|
2000
|
|
|
Iparragirrek igarri zion gure zoria nondik nora zihoan. Nire ustez, beharbada Larramendiren iritzien
|
berri
zerbait bazekien. Horregatik, hark bezala, bere azkenetariko bertso batean hara zer zioen:
|
|
|
6 Treviño konderri eta hiriari buruzko
|
berriak
, elizaren aldetik.
|
|
|
Bertako biztanleria, ordea, beti arrazoi praktikoetan oinarritu izan da: Arabaren geografia barnean kokaturik egotea, arabar sentitzeaz gainera Gasteiz hiriburua hurbil izatea, merkataritzan era guztietako harreman estua izatea, eginkizunak bizkortzea eta hobetzea, bide
|
berriak
irekitzearen bultzapena eta abar. Ez dirudi txantxetakoak direnik eskualde horretako biztanleen nahiak, ez horixe.
|
|
|
aldarrikatuz. Arabar sentitzen zen eta
|
berri
asko eskaintzen ditu. Merezi du lan hori ezagutzea.
|
|
|
Sineskera zaharretan bai omen ziren sorginak; horretaz zenbait
|
berri
eman nuen. Sorginak Donibanez, artikuluan, ikus nire Landuz (1983) liburuaren 26 orrialdeetan.
|
|
|
Une hartan,
|
berriak
genituen abertzale taldeen aldetiko autodeterminazio edo burujabetza eskari deiak. Eta, behin eta berriz, berak galdetzen zidan zer uste nuen horretaz.
|
|
|
Pozez irakurri nuen 1999ko urriaren 11ko Egunkaria k bere 15 orrialdean zekarren
|
berria
,. Eurokarta duintasunez sinatzea galdeginen dute Baionan urriaren 24an, izenburupean, non dei egiten zuen Frantziako hizkuntza gutxituen alderako elgarretaratzera, Baionan, urriaren 24an.
|
|
|
12 artikulua, kultur eraikuntzan eta laguntza eskaintzean oinarritzen da: biblioteka, akademia, antzerki, zinema, eta aldi berean literatur produkzioa, zinematografia eta abar, teknologia
|
berrietan
hornituak noski.
|
|
|
Gaur egungo hizkuntzalarien artean ez dago zalantzarik euskara hizkuntza preindoeuroparra dela. Horregatik, iturriak behar bezala erabili izan balitu jakingo zuen, bai horixe, Antonio Gómez Moreno eta Ramón Menéndez Pidal ikertzaile bikainek egoki eman zutela gai horren
|
berri
. Gainera, Antonio Tovar eta Koldo Mitxelenarekin mintzatua zen Gómez Moreno euskararekikoan.
|
|
|
AMUNDARAIN MÚJICA, José Félix: Jakin bide Iritarautia Españiaco Neurquidaren edo Constitucio
|
berriaren
erara adrezatua Erritarren argidoraco. 1820 Faksimilearen edizioa Arartekoak egina.
|
|
|
CARDABERAZ, A. Agustín: Eusqueraren
|
berri
onac. Pamplona, 1761.
|
|
|
I Congrés D. Història de la família als Pirineus hartan, 1991ko maiatzaren 10ean,. El Pirineo, eje en los orígenes de nuestra lengua? zeritzana, Andorra bertako zenbait leku izenen
|
berri
ere emanaz, eta euskararen sustraizkoak zeintzuk ziren adieraziz. Hitzaldi haietan zen Jacques Allières irakasle hizkuntzalaria ere, eta bukaerako elkarrizketetan arrazoia eman zidan.
|
|
|
Gure artean, idazki horien
|
berri
zehatzak, laburki bederen, eman zizkigun Koldo Mitxelena zenak Textos arcaicos vascos (1964) liburuaren 14 orrialdeetan. Ondotik, Salamancan bere ikasle izan zuen Joakin Gorrotxategik zabalago landu zuen gai hori, Estudio sobre la onomástica indígena de Aquitania (1984) deritzan liburuan.
|
|
|
Euskararen Legeak markatutako helburu hori ahalik eta hobekien bete ahal izateko, Gobernuak Irratien FM frekuentzia
|
berrien
banaketarako deia egin baino lehen, Kontseiluaren gehiengoak eskatutako ohiz kanpoko bilera batean, Kontseilukoek Nafarroako Lehendakari jaunari eskatu zioten Iruñerrirako deialdi bikoitza egin zezala, gaztelaniazko eta euskarazko irratiena alegia.
|
|
|
Historian zehar euskarak edonon izan ditu eragozpenak, baina Arabakoak oso larriak izan ziren, bereziki eskoletatik hasita. Orain, horren
|
berri
ez dakitenei edo jakin nahi ez dutenei aditzera emateari on deritzat, guztion onerako.
|
|
|
Aita Agustin Kardaberazen Euskeraren
|
berri
onak (1761) irakurri baizik ez dago. Han agertzen dituen salakuntzak, Araban gertatzen zenari buruz, oso larriak dira.
|
|
|
Han agertzen dituen salakuntzak, Araban gertatzen zenari buruz, oso larriak dira. Liburuaren hirugarren kapituluko 16 orrialdeetan agertzen zuenez,
|
berri
onaren ordez berri txarrak dira. Hor salatzen duen garai hartako pedagogia bihurria, bere muinean antipedagogia zen.
|
|
|
Han agertzen dituen salakuntzak, Araban gertatzen zenari buruz, oso larriak dira. Liburuaren hirugarren kapituluko 16 orrialdeetan agertzen zuenez, berri onaren ordez
|
berri
txarrak dira. Hor salatzen duen garai hartako pedagogia bihurria, bere muinean antipedagogia zen.
|
|
|
Pedagogiaren aurka doazen ohiturok bikain salatu zituen Dulantziko seme zen Paulo Mendibilek ere, Londresen argitaratu zuen No me olvides (1829) liburuxkan. Justo Garate zenak eman zizkigun horren
|
berriak
bere lan batean. Ikus,. El anillo escolar en la proscripción del euskera?, Bol. de la Real Sociedad Vascongada de los Amigos del País aldizkariaren XXVIII, 1972, 174 orrialdean, liburuxka hartan zioenaren zatirik garrantzitsuenak zuzen jasoaz.
|
|
|
Bere ikaran oiloak esnatu zituen, eta ondoren kortako hiru behiak, zeinak lo sakonean baitzeuden, minutu gutxiren buruan gertatuko zen hondamendiaren
|
berri
jakin gabe. Oilarrak keinuz aitortu zien gertatuko zena, munduaren akaberaren aurrean zeudela eta jateko, jateko gogoz, behintzat tripa beteta hil zitezen, eta agur esan zien hegoekin, heriotza gauza luzea da lagunok esan nahi izan zien, eta gauaren ondorengo amildegian ahalik eta duintasun handienarekin eror zitezen eskatu zien oilar izutuak.
|
|
|
Azken finean, Irlandaz kutsatzera etorri naiz hona, eta ez telebista ikustera. Ez dut ezeren
|
berri
jakin nahi: ez atentatu, ez kirol.
|
|
|
Eiderrek postal bat bidali zizun Irlandatik, eta zurekin gogoratzen zen nirekin baino gehiago, eta edonorekin liatzen zen, neskekin ere bai, pentsa... Eta ez didazu esango horren
|
berri
ez zenuenik, ezta?
|
|
|
sorterria atzean uztea bere kabuz hartutako erabakia izan dela. Sorterriak ez diola ezer
|
berririk
eskaintzen, edo beste nonbaiten aurkituko duela bere lurrak ematen ez diona, hori uste du bidaiariak. Nahi bai.
|
|
|
" Badator, badator..." izan zen mundu
|
berrian
umeak aditu zuen lehen gauza. Hilabete batzuk lehenago, arratsaldero entzuten zituen bere amaren eta auzoko andre berri lapikoen kafetegiko txutxu mutxuak.
|
|
|
" Badator, badator..." izan zen mundu berrian umeak aditu zuen lehen gauza. Hilabete batzuk lehenago, arratsaldero entzuten zituen bere amaren eta auzoko andre
|
berri
lapikoen kafetegiko txutxu mutxuak. Adarrak nork nori nola jartzen zizkion ondo ikasi zuen tripen barrutik, baita sardina berria zein garesti eta txiki heldu den aurtengoan, eta etxekoneko Lutxiren barruan ere haurtxo xarmant bat ari zela ernatzen.
|
|
|
amaren ahotsa, aitarena, eta arrotzagoak ziren beste hiru edo lau ahots, eta makina bat pi pi pi... kadentzia terapeutikoz, eta algarak. Mundu
|
berrira
sartzea (edo irtetea) ez zitzaion hain arraroa egin. Ez zen heste eta sustraien mundutik hainbeste desberdintzen:
|
|
|
Pantailara so eginda" Duncan" idatzi zuen eta esperantzaz itxaron zuen ordenagailuak baiezkoa ala ezezkoa emango zion. Esperantzaz edo desesperantzaz, zeren ordenagailuak ezezkoa ematen bazion, ez zuen lortuko artxiboa irekitzea, eta ondorioz Eiderren sentimenduak ezagutzea (eta, akaso, Txemari buruzko aipu
|
berriren
bat irakurtzea: ordura arteko guztia errore bat izan zela konturatu eta maite zuela aitortzea adibidez).
|
|
|
" Emakume kontuak, beraz". Ordura arteko elkarrizketa osoa hiru hitz horietan laburbildu zuena Txemaren lagun
|
berrietako
bat izan zen, Legg, hiruretatik zaharrena. Koadrodun txapel bat zeukan jantzita, eta" emakume" hitza aipatzen zuenean laztan egiten zion mahai gaineko edalontzi luzeari.
|
|
|
Bai, Mary ere galdu zenuen, baina emazteak berak hala erabakita! Jokoan galdu zenuen, bai, baina horren
|
berri
izan orduko, Maryk herritik alde egin zuen. Ez zuretzat eta ez Allisentzat.
|
|
|
Beste askok ardiekin egitea atsegin duten moduan. Nire emazteak ez du afizio honen
|
berri
, dena ezkutuan egiten baitut, baina jakin edo ez, engainatzen ari naiz. Eta zergatik?, galdetuko duzu, e, basque?
|
|
|
Irakurri egingo baitzituen eguneroko hartan idatzitakoak, baina sentitu... Eiderren hitzek, azkenean, ez zioten ezer
|
berririk
emango: neskak urtebete lehenago bizi izandakora hurbildu beharra zegoen, berak deskribatutako bide eta herriak aurkitu, eta gehiago:
|
|
|
Rocío neska beltzarana da, esana dudan bezala. Ilea ere, eta ez naiz ari ezer
|
berria
deskubritzen, beltza eta luzea. Luzea, justu bularrak sortzen hasten zaizkion malkarreraino.
|
|
|
Hasierako oinarrizko datuak ezagutu ondoren, egiten ari den bidaiaren
|
berri
eman dit. Nire ibilbidearen justu kontrakoa dabil egiten:
|
|
|
Aurpegi alaiz zetorren Eider, eta gogo nabarmenak erakutsi zituen Txemarekin hizketan zebilen hura ezagutzeko. Aurkezpenen ostean, garai hartan herrian puri purian zegoen gaiaren azken
|
berria
ekarri zuen Eiderrek: " ba al dakizue?
|
|
|
Bizitzaren azpijokoak holakoak dira: Txemaren eskuan zegoen, plastiko karratu haren barruan, Eiderren iraganaren
|
berri
eman eta Txemaren etorkizunarekin jolastuko zuen egunerokoa. Eiderrek idatzitakoa hantxe zegoen, disket koxkor hartan.
|
|
|
Halaxe joan zen arratsaldea, eta 93koen ostean 94ko egunkariak eskuratu zituen, etsi etsian. Ez zuen
|
berri
pozgarririk topatzerik espero, liburutegia ixteko minutu gutxi geratzen zirenean 1994ko apirilaren 9ko egunkarian zerbait aurkitu zuen arte. Titular handi batek betetzen zuen lehen orrialdeko goi partea, eta horren azpian begirada kateatu zion argazki parea:
|
|
|
Jendea suizidatu egiten da bere futbol selekzioak galtzen duenean, edo burtsak behera egiten duenean, edo Nostradamusek milagarren aldiz munduaren akabera aurreikusten duenean. Zergatik ez zuen Eiderrek gauza bera egingo bere azken maitalearen atxiloketaren
|
berri
egunkarietan izatean. Azken finean, bera ere atentatuaren lekuan egon zen, konplizea zen legearen ikuspegitik.
|
|
|
Azken hilabetean argi ikusi zuen urdanga bat zela, hitz gogorregia ez erabiltzeagatik, eta orain ez zuen beste modu batean pentsatuko. Gainera, Txemak onar zezakeen (kostata, minduta edo nahi den bezala, baina onar zezakeen) Eiderrek ez maitatzea, baina amorru berri bat piztu zitzaion konturatzean lagun bezala ere ezin izan ziola bere arazoen
|
berri
eman. Dena azaltzeko adorea hartu (moduren batean edo bestean amaitu zen euren harremana, lehenago edo beranduago), egindakoa onartu eta mesedez laguntza eskatu.
|
|
|
errepublikarrak, moderatuak, unionisten diskurtsoa laudatzen zutenak, sentsazionalistak, ekonomiari buruzkoak... Han eta hemen Ralphen argazki betikoa, ezer
|
berririk
ez. Etsi etsian irakurri zituen apirilaren 21etik aurrerako egunkariak ere, ea lau lerroko artikuluren batek Eiderren heriotza aipatzen zuen edo.
|
|
|
Mundu guztia nire antzera sentitzea nahi nuke: Terek guztiaren
|
berri
izatea, eta Txemak ere bai, eta denek. Ezerk ez du garrantzirik.
|
|
|
Horrelako kasuak ez dituztela onartzen, eta hasiera batean ez didate sartzen utzi. Eskerrak herriko erizain bat nitaz jabetu den, berari esker lortu baitut froga
|
berri
batzuk egin ahal izatea.
|
|
|
Oroit hadi bai, xoria, herri
|
berriez
: nere aitaz, nere amaz, nigarrez nik han utziez, mintza hakit haurridez eta mintza lagun on hekiez, mintza nihor ahantzi gabe, maite nituen guziez.
|
|
|
Poliziak talde armatuaren aurkako operazio zabala iragarri du. Hala ere, ukatu egin dute sator lana egin duen IRAkidearen nortasunaren
|
berri
ezagutzen dutela, gaineratuz komando ilegal baten burua izan daitekeela. Hildako bost lagunen nortasunari dagokionez..." Eta izenen zerrendatxo bat zetorren jarraian.
|
|
|
–Beraz, zure ustez bariante
|
berriak
du errua. Baina zuk ikusi al zenuen Eider garai hartan?
|
|
|
Aurreko egunak telebistako eguraldi saio guztiak aztertzen igaro zituen, arrakasta handirik gabe hala ere, zaila izaten baita Europa osoko eguraldia erakusten duen katerik aurkitzea. Asko jota tenperaturen
|
berri
izan zezakeen, baina zertarako. Irlandako tenperaturak nahiz River Plate ko ordezko atezainaren izenak berdintsu axola behar bailioke esmeralda koloreko irlara joan nahi duen edozeini.
|
|
|
Baina, oker ez banago, jauregiari buruz egin dizudan deskripzionean, ez dizut ziega haren
|
berri
ere eman, zer zen eta nolakoa zen, ezta nondik zetorkion izen hura ere, eta hori ere ez genuke kontakizun honetan sobera, jakin dezazun zein zen ene beldurra eta ene izu ikara harat sartu aitzin.
|
|
|
—Bazkaltzen hasi baino lehen, ene jaun administratzaileak eta albazeak ene testamentaren eta ene azken hitzaren
|
berri
emanen dizue, etxeko guztiak zaituztedala lekuko.
|
|
|
Bigarrenik kontatuko dizut zure bertze gutunetarik batean eman zenidan
|
berria
, noiz eta jakinarazi baitzenidan —marrazki eta guzti— penduluaren aurkikuntza, jakintsu holandar baten trabailuei esker, zeinari jaun Christiaan Huygens baitzeritzan, eta zeina Leydengo Unibertsitatean ere egon baitzen aldi batez, bere studioen aitzinatzeko. Eta nola eraman ninduen zure berri hark, jaun An dré, osaba Joanikotenganat!, zeren, bertze nonbait erran dizudan bezala, osabak ere gogoan baitzituen Galileoren teoriak, eta hargatik zuen hormatik dilindan harri bat, cubitum bateko soka bati lotua zegoena... eta hargatik ere hartzen zuen soka mutur batetik eta ibiltzen zuen harria alde batetik bertzerat, erraiten zuela:
|
|
|
OSABA Joanikoti buruzko bertze hamaika kontu ditut kontagai: ordea, nola osaba ez baitago bere osotasunean ulertzerik prezeptore jaun Marcel Dibarso ro rekin izan zituen harremanen
|
berri
jakin gabe, hala, uste dut ezen hauxe izan daitekeela don Frantziskoren ondotik izan genuen prezeptorearen presentazionea egiteko mementua, haren iturburutik eta haren erroetarik hasirik.
|
|
|
Euskara, jalgi hadi plazarat... jalgi hadi mundurat. Zeren eta, poesia zalea izanik eta euskararen aldekoa, baitzekien Bernat Etxepareren
|
berri
; eta ezagun zuen, halaber, Oihenart, zeinarekin bizpahiru aldiz mintzatu izan baitzen, jaun Marcelek berak aitortu zigunez; eta haien poema batzuk ere jakinarazi zizkigun... Eta Gaztelako autoreen lanak eta liburuak gaztelaniaz irakasten bazizkigun ere, eta frantsesenak frantsesez, bertzela, gure egunorozko bizitzan euskaraz aritzen zitzaigun...
|
|
|
Erran dizut ezen osaba eta biok geure elkargo sekeretu hura fundatu eta handik sei zazpi hilabeterat heldu zela jaun Marcel: prezeptore
|
berria
heldu zenean, beraz, guztiz nengoen osabarekin liluraturik, baina jaun Marcelek ere berdin liluratuko ninduen handik aitzina.
|
|
|
Goizetan jaun Marcelek emaiten zigun eskola, eta arratsaldeetan osaba Joanikotek. ...etzen zidan jaun Marcelek goizetan jorratu gaiei buruz, nola galdetu baitzidan egun hartan, noiz eta jaun Marcelek silogismoei buruzko jakingarriak —figurak eta moduak, premisak, ondoreak eta korolarioak, baita hainbat silogismo molde ere, etsenplu eta guzti— irakatsi baitzizkidan; eta berdin galdetu zidan handik bizpahiru egunetarat ere, noiz eta jaun Marcelek termino mnemotekniko haien
|
berri
eman baitzigun, silogismoen arautzeko eta klasifikatzeko: Barbara, Celarent, Darii, Ferio, Cesare, Camestres...
|
|
|
Eta hala, bada, nik neure burua zafratzen nuen, harik eta oinaze oinazetsu batean sartzen nintzen arte. ...k, gure baitan ezarri orduko eta gutaz jabetu orduko, estaltzen dituen eta isilarazten, bere boz mingarriarekin, bertze boz guztiak, eta nola, gisa berean, oinazearen boza ahultzen eta isiltzen den, oinazea arindu orduko, bertze boz guztien alde eta fabore, hala itzartzen eta mintzatzen zitzaizkidan betiko boz haiek azoteen eragina gozatu eta baretu orduko, eta hala jarraitzen zitzaizkien arrazoin
|
berriei
zaharrak... baita arrazoin zaharrei berriak ere.
|
|
|
Eta hala, bada, nik neure burua zafratzen nuen, harik eta oinaze oinazetsu batean sartzen nintzen arte. ...u orduko, estaltzen dituen eta isilarazten, bere boz mingarriarekin, bertze boz guztiak, eta nola, gisa berean, oinazearen boza ahultzen eta isiltzen den, oinazea arindu orduko, bertze boz guztien alde eta fabore, hala itzartzen eta mintzatzen zitzaizkidan betiko boz haiek azoteen eragina gozatu eta baretu orduko, eta hala jarraitzen zitzaizkien arrazoin berriei zaharrak... baita arrazoin zaharrei
|
berriak
ere.
|
|
|
—eta, behakoa zorrozten zenidala, galdetu zenidan—: Baina zuk ba al dakizu Axularren
|
berri
eta haren Gero aren berri...?
|
|
|
—eta, behakoa zorrozten zenidala, galdetu zenidan—: Baina zuk ba al dakizu Axularren berri eta haren Gero aren
|
berri
...?
|
|
|
Eta Demostenes aipatu zenidan, eta hasi nintzaizun kontatzen ezen izen bereko txakur bat izan genuela etxean, zeren eta osaba bat bainuen, txakurrak halako izenekin bataiatzen zituena. Eta, hari hartatik tiratzen nuela eta hari batek bertzerat ninderamala, osabarekin nuen auziaren
|
berri
eman nizun... baita osabak amarekin eta aita Bartolomerekin zuen auziarena ere; ordea, denbora aitzina zihoan eta ni ez nintzen ohartu ere egiten, hain baitzitzaidan eder zure konpainia eta hain bainengoen, hargatik, arrai eta alegera. Eta orduan erran zenidan:
|
|
|
Eta izen haiek lagun nituen... eta Salamancako etxeak eta suerte orotako edifizioak ere lagun nituen, batzuk stilo batean eta bertze batzuk bertze stilo batean eraikiak, zein baino zein ederragoak, bai barrendik eta bai kanpotik ere: katedral zaharra eta
|
berria
; san Martinen eta Corpus Christiren elizak, san Mar ko re na eta san Benitorena; solistarren, fonsecatarren eta maldonadotarren palazioak; ursulen eta klaratarren komentuak eta dominikoena; santa Teresaren etxea eta Maskorren Etxea; edo unibertsitatea bera...
|
|
|
Eta, bide hartarik, euskaraz skribatzen zuten bertze hainbat skribatzaileren
|
berri
jakin nuen: Hirigoiti, Materre, Argaignarats... eta, bere batez, Joanes Etxeberri ziburutarra, manual debozionezko bat skribatu zuena eta bertze liburuska bat, Noelak zeritzana eta poema edo kanta labur batzuk biltzen zituena.
|
|
|
Eta, halatan, bada, iritsi ziren Tolosatik erregeren tropak justiziaren izenean injustiziaren ezartzerat, eta horrela hil ziren bortz bat mila pertsona Mathalasen jarraitzaileen artean. Eta buruzagiaren patua ere ez zen anitzez hobea izan, zeren, lau partetan partitu baitzuten haren goputza, eta haren burua, berriz, Mauleko murrailetako itsu leihotik eseki, non hilabeteetan egon baitzen, harik eta gau batean bertatik desagertu zen arte —eta, barren barreneraino hats hartzen zenuela, begiak dir dir, ordu arte gorde gorderik izan zenuen sekeretuaren
|
berri
eman zenidan—: Ni izan nintzen Urte Zahar egunean burua handik kendu, eta herriko kanposantuan isil gordean ehortzi zuena, lur sakratuaren magalean.
|
|
|
—Orthezerat itzuli ondoren, ene lagun protestant batek, zeinari Jacques de Bela baitzeritzan, gutun bat skribatu zidan, non jakinarazi baitzidan ezen berak ere gutun bat jaso zuela eta kontuz ibili beharra nuela, zeren baitzirudien, gutunak zioenaren arabera, ezen bizkondearen aldeko jende batzuk goganbehartsu zeudela nitaz, Mathalasen buruaren kontu hura zela kausa: " espainiarraz" goganbehartsu zeudela, alegia, zeren frantsesentzat espainiar bainintzen, are espainiarrago gauzak okertzen hasi zirenean —eta, behakoa iluntzen zenuela, zeure etorkizunaren
|
berri
bazeneki bezala, erantsi zenuen—: nola espainiarrentzat izanen bainaiz frantses hemen Salamancan gauzak okertzen bazaizkit, zaude segur, Jainkoak ez dezala nahi, Doctor Navarrus ekin gertatu zen bezala.
|
|
|
Eta osaba Joanikotek erraiten zuen hura ezinezkoa zela, zeren eta tigre bezatzaile andaluzak argi eta garbi adierazi baitzuen ezen tigrea ez zela etxeko abereen eta kabaleen kontra oldartzen, nola guztiek frogatu ahal izan baitzuten, piztiaren bi urteko gatibualdian. Harik eta urbiaindarren artean bertze berri hura zabaltzen hasi zen arte, zeren baitzirudien ezen,
|
berri
haren arabera, piztiak Pagabasoko leizea hartu zuela habiatzat.
|
|
|
Izan ere, haur hura betiko zegoen kondenatua, zeren pena eternala baitzen bekatu mortalaren ordaina eta ez pena tenporala...! " Imajina ezazue ezen mutila infernurat doan mementuan inurri bat ateratzen dela Urbiaindik Iruñarat —erran zigun, elizako itzalen artean bere iduri berez handia are handiagoa egiten zela, ipuineko jigant baten eredurat—; edo, hobeki, imajina ezazue ezen inurriak badakiela igerian, eta Urbiaindik mundu
|
berrirantz
abiatzen dela, Indietarat, orain oinez, orain igeri... Eta joan eta etorri egiten dela, etorri eta joan, behin, bi aldiz, mila aldiz...
|
|
|
" Jaun Joanes, berorren aitak morroi baten bidez igorri didan abisuaren arabera, bihar bertan helduko da jauregirat", baina berri hark ez ninduen, egia erran, gehiegi hunkitu; gero, osaba Joanikot ikusi nuen, zeinak, ikusi bezain fite, galdetu baitzidan: " Zer erran du misionest ezagunak?"" Betiko kontuak", erran nion, jakinik ezen, neure zalantzen
|
berri
eman izan banio, ihardetsiko zidala: " Joanes:
|
|
|
euskaraz, eta bizpahiru hitz gaztelaniaz. Halarik ere, erran behar dizut guztiz sinetsia nagoela ezen Nafarroa osoa apurka gaztelaniaren alde jarri genukeela, nola egin baitute jada Nafarroako handikiek eta noble gehienek, guztiek ez erraiteagatik, zeren eta gaztelania baita Espainiako inperioaren hizkuntza, mundu zaharra eta mundu
|
berria
uztartzen dituena. Berdinzki erran diezazuket ezen Kristok manatu zigula mundu zabalerat eraman behar genuela haren dotrina, eta, nola gaur egun gaztelaniaz den mundu zabala, eta gaztelania bera ere den mundu zabala, ez euskara, hala, gaztelaniaren alde egoitea da Jainkoaren alde egoitea, mundu osoaren ebanjelizatzeko.
|
|
|
—Oker zaude, aita Bartolome, zeren eta ez mundu zaharra ez mundu
|
berria
baitira mundu zabala: izarrak dira mundu zabala, eta eguzkia eta ilargia dira; eta teleskopiotik kasik gauero izarrei beha egoiten naiz, eta izarrak ez dira, ez, gaztelaniaz mintzo, zuk bertzerik erran badezakezu ere...
|
|
|
AMAK iradoki eta aitak erabaki bezala, jauregirat etorri bezain sarri bete zuen Ziaurrizkoak jaun Marcelek utzi lekua, ene prezeptore
|
berri
bihurtuz. Eta, hala, osaba eta biok Italiarantz abiatu aitzin, prezeptore berria egun guti batzuetan aritu zitzaidan eskola emaiten.
|
|
|
AMAK iradoki eta aitak erabaki bezala, jauregirat etorri bezain sarri bete zuen Ziaurrizkoak jaun Marcelek utzi lekua, ene prezeptore berri bihurtuz. Eta, hala, osaba eta biok Italiarantz abiatu aitzin, prezeptore
|
berria
egun guti batzuetan aritu zitzaidan eskola emaiten.
|
|
|
Baina aski da: aski da, bai, eta sobera ere bai, beharbada, nahiz eta ongi aditzerat eman nahi nizkizun neure kontzientziaren gorabehera hauek, zeren eta iraganetik ulertu behar baita etorkizuna, eta uste dut ezen ez dagoela neure etorkizuna ulertzerik gorabehera haien
|
berri
jakin gabe.
|
|
|
Asteazken hartan izan zen, bai, arratsaldeko azken orduan. Eta ni ez nengoen han, eta, halarik ere, handik berehala jakin ahal izan nuen
|
berri
gaixtoa, anaiarekin zegoèn sehiak kontaturik. Eta ez zirudien, ez, hura gezurretan ari zitzaigunik, zeren hala egon baitzen Mattin bi egunetan, kordegabe.
|
|
|
Eta igandean jaiki egin zen. Eta Urbiaingo kanpaiak luzaz aritu ziren harat eta honat hedatzen
|
berri
ona.
|
|
|
Sasoin hartakoa izan zen, halaber,
|
berri
gaixto hura... zeren aitak markes izaitearekin egiten baitzuen amets eta bertze festa handi batekin, are gehiago kanoi eta fusilen tratua bete zuenetik; ordea, egun batean dukearen gutun hura jaso zuen, non erraiten baitzion ezen erregeren balidoarekin zituen harremanak gaiztu eta gaixtotu egin zirela, eta gibela egotzi zituela hark dukearen asmoak eta galdeak, baita aita markes egiteko galdea er...
|
|
|
Lehenengoan sinetsi egin nion: tigreak Mattin larrutu zuen eta
|
berriak
larritu egin ninduen. Ordea, oroitu nuenean tigre hezitzaileak errana, noiz eta jakinarazi baitzigun ezen suerte hartako tigreak ez zirela gizonen aurka oldartzen, eta ikusi nuenean, bertzetik, ezen aztarnarik ez zegoela ingurune hartan, nahiz eta lurra hezea eta umela zegoen, harritu egin nintzen, zeren nik bainekien nolakoak ziren tigrearen atzaparrak eta haren aztarnak, ongi baino hobeki, eta iritziz aldatu nintzen.
|
|
|
Baina ni ez nengoen hain segur, ulu hark bertzerik erran nahi izan balit bezala. Eta aita ez zen itzultzen, eta belarriak adi nituen, neure presagio gaixto hura gezurzta zezakeen
|
berriaren
aiduru, alferrik. Eta guztiok desiros ginen gertatuaren jakiteko, eta guztiok pentsatu genuen ezen okerrena gertatu zela, ohartzean ezen aita ez zela itzultzen, orduek aitzina egin arren.
|
|
|
HANDIK astebeterat hedatu zen
|
berria
lau haizeetarat: osaba Joanikoten dorretxetik itzuria eta ihes egina zen Maddalen, zaldi baten gainean, arrastiri batean.
|
|
|
Ordea, anaia Madrildik itzuli zen, eta, handik aitzina, Villagrandeko dukearen semearen gutunen aiduru egoiten zen hura, ezin urduriago. Eta asteazken goiz hartan ere —tigreak basorat ihes egin eta handik urte erdirat edo izan zen, hurrengo urteko martxoan— gutun bat jaso zuen, non Villagrandeko dukearen semeak Madrilgo kontuen
|
berri
emaiten baitzion, baita bere etxearen eta etxekoen berri ere; eta gutun hartan eta bere gutun guztietan beti izaiten zuen esker oneko hitzen bat azken aldera, batik bat gure amarentzat, zeinak ezin hobeki tratatu baitzuen, hura gure etxerat etorri zenean, aitaren berrogeita hamargarren urtemugan.
|
|
|
Ordea, anaia Madrildik itzuli zen, eta, handik aitzina, Villagrandeko dukearen semearen gutunen aiduru egoiten zen hura, ezin urduriago. Eta asteazken goiz hartan ere —tigreak basorat ihes egin eta handik urte erdirat edo izan zen, hurrengo urteko martxoan— gutun bat jaso zuen, non Villagrandeko dukearen semeak Madrilgo kontuen berri emaiten baitzion, baita bere etxearen eta etxekoen
|
berri
ere; eta gutun hartan eta bere gutun guztietan beti izaiten zuen esker oneko hitzen bat azken aldera, batik bat gure amarentzat, zeinak ezin hobeki tratatu baitzuen, hura gure etxerat etorri zenean, aitaren berrogeita hamargarren urtemugan.
|
|
|
Eta osabak gure elkargo sekeretuaren eta Zientziaren Elizaren
|
berri
eman zion, xehetasun eta ñabardura osoz —ikustekoak izan ziren Pedro Huizik egin mugimenduak eta keinuak, ustekabeko batetik bertzerat...! —, harik eta osabak bere disertazionea harako erran harekin akabatu zuen arte:
|
|
|
Zeren gizona baretasuna eta jabalaldia izan baitaiteke, baina ekaitza ere izan daitekek: ekaitza duk batez ere, noiz eta aro batetik bertzerat egiten baitu eta noiz eta bide
|
berrien
urratzerat abiatzen baita, nola gertatzen den egun. Eta, nola diagonaletarik hobeki adieraz daitezkeen ekaitzaren errealitatea eta ekaitzaren desoreka koadroaren simetri ardatzetarik baino, hala bihur daitezkek diagonalak koadroaren ardatz. Edo erran zezakeat, bertze hitz batzuetan, ezen pintura zaharrean koadroa bat zela eta beti bat zela, bere osoan ez ezik zati bakoitzean ere; pintura berrian, aldiz, iduri bakoitzak eta zati bakoitzak bere libertatea dik, bere dantza dantzatzen dik, eta koadroaren batasuna elementuen libertate horretan eta dantza horretan aurkitu beharra zagok bertze deusetan baino gehiago, formen libertateak libertatearen forma islatuko balu bezala...
|
|
|
Ez, Pedro, libertatea ez duk ilusione hutsa, are gutiago Urbiain bezalako toki batean, non bere kabuz pentsatzen duen gizonak nekez hats har dezakeen... Izan ere, Urbiainen Aristotelesen filosofia duk oraino nagusi, zeinari Erromako elizak sostengua emaiten dion —eta, handik aitzina, Aristotelesen filosofiaren hutsen
|
berri
eman zion eta aita Bartolome Ziaurrizkoaren etortzearena... eta erran zion, halaber, gezur haien aurka ukoa baizik ez zitzaiela geratzen, ukoaren egia; eta, isilune labur baten ondoren, basoan zituen arno hondarrei azken kurka emaiten ziela, akabatu zuen—: Bai, uko horretan erre nahi diat neure libertate ustezkoa, han Urbiainen, tentuz eta zentzuz beti ere, baina burua lurpean gorde gabe, neure libertatea libertateago eta zinezkoago izan dadin amoreakatik.
|
|
|
Eta, osaba Joanikotek kanoi haren
|
berri
emaiten ziola, are harrituago geratu zen Pedro, zeinak, irria ezpainetan, erran baitzuen:
|
|
|
Izan ere, haur ginen amaren baitan eta haur hura izaiten segitu nahi genuke. Eta, nola haurra amaren sabelean baita guztiz dohatsu, zeren eta behar duen guztia amak emaiten dion, eta nola amaren mundutik kanpokorat jalgitean hasten den nigarrez, zeren eta mundu zaharra uzteak mina eta oinazea dakarkion, hala, sineste zaharrean dagoenak bere sinestean bizi nahi luke, ahalik eta gozoen, betiko, zeren eta mundu
|
berri
ezezagunaren beldur den eta libertatearen beldur.
|
|
|
Osaba, ordea, ez zen haren beldur. Baina, mundu
|
berri
ezezagun haren beldur ez bazen ere, beldur zirenen beldur zen, zeren eta baitzekien ezen haiek nekez urrikalduko zirela bera bezalako jendeekin eta pertsegitu ere eginen zituztela, hala behar izanez gero, nola gertatu baitzen Galileoren kasuan.
|
|
|
Ostaturako bidean napolitar fina zela erran zigun, naturala eta egi egiazkoa, eta Donejakuerako bidean zihoala; eta guk ere geure
|
berri
eman genion, nafarrak ginela, eta lagun bat bisitatzeko asmotan etorri ginela Italiarat, Italian barrena bidaia bat egiten genuen bitartean, bide batez. Napolitarra bizkor mintzatzen zen, eta osabak piano, piano erraiten zion eta eni beha paratzen zen, ez dakit nik napolitarrari ulertzeko nituen zailtasunen berri zekielako, edo nihaur izan nintekeelako osabak berak izan zitzakeen zailtasunen desenkusa ezin hobea.
|
|
|
Ostaturako bidean napolitar fina zela erran zigun, naturala eta egi egiazkoa, eta Donejakuerako bidean zihoala; eta guk ere geure berri eman genion, nafarrak ginela, eta lagun bat bisitatzeko asmotan etorri ginela Italiarat, Italian barrena bidaia bat egiten genuen bitartean, bide batez. Napolitarra bizkor mintzatzen zen, eta osabak piano, piano erraiten zion eta eni beha paratzen zen, ez dakit nik napolitarrari ulertzeko nituen zailtasunen
|
berri
zekielako, edo nihaur izan nintekeelako osabak berak izan zitzakeen zailtasunen desenkusa ezin hobea. Eta, hala, konbertsazione hartan sarturik geundela, ostaturat iritsi, hirurak mahai batean jarri; osabak, otorduetan ohi zuen bezala, Arkimedes bere alboan etzanarazi; eta osabak berak deitu zion ostalersari.
|
|
|
—San Jenaro handia begirale ez bagenu, bai...! —osabari hats hartzeko betarik eman gabe ihardetsi zion napolitarrak, gartsuki eta ozentki, betartea guztiz aldatzen zitzaiola— Baina atzerritarrak zarete —sualdiaren ondoren, neurriz ari zen berriro—, eta ez dakizue, beharbada, san Jenaroren erlikiaren
|
berri
: sainduaren odol xorta iduriz lehor bat da —edo bi, hobeki—, beirazko bertze hainbat anpulutan gorde eta urtero urtzen direnak, irailaren 19an, saindua martirizatu zuten egunean.
|
|
|
Nik bederatzi urte nituela izan zen, eta Mattinek hamabi. Aita eta ama bazebiltzan orduko erraiten, isilpean, ezen prezeptore
|
berria
ekarri behar zela, zeren eta egun batean sujet hari buruzko solasa aditu bainien gordeka eta ezkutuka, aitona Nikolasek bi urte eskas lehenago hartu erabakiari berriro buru egiteko asmotan, profitatu nahi zutelarik, hartarakotz, aitona Nikolas gero eta eriago eta ezinduago zegoela, gero eta hutsago eta eskasago. Baina, guztien onerako, don Frantzisko aitzinatu zitzaien.
|
|
|
—Zure bi seme horiek nik baino gehiago dakite, eta prezeptore
|
berria
ekarri zeniekete, baina prezeptore on bat. nuke nik ere halako sermoiak eginen banitu...!
|
|
|
—Nik ez diot berorri erran olen hersteko... Baina olen zuhaitzari beha jarriko bagina ere, jakin beza ezen, nola zuhaitz batzuei adaska
|
berriak
txertatu behar zaizkien, fruitu joririk emanen badute, hala, asmo zaharren olak beharrezkoa duela ideia berrien hauspoa, burdin produkzione guztia uhertu eta herdoilduko ez bada... Eta uste dut badakidala zer hauspo mota behar dugun eta zer neurritakoa...
|
|
|
—Nik ez diot berorri erran olen hersteko... Baina olen zuhaitzari beha jarriko bagina ere, jakin beza ezen, nola zuhaitz batzuei adaska berriak txertatu behar zaizkien, fruitu joririk emanen badute, hala, asmo zaharren olak beharrezkoa duela ideia
|
berrien
hauspoa, burdin produkzione guztia uhertu eta herdoilduko ez bada... Eta uste dut badakidala zer hauspo mota behar dugun eta zer neurritakoa...
|
|
|
Eta aita —gainbeherari eta kinka larri hari buru egiteko, buruan irakiten zituen ideiei gorputz emaiten ziela eta bide
|
berriak
urratzen—, Baionako, Donibane Lohizuneko eta Pasaiako portuetako arduradunekin eta inguru haietako dendariekin eta tratulariekin harremanetan jarri zen. Eta, nola muturra nonahi den sartzen baitzuen, hala sartu zen, arrantzaren munduan ez ezik —Donibaneko bakailao untzienean nagusiki—, kafearen eta txokolatearen, baita tabako eta tabako hautsaren munduan ere, Baionako arno saltzaileekin zituen tratuak eta irabazpideak ahantzi gabe.
|
|
|
Eta, arrazoin horren frogatzeko, liburu bereko bertze erran batean oinarrituko naiz, zeinak baitio: " Gorputzeko humoreek, beren ohiko eta arauzko jin joanetan, nahigabean eta oharkabean gobernatzen dute gure borondatea; nahastuak zirkulatzen dutelarik, ezkutuan eta isil gordean, menean hartzen gaituzte, halako moldez, non gure egiteetan nabariro parte hartzen duten, guk haien
|
berri
ez dakigula". Eta nik diotsut:
|
|
|
Bigarrenean, berriz, goizetik, osaba Joanikotek jaso zuen dukearen mirespena, osabak bere esperimentuen
|
berri
eman zionean, jakinarazten ziola nola oilaloka bat zuen, lau ahate arrautza txitatu zizkiona, bertze nonbait erran dizudan bezala, eta nola oiloak eta ahattoek elkar ongi hartzen zuten, oiloak ahattoak bere kumetzat balitu bezala, eta ahattoek oiloa amatzat; gero, dukea bere studiorat zeramala, bertze esperimentu haren berri eman zion —ohol luze batetik erortzerat uzten zuen brontzezko bolar... " Eta ba al duzu bertzerik?" Eta osabak ihardetsi zion:
|
|
|
...osaba Joanikotek jaso zuen dukearen mirespena, osabak bere esperimentuen berri eman zionean, jakinarazten ziola nola oilaloka bat zuen, lau ahate arrautza txitatu zizkiona, bertze nonbait erran dizudan bezala, eta nola oiloak eta ahattoek elkar ongi hartzen zuten, oiloak ahattoak bere kumetzat balitu bezala, eta ahattoek oiloa amatzat; gero, dukea bere studiorat zeramala, bertze esperimentu haren
|
berri
eman zion —ohol luze batetik erortzerat uzten zuen brontzezko bolarena—, eta segidan fosilak eta erromatarren denborako monedak erakutsi zizkion, hamaika gogoetaren artean, dukea aho zabalik uzten zuela; eta, osabaren studiotik jalgi eta eskaileretan beheiti gindoazela, dukeak galdetu zion: " Eta ba al duzu bertzerik?" Eta osabak ihardetsi zion:
|
|
|
" Ordea, zer gertatuko litzateke, baldin uzkia garbitzen hasi orduko, antzara hegaldatuko balitz, eta gu haren gainean...? Baina, oker ez banago, oraino ez dut zerurat joaiteko eguna..."; eta, haren ondotik, bertze mila laudorio egin zizkion dukeak osabari... ez dakit osabaren asmakizun hura zinez laket izan zuelako edo berrikuntza hutsagatik, zeren eta ohikoarekin gogaitzen denak —nola gogaitzen baitzen dukea, dukeak berak bizpahiru aldiz aitortu zigunez— izan ohi baitu gauza
|
berrien
premiarik. Haatik, ene osaba asmatzailearen dohainen ez gutiesteko, derradan ezen osabaren asmakizun hark bazuela zerbait onik, zeren eta, dukearen eta kondearen ondotik, sartu ez ziren, bada, dukesa eta kondesa, han barrenean hagitzez ere denbora luzeagoa egiten zutela, biak ere kalaka eta kalaka, toki hura elkarri hitz egiteko eta konfidentzien egiteko ere leku ezin hobea balitz bezala...!
|
|
|
Baina Pedro argia eta berezia zuan eta ez zegoan bertzeei beha, bere buruari baizik. Eta aitari bere asmoen
|
berri
emaiten zioan, pintorea izan nahi zuela eta pintorea izan nahi zuela, eta aitak beti berdin ihardesten zioan, letratua izan behar zuela eta letratua izan behar zuela, letratuarena pintorearena baino ofizio duinagoa zelako, ikusi bertzerik ez zegoan pintorearen ofizioak jendearen baitan zuen estimu eskasa. Baina Pedrok orduan erraiten zioan:
|
|
|
Ordea, osaba ez zen ohitura hartarat makurtu, halako moldez, non, bereari zetxekiolarik, kanporat joaiten segitu baitzuen, etxeko kakontziez eta aulkiaz ahantzirik, etxeko sehien mailan eta haien graduan ipintzen zela, gure amaren eskandalurako. Harik eta bertze egun batean aitak aulki eta kakontzi
|
berriak
erosi, eta osabaren gabinetean paratu zituen arte. Eta, handik harat, kanporat joaiteko ohitura nagusiarekin segitu bazuen ere, aulkian jartzen ere hasi zen osaba noizik behin, behar larriren batek edo eraginik, egun batean beherakoa zuelako eta bertze batean eten ezin zuen pentsu ezin inportantago batean murgildurik zegoelako.
|
|
|
JAUREGIKO sehien ahotan zebilen
|
berria
, Pagabasoko herensugea —izen bereko leizean ezkutatzen omen zena— urduri ez ote zebilen egun haietan eta leizetik burua atera ez ote zuen, eta, hala, ingurune hartarik iragan behar zuten guztiei —neskatxei batik bat— gomendatzen zitzaien ezen ibil zitezela kontuz eta egin ziezaiotela otoitz san Migel arkanjeluari, zeren san Migelek bertze herensuge bat hil baitzuen jadaneko, h...
|
|
|
Halako
|
berriak
eta halako kontuak edonoiz zabaltzen ziren gure parte hartan eta aurkientza hartan, eta berri haiek batzuetan forma bat hartzen zuten, bertzeetan bertze bat. Ezaguna zen, konparazione, bertze ipuin edo bertze sineste hura:
|
|
|
Baina natorren lehenbailehen etorri beharrekorat eta lot nakion gaiari, nahiz eta aitzinetik jakinarazi behar dizudan ezen ez dizudala kontatuko bidaia osoa, zeren bertze liburu bat skribatu behar bainizuke, baina bai hiruzpalau gertakiren aitzin gibelak, gure joan etorri haren
|
berri
eman diezazuketenak.
|