zehar euskal kulturan gertatutako aldaketek, eta ekoizpenaren hazkundeak berak, horretarako tartea lagatzen dutela uste dut (hutsuneak eta arriskuak asko direla ahaztu gabe, jakina). Alde horretatik, eta Pako Aristiren iritziaren aurka, kritika serioa eta anitza egiten ahalegintzen den saio batek, are telebistakoa bada ere,
|
gehiago
egiten du irakurzaletasunaren alde, ohiko hamaika iruzkin zuri eta (elkarren artean) kalkatuk baino.
|
|
|
aholkularitza ezberdin eta" antzemangarrien" premia dugu. Izan ere, zinema kritikan ez da berdin tratatzen Ken Loach en film bat eta Arnold Schwarzenegger-en bat, eta, are
|
gehiago
, Ken Loach en filma ezberdin aztertuko dute kritiko ezberdinek. Zinemazaleak, oroha r, ondo ezagutzen ditu kritikarien gustu, ezagutza eta nondik norakoak, eta horren arabera egingo die kasu (edo ez):
|
|
|
Bestelako ikuspegia azaldu zuen La Grande proie ktuaren sortzailea izan zen Robert Boyd Hydro Quebec-eko buru ohiak 1992 urtean: " Gaur egun, cree ak
|
gehiago
dira, heziketa hobea dute eta, oro har, indartsuagoak dira. Eta bilakaera zoriontsu horren zati bat guri zor zaigu" (The Gazette,, aipatua in Niezen 1998:
|
|
|
Erdaldunek, berriz, aurreiritzi oker hori ez baitzuten, honelatsu esaten zidaten: " Egin ezazu lan hori; horrek gero eta
|
gehiago
balioko du eta".
|
|
|
Egia esan, Txirrita, Pello Errota, Xenpelar eta gainerako bertsolari handiei buruzko liburuak irakurtzea aski da hori horrela ez dela fro ga tzeko: biltze lan hutsa baino
|
gehiago
dela Zavalarena. Jakina, datu erdi bat eta susmo eta erdirekin teoria oso bat eraikitzen dutenen aldean, apala da, oso, Zavalaren lan teorikoa.
|
|
|
Baina beren sail hori prestatu zuten eta eman ere bai. Baina ezer
|
gehiago
hitz egin gabe; nire baimenik gabe, beraz.
|
|
|
Ukitu bakarrik ez: jo rratu ere bai, eta gehienetan, gainera, ildo berriak ireki. Are
|
gehiago
: gainerakook ikerketaren goldea non pasatua badugu gaur egun, Zavalak alorra prestatu digulako da kasu askotan.
|
|
|
Argitaratutakoan, Lekuona liburu horretaz baliatu zen bere lan hori egiteko, Basa rriren bertsolari proiektuaizena erantsiz. Lekuonak ondo egin zuen; baina gero jendeak
|
gehiago
irakurri eta aitatu du Lekuonaren lana, Basarriren liburua bera baino. Irakur dezatela Lekuonarena; baina gorago joan, iturriraino alegia, eta Basarriren prosa ere irakur dezatela.
|
|
|
Kanpotik begiratuta, gizon batek egin dezakeen guztia eta askoz
|
gehiago
egin duzu zuk. Zuk zeuk, halaere, izango duzu egin gabe utzitako zerbaiten damurik.
|
|
|
Asko gainera. Laguntza apur batekin askoz
|
gehiago
egin zitekeen. Eusko Jaurlaritzako ateak bi aldiz jo ditut nire egitasmo bat azaltzearren.
|
|
|
Euskal erromantzeak liburu an, hitzau rrea euskaraz eta gaztelaniaz idatzi nuen; eta gero, erromantze bakoitzaren erdal itzulpena. Bertsio bat baino
|
gehiago
baldin bazuen, bertsiorik osoena itzultzen nuen. Horiegitearekin, liburu horrek izan du oihartzuna bai Espainian eta bai kanpoan ere.
|
|
|
Gutxi dela uste al duzu? Eta,
|
gehiago
nahi baldin baduzu, herria ren arima. Hori baino gehiago esaterik ez dagoela uste dut.°
|
|
|
Barne lilura guztizko halako batek eraman ninduen nibe rtsolaritzara, duela urte asko: komeni litzaizkidakeenak baino askoz
|
gehiago
. Xalbador, Lazkao Txiki, Azpeitiko hi rukotea, Lopategi, Gorrotxategi... adi adi egoten nintzaien begira, belarriak zabalik eta ahoa zabalago.
|
|
|
Izan ere, ez dago inola ere bertsolaritza ulertzerik aita Zavalarik gabe. Are
|
gehiago
: Zavalarik izan ez balitz, zer azte rturik ere ez genukeen izango gainerakoek.
|
|
|
Aitaren eraginik apenas izan nuen, nik hamar urte nituela hil zen bera eta. Amarengandik askoz
|
gehiago
. Hark herri jakinduria eta herri hizkuntza asko estimatzen zituen.
|
|
|
Haietako bat Asteasuko Bautista Ondartza zela uste dut. Euskara ere, Adunakoa
|
gehiago
dudala uste dut, Tolosakoa baino. Tolosan, izan ere, gure gurasoen gizaldiak dena euskaraz egiten zuen.
|
|
|
Eta gero ere bai. Mendian, berriz, nekazari eta artzain askorekin topo egiten genuen, orduan orain baino
|
gehiago
, bai Euskal Herrian eta bai atzerrian ere, hemen bizi izan naizen urteetan. Jende horrekin hizketalditxo bat egin gabe ezin utzi.
|
|
|
hamazazpi urterekin joan zela, bai, baina hortikau rrera beste ezer ez. Hamazazpi, hemezortzi, hemeretziu rte... bizipen biziko adina da hori, memorian arrasto sakona uzten duena, are
|
gehiago
ordu arteko girotikurruti dagoen gazte batentzat, Zavala gaztea zegoen bezala: Loiola, Urduña, atzera Loiola, Oña, Xabier, atzera
|
|
|
Begiak atera beharrean eta lepoa ondo luzatuta ahaleginak eta bi egin nituen zerbait ikusiko nuelakoan, edo imaginazioaren laguntzaz, zerbait irudikatuko nuelakoan, baina harri handi bat besterik ez nuen ikusten nik han. Harria baino
|
gehiago
, haitz handi bat, mila urtetik gora toki hartan zegoen haitza. Fedea falta, ziurrenik.
|
|
|
Eta tradizioari begiratzea baino hobea testu eta dokumentuak kontsultatzea dela usteduenarentzat, ondo etorriko da Koranak emakume izen bakarra aipatzen duela gogoratzea, Mariarena alegia, Jesusen amarena. Eta bitxikeria
|
gehiago
nahi dituenarentzat, Mahoma zerura igotzeko balio izan zuen harri hartan bertan hil zuen, ia ia, Abrahamek bere semea, Jainkoarenganako erabateko zintzotasunaren froga gisa. Harria ere historikoa, alajaina.
|
|
|
Baina anekdota baino zerbait
|
gehiago
ere izan zirenatentatu famatu haiek. Eta anekdota baino zerbait gehiago izaten ari da dagoeneko atentatuei erantzuna emateko aitzakian, Estatu Batuek eta bere aliatuek martxan jarri duten operazio militar politiko ekonomiko kulturala.
|
|
|
Baina anekdota baino zerbait gehiago ere izan zirenatentatu famatu haiek. Eta anekdota baino zerbait
|
gehiago
izaten ari da dagoeneko atentatuei erantzuna emateko aitzakian, Estatu Batuek eta bere aliatuek martxan jarri duten operazio militar politiko ekonomiko kulturala. Izan ere, erantzun horren atzean, hor beharbada bai, egon daiteke nolabaiteko kultura ezberdinen arteko gatazka baten isla, nahiz eta denei ahoa bete etsaia islama ez baino" terrori smoa" dela esanez.
|
|
|
Baina, aldaketek erakar ditzaketen onurak gorpuzten diren bitartean, lantua, negar zotina eta betosko iluna nagusi dira oraindik orain. Nazioarteko terrorismoa gero eta
|
gehiago
baliatzen ari omen da Internetez bere egitasmoak burutu ahal izateko eta arazo honek ez omen du hasi baino egin. Barne Ministro alemaniarraren hitzetan:
|
|
|
Euskal autonomia erkidegoaren bilakaera ekonomikoaazte rtuz gero bi datu azpimarragarri agertzen zaizkigu, zein baino zein nabarmenagoak. Batetik, azken hamar urteotan euskal Barne Produktu Gordina (BPG) urtero hazi izan dela Estatu espainiarrean eta Europar Batasunean baino
|
gehiago
. Bestetik, azken hogei urteotan, Estatu espainiarrean I+Gko inbertsioak hogei bider gehitu direnbitartean, Espainian hiru aldiz baino ez direla biderkatu.
|
|
|
Elektroiakoinarrizko egoera duenean erradiatzeko modurik ez dago eta atomoa egonkorra dugu, beraz. Are
|
gehiago
, Bohr enereduak hidrogenoatomoa ren igorpen eta zurgapen espektroak zehaztasun handiz deskribatzeko gaitasuna erakutsi zuen. Bere ereduaren arrakasta ikusita ere, Bohrekteoria fisiko berria aurkitu beharra zegoela aurreikusi zuen, horretarako fisikari bikainak bildu zituelarik.
|
|
|
Sortamolekula rren epitaxia teknikaz (MBE) baliaturik sustrato baten gainean atomo geruzak banan banan eraiki ahal izan dira, konposaketa %1 eraino kontrolatuz. Are
|
gehiago
, elektroien litografiari esker eite ezberdineko gainazalak eraiki dira, hala nola, erdieroaleen edota material magnetikoen arteko heteroegiturak, deigarriena beraien neurria izanik. Gaur eguneko txipa osatzen duten transistoreak 200 nanometrokoak (1 nm= 10 m) izan daitezke, miniaturizazio horrek konputagailuen memoriaren handipen ikaragarria dakarrelarik.
|
|
|
1981 urtean Gerd Binnig ek eta Heinrich Rohrer ek, bi metalen arteko hutsean zeharreko tunel korrontea kontrolatuz, tunel mikroskopioa (STM) diseinatu zuten, gainazaletako atomoen posizioak bereizmen handiz ikustea lortu zutelarik. Are
|
gehiago
, gaur egun atomoak banaka manipulatzeko ahalmena ere badugu, oraindik garatzear dagoen nanoteknologia sortu delarik.
|
|
|
Are
|
gehiago
, konstante fisikoen balioak eta unibertsoaren eskala handiko egitura bera ere konplexutasun biokimikoaren eta beraz izaki bizidunen ugalketarekin erlazionaturik egon litezke, fisika, kimika eta biologia uztartuz. John Barrow fisikariak azpimarratzen duenez, gureun ibertsoaren zenbait aspektu bizitzaren eboluzioaren aurkakoak direla dirudien arren konplexutasun biologikoarenexistentzia ren baldintza beharrezkoak besterik ez dira.
|
|
|
Au rreko lerroetan ikusi dugun bezala, atomoak nukleo eta elektroietan bana daitezkeela aurreko mendean ikasi genuen. Eta ez hori bakarrik, nukleoa bera ere protoi eta neutroietan bana daiteke eta hauek are
|
gehiago
quarketan. Ezagutzen ditugun naturako lau elkarrekintzen kasuan ere, grekoek hasiriko tendentzia erredukzionisten bidetik darraite aurrera lau elkarrekintza horien baturarenatzetik, hots, teoria batuaren atzetik.
|
|
|
XX. mendean barrena ezagupena hainbat maila ezberdinetan egituratzen dela ikasi dugu, beraien artean loturarik gabe, baina aurrekoarekin bateragarriak. Horregatik, kimika, fisika aplikatua baino askoz
|
gehiago
da, eta medikuntza, biologia molekularra baino askoz gehiago ere. Izan ere, maila askoz gehiago daude; etikaren etaDNAren artean distantzia askoz handiagoa dago DNA reneta oinarrizko partikulen artean baino.
|
|
|
XX. mendean barrena ezagupena hainbat maila ezberdinetan egituratzen dela ikasi dugu, beraien artean loturarik gabe, baina aurrekoarekin bateragarriak. Horregatik, kimika, fisika aplikatua baino askoz gehiago da, eta medikuntza, biologia molekularra baino askoz
|
gehiago
ere. Izan ere, maila askoz gehiago daude; etikaren etaDNAren artean distantzia askoz handiagoa dago DNA reneta oinarrizko partikulen artean baino.
|
|
|
Horregatik, kimika, fisika aplikatua baino askoz gehiago da, eta medikuntza, biologia molekularra baino askoz gehiago ere. Izan ere, maila askoz
|
gehiago
daude; etikaren etaDNAren artean distantzia askoz handiagoa dago DNA reneta oinarrizko partikulen artean baino.
|
|
|
" Bai, bai —erantzuten zion Fitzgerald ek—, diru askoz
|
gehiago
daukate" —kantitatea—.
|
|
|
Konplexutasunaren ulermen hori, hots, osotasuna bere zatien batura baino askoz
|
gehiago
izatea, fisika kuantikoa ren arrakasta ren oinarrian dago. Eta hori dela-eta, materiaren ezagutzaren bidez gure onurarako erabili dugu.
|
|
|
Giza-geneei buruzko funtzionamendua ren azken hamarkadetako ezagutza azeleratuak, zenbaitetan, edozein gizakiren ezaugarriak geneek mugatzen dituztela pentsatzera eraman arren, hori ez da horrela. Psikiatrak eta psikologoak mende bat baino
|
gehiago
egon dira gizakiaren pertsonalitatea aztertzen, eta agerian utzi dute gure haurtzaroko hezkuntzaren eragina pertsonalitatean. Natura eta estimuluaren arteko oreka oso eztabaidatua izan da.
|
|
|
Orduan, XXI. mendeko uneren batean psikologia berreraik iko da, genetika eta nerbio sistemaren ezagutza berrietanoinarrituta. Bitartean, geneak oso garrantzitsuak izanarren, hainbatetan errepikaturiko" geneen ondorioa gara" esaldiari ez zaio kasu gehiegirik egin behar, geneak oso oso garrantzitsuak izanda ere zerbait
|
gehiago
bagara-eta.
|