|
2005
|
|
|
|
Beren
laguntzaekarridaukuteneri, bihotzetiketazinezeskerrakzor diozkategu, zerenhurakgabeidazkaritzahauetzensortuko.
|
|
|
Tuba/ en haurrek
|
berek
eman ziotena, Romatarrek Labarum deitatu zutena. 1
|
|
|
Tuba/ en haurrek
|
berek
eman ziotena, Eskuaraz emaiteko hori zen zuzena.
|
|
|
Etimologikeria ala hitz jokoa? Dena den, edo
|
berak
erabakirik edo nor baitek adierazirik gehiegikeria zela, ez da agertzen VI. bertso hau Donibane Lohizuneko kantuan.
|
|
|
IX. Buruzagi gorenek ez zuten sinhesten
|
Berek
ikusi gabe Eskualduna zer zen, Ikusiz dantzan eta pilotan aritzen, Biba Eskual herria! oihu egin zuten.
|
|
|
toriaren lurraldea garbi egon ez arren. Euskal historiaren parte dira ere bai gure lurraldetik at
|
beren
bizimodua ateratzen saiatu zirenak eta direnak, mun duko edozein txokotan. Euskal Herriko historia ezin dugu mugatu Pirinio inguruko lurraldeetara, Aturri eta Ebroren arteko lurraldera soilik.
|
|
|
Sarrera Diego Catalán. Madrid, 1991 CATALAN, D., Contribución de la historiografía a la creación de los españoles, Langaiak, 8 Pamplona 1985, 45 57.37] OSERA AGIRREAZKUENAGAikuspegi kritiko batez burutua zegoena,
|
berez
hiritar talde berri batentzat, erakunde desberdinetan banaturik zegoen jende multzoen komuntasun lotu rak azpimarratzen zituen eta, beraz, diskurtso historiko berria asmatu; sub jektua, diskurtso berrian, euskaldunak ziren, hau da, Vasconiakoak, etni ikus pegi batetik euskaldunak, eta Aro Berriaren modernitateak eskatzen zuen hiritar status hatera jauzia egiteko, bidea eta ikerlana urratu z... Vasconia, lurralde kontzep tua, berriz, hasi zen erabiltzen, horrek definitzen baitzuen euskaldun guztien batasun esparrua, ohizko besteak, dela Nafarroa, dela Bizkaia, gaindituz.
|
|
|
Goi Ertaroan, historia guztiak unibertsalak ziren eta gerora unibertso horren probintzien historiak idazten hasi ziren. Vasconiaren notitia
|
berez
unibertso horren probintzia da eta unibertsaltasun horrekin komuntasuna lotu nahian edo, latinez idatziko du, berez probin tzia soil baten historia zena. Partikulartasuna eta unibertsaletasuna konbina tu nahi ditu modu horretan.
|
|
|
Goi Ertaroan, historia guztiak unibertsalak ziren eta gerora unibertso horren probintzien historiak idazten hasi ziren. Vasconiaren notitia berez unibertso horren probintzia da eta unibertsaltasun horrekin komuntasuna lotu nahian edo, latinez idatziko du,
|
berez
probin tzia soil baten historia zena. Partikulartasuna eta unibertsaletasuna konbina tu nahi ditu modu horretan.
|
|
|
Partikulartasuna eta unibertsaletasuna konbina tu nahi ditu modu horretan.
|
Berez
, Vasconiari, historiografian eta teoria poli tikoan existentzia berria eransten zion eta lurralde horrek aurrerantzean ber takoak definitzeko gaitasuna eragingo zuen, euskaraz euskaldunak Euskal Herrikoak zirela aski nabarmena baitzen. Historia nazionalen sorrera garaian, A. Oihenartek euskaldunen historia sortarazteko oinarrizko ikuspegia eta ele mentuak sortzen ditu.
|
|
|
Esaldi honetan azpimarratu behar da berriztatu nahi zuela euskal histo riografía. Berriztapena lortzeko, oinarrizko abiapuntua sorburu historikoak kritika zorrotzez aztertu behar ziren eta iturrien irakurketa berriak eginaz, historia berriztatua sortuko zen, dokumentuek
|
berez
ez dutelako hitzik egi ten, baina, bestalde, historiarik ezin daiteke buru erudizio enpiriko gabe. Horregatik ez da mugatzen agirien positibismora edo sorburuen kritikaren teknikara.
|
|
|
Espiritu etnografikoak dirau bai, baina hori ez da maila teorikoan ez duelako kezkarik, erredukzionismo antzuan ez erortzeko bidea baizik. Deskribapen soila eta formala gainditurik gelditzen da, ikerketa teori koan aukerak eginez, ez modu abstraktuan, enpirikoan baizik,
|
berez
etorri zetorren ondorioa modu naturalean agiriaz.Sozilogismo berriaren ekarpenak jasoko ditu 1950ean, aurkakoa, hurren go hamarkadan, sikologismoan murgilduz. Pertsonen, protagonisten nundik norakoan kezkaturik agertu zen beti, heldutasun intelektuala irabazi ahala.
|
|
|
Oinarri gisa hiztuna hartuz gero hasteko bederen konbergentziaren honakoereduabaliatzenahal dugu: hiztunak gizarte integrazioaren beharra sentitzendubestenorbaitenaitzineandagoelarik (Giles 1977: 28). Egokitzapenarenteoriak, hiztunak
|
beren
hizketa estiloakelkarri doitzeko edotaberdintzekomotibaturikegondaitezkeeladio; norberarenedotaldearen baloreak, jarreraetaasmoak, funtsezkoeragiledirahonetan. Egokitzapenak nahizdibergentziak, gizartezko onespena edota gaitzespena komunikatzeko mekanismogisajokadezakete (Giles1980: 105). Konbergentziakberekostuak ditu, egokitzekoegitendeneginahalaetanorberarenintegritatearenetanortasunarengaleraneurribat, esaterako.Konbergentziarikemankorrenaemeki gertatzendenada, aldaketamailakatuadenean.
|
|
|
Gaineratekoan, gurezaharrek biziizanezduten fenomeno bategokitu zaigugazteagogarenoi: egiturazko eragingarrantzizkoaizandueuskara batuarenetorrerak tradiziozko edooinarrizko euskalkietan, folkhizkeran. Konbergentziabertikalagertatudaherri euskaratik ereduestandarrerantz, egituretan asimilaziobatzukgertatzen aridiraemeki emeki: dialektoak
|
beren
ezaugarribereizleakgaltzenaridiraereduestandarrarenakedotasubestandarrenak hartzen dituztelarik.Mattheier ek esanenlukeenez (1996: 34; inAuer
|
|
|
IkustekodagoEuskalHerrikohainbatbazterretan sortzen arideneuskaraberrihorrek nolakokolorea (k) etazeinukituizanendituen.Hizkera erkidegoarenosasunonalagunetaherrian«heti! > > egindenmintzoak polarizaziorako etabereizteko duen gaitasuna baliatuz, hainbat hizkerak gogor eusten ahaldiote
|
beren
berezko kolore lokalari oraingoz; eskualdeko nortasunari edotaherrikoari garrantziaemanohizaienalderdietan gertatzendirahorrelakoak.Norberarenherriko hizkeratik ereduberrietaestandarre (ta) raino, gainera, alde ederra dago leku batzuetan, bateko eta besteko hiztunek beren gizartekohartu emanenetaerreferentzienaraberaibilikodutenaedoezdutena.Honela, betikoherriko euskaraedo«mildlocaldialect&g... Hori da, guohartu orduko, egungoeuskararigertatzenarizaiona.
|
|
|
...amp;gt; > egindenmintzoak polarizaziorako etabereizteko duen gaitasuna baliatuz, hainbat hizkerak gogor eusten ahaldiote beren berezko kolore lokalari oraingoz; eskualdeko nortasunari edotaherrikoari garrantziaemanohizaienalderdietan gertatzendirahorrelakoak.Norberarenherriko hizkeratik ereduberrietaestandarre (ta) raino, gainera, alde ederra dago leku batzuetan, bateko eta besteko hiztunek
|
beren
gizartekohartu emanenetaerreferentzienaraberaibilikodutenaedoezdutena.Honela, betikoherriko euskaraedo«mildlocaldialect> > izendatzendene tik«locallycolouredstandard> > delakoraino tartezabaleanhainbatetahainbat errealitatek etahizkerenartekokonstelazio bitxieklekuaizandezakete'. Hori da, guohartu orduko, egungoeuskararigertatzenarizaiona.
|
|
|
Dialektoeieustekoborondatea, norkbereaduenarieustekogogoa, guztiz ulertzekoa da.Bainaaurkiak ifrentzua eraman ohi du
|
berekin
. Euskalkiak egoerasozio historikojakinbateansortu zaizkigu, euskalerkidegoen arteko hartu emana gaurkoa bainoahulagoazengaraikoakdira: lehenagoherrixkak
|
|
|
Berendialektoa dagokion jatorrizkoeremuan aktiboki egitenduten hiztun batzuek,
|
berena
ezden beste batezagutzen edoulertzen duten unetik beretikhastenahaldirahizkuntza aldaketaren hazitzatetahizkerenarteko berdintzearenabiaburutzatjodaitezkeenmailazmailakobilakabideak; azken batean, berenaezdendialekto bateko partaide pasiboakdira.Ezduteerabilikoberenherrianauzoanikasitakoaldaeranabarmenetamarkaturik, beren hizkerakoerrepertorioanezdagoen fonemarik, bainagaiakedo testuinguruaklagun...
|
|
|
...endialektoa dagokion jatorrizkoeremuan aktiboki egitenduten hiztun batzuek, berena ezden beste batezagutzen edoulertzen duten unetik beretikhastenahaldirahizkuntza aldaketaren hazitzatetahizkerenarteko berdintzearenabiaburutzatjodaitezkeenmailazmailakobilakabideak; azken batean, berenaezdendialekto bateko partaide pasiboakdira.Ezduteerabilikoberenherrianauzoanikasitakoaldaeranabarmenetamarkaturik,
|
beren
hizkerakoerrepertorioanezdagoen fonemarik, bainagaiakedo testuinguruaklagundurik betiiragaztendazertxobaitbelaunaldibateanezbada hurrengoan.
|
|
|
Euskaldunokdarabilgun eredubatuazazpieuskalherrietako euskaltzainek
|
beren
bilkuretan mahai baten inguruan ondua denez, norbaitek galde lezakeea Trudgill enereduhorrek zerbaitetarakobaliootedigunguri. Desberdintasunakgora behera, eredubatuarenetorkizuna ezdagoguztizeus
|
|
|
Gaur egun ere bizirik dirau euskara teknikoaren egokitasunaren inguruko eztabaidak, eta kritika latzak jasaten dituzte askotan euskara
|
beren
jardueran erabiltzen duten zientzialariek edota terminologiaz ari direnek. Sarasolak (1997a, b) zientzialariek erabiltzen duten euskara narrasa eta chicana moduko bat dirudiena dela idatzi du.
|
|
|
Hizkuntzalariek lagun dezakete sortuz doan euskara teknikoa aztertuz eta
|
beren
hizkuntz ezaugarriak deskribatuz eta, halaber, literatur erabilera eta erabilera komuna aztertuz. Zientzialariei eta oro har hizkuntzaren erabiltzaileei bide berriak jorratzea errazago egingo dieten baliabideak eskainiko dizkiete horrela.
|
|
|
guistikoek gakoa eman diezagukete batzuetan: gero eta gehiago dira zientziaz edo teknologiaz ari diren euskaldunak
|
beren
esparruetan euskara erabiltzea erabaki dutenak. Honek eragile indartzailea izan behar du zalantzarik gabe, galtze prozesuetan gertatzen den erabileraren murriztearen eta goi mailako eremuetan ez erabiltzearen alderantzizkoa baita.
|
|
|
Izan ere, hizkuntza ahulduen ezaugarri nabarmenetako bat da arau bateraturik gabeko aldakortasuna (Elordui, 1995): «[...] hiztun osoek
|
beraiek
erabilitako formen eta hiztun erdiek eratutakoen artean ezberdintasunak somatzen dituzten arren, ez dituzte azken hauek erabilitakoak gaitzesten[...] hiztunak hizkuntza txikian ez ikasiak izateak azaltzen du hein handi batean hiztunok beren hizkeran dagoen aldakortasunaz ez ohartzeko arrazoia... ».
|
|
|
Izan ere, hizkuntza ahulduen ezaugarri nabarmenetako bat da arau bateraturik gabeko aldakortasuna (Elordui, 1995): «[...] hiztun osoek beraiek erabilitako formen eta hiztun erdiek eratutakoen artean ezberdintasunak somatzen dituzten arren, ez dituzte azken hauek erabilitakoak gaitzesten[...] hiztunak hizkuntza txikian ez ikasiak izateak azaltzen du hein handi batean hiztunok
|
beren
hizkeran dagoen aldakortasunaz ez ohartzeko arrazoia... ».
|
|
|
Euskara tekniko zientifikoan erabilitako hizkuntz baliabideen inguruan etengabeko eztabaida dago eta hori oso urrun dago inolako hizkuntz irizpiderik ez izatetik. Barruko eztabaidetatik at, zientzialariak oro har irekita daude hizkuntzalarien oharrak entzuteko eta
|
beren
testuak horien arabera egokitzeko. Areago, argibideen eske dabiltza hainbat kontutan.
|
|
|
Edonola, zientzialariei ezin eska dakieke
|
beren
esparruko gaiez ikertzeaz eta euskararako bide berriak urratzeaz gain, hizkuntzalaritzaren esparru des berdinetan gertatzen diren aurrerapenen berri izan dezaten, haien jardueran kontuan hartu ahal izateko. Ezinbestekoa da hizkuntzalarien eta zientzialarien
|
|
|
arteko zubi gisa diharduen hizkuntzalaritza aplikatua: hizkuntzalaritzaren arlo desberdinetan gertatzen diren aurrerapenek hizkuntzaren erabilera bere zituetan izan dezaketen erabilgarritasuna aztertu behar da eta zientzialariei
|
beren
eguneroko jardueran baliagarri gerta dakizkiekeen baliabideak propasatu. Esparru honetan ari diren hizkuntzalariek zientzia eta teknikarako hizkuntzaren erabileraren hizkuntz berezitasunak aztertu behar dituzte eta zientzialariekiko elkarlana ere ezinbestekoa dute:
|
|
|
Ez da, ordea, gauza bera gertatzen hizkuntz aldaera horren egungo erabilera definitzen duten parametro soziolinguistikoekin... Eskolatik kanpora ia erabiltzailerik ez duen jakintza hizkera ez da hasteko egoera normalean dagoen jakintza hizkera[...] Ez da normala teknolekto hori maizenik erabiltzen dutenak, irakasleak eta liburu prestatzaileak,
|
beren
gaztaroko eskolaketaz eta formazioz gai horiek ia beti erdaraz ikasiak izatea...».
|
|
|
hizkuntza menderatua eskolan ez erabiltze ak ekartzen du hiztunak haien jarduera profesionalerako ama hizkuntza erabiltzeko gai ez izatea, hizkuntza hori esparru batzuetara zokoratua izatea eta azkenik erabilera berezitue tarako garatua ez izatea. Euskararen erabilera berezituak eskolan berreskuratzea ezinbeste ko baldintza da etorkizuneko hiztunek
|
beren
burua gai ikus dezaten euskara beren lan espa rruetan erabiltzeko eta beraz, esparru horretako euskara gara dezaten.
|
|
|
hizkuntza menderatua eskolan ez erabiltze ak ekartzen du hiztunak haien jarduera profesionalerako ama hizkuntza erabiltzeko gai ez izatea, hizkuntza hori esparru batzuetara zokoratua izatea eta azkenik erabilera berezitue tarako garatua ez izatea. Euskararen erabilera berezituak eskolan berreskuratzea ezinbeste ko baldintza da etorkizuneko hiztunek beren burua gai ikus dezaten euskara
|
beren
lan espa rruetan erabiltzeko eta beraz, esparru horretako euskara gara dezaten.
|
|
|
aurrizkiak eta atzizkiak daramatzate askotan (biopolimero, sulfogatz, disolbagaitz...) eta sarritan izaten dira izen elkartuak (disoziazio konstante, kristal sistema, elek troi dentsitate...), izena+ adjektiboa moduko segidak (eremu magnetiko, osa era mineralogiko, sienita feldespatoidedun...) edo are konplexuagoak diren sintagma hedapenak (behetik gorako analisi sintaktiko, bitarrean kodetutako hamartarren batutzaile...). Ondorioz, zientzialariek ondo menderatu behar dituzte
|
beren
hizkuntzak dituen hiztegi sorkuntzarako bideak.
|
|
|
Euskaldun erdien artean hainbat motatakoak aurki ditzakegu26: batetik, ama hizkuntza euskara izanik ere, irakaskuntza osoa erdaraz jaso dutelarik, euskara estandarra edota
|
beren
lan esparruko euskara menderatzen ez dutenak; bestetik, euskara bigarren hizkuntza modura ikasi dutenak eta lagunarteko esparruetan edota esparru komunetan edota beren lan esparruetan erabiltzeko gai ez direnak, edo bestela, esparru hauetan guztietan erabiltzen badute ere, jabekuntza erabat burutu ez izanagatik hutsuneak dituztenak. Euskara erabat normalizaturik ez egoteak posible egiten du irakaskuntzaren esparru guztietan eta baita testugileen artean ere mota hauetako guztietako hiztunak egotea.
|
|
|
Euskaldun erdien artean hainbat motatakoak aurki ditzakegu26: batetik, ama hizkuntza euskara izanik ere, irakaskuntza osoa erdaraz jaso dutelarik, euskara estandarra edota beren lan esparruko euskara menderatzen ez dutenak; bestetik, euskara bigarren hizkuntza modura ikasi dutenak eta lagunarteko esparruetan edota esparru komunetan edota
|
beren
lan esparruetan erabiltzeko gai ez direnak, edo bestela, esparru hauetan guztietan erabiltzen badute ere, jabekuntza erabat burutu ez izanagatik hutsuneak dituztenak. Euskara erabat normalizaturik ez egoteak posible egiten du irakaskuntzaren esparru guztietan eta baita testugileen artean ere mota hauetako guztietako hiztunak egotea.
|
|
|
hizkuntzen bateratzea dakarten aldaketak eta hizkuntzak bereiztea dakarten aldaketak30? Hizkuntz bateratzeaz mintzatzenHiztun osoek
|
beren
jakintza esparruko estiloa ez ezik, lagunarteko estiloa ere mendera tuko dute. Edonola, Zalbidek (1993) agerian utzi duenez, badira beren ezagutza esparruko euskara formala baizik erabiltzen ez duten hiztun erdiak ere.
|
|
|
Hizkuntz bateratzeaz mintzatzenHiztun osoek beren jakintza esparruko estiloa ez ezik, lagunarteko estiloa ere mendera tuko dute. Edonola, Zalbidek (1993) agerian utzi duenez, badira
|
beren
ezagutza esparruko euskara formala baizik erabiltzen ez duten hiztun erdiak ere.
|
|
|
Tradiziorik eza tik abiatuta zelulanitz bezalakoak gaizki eratuta daudela aldarrikatu dute zen baitek, anitz adjektiboa ez dela argudiatuz, baina honelakoak baztertu aurre tik, sakonki aztertu litzateke exozentrikotasunaren auzia: badira euskaraz zenbatzaileak daramatzaten exozentrikoak (lauburu, ehunzango...) eta bestetik, honelako hitz elkartuek
|
beren
osagaiek ez bezalako kategoria izaten dute maiz( [hitzontzt] Adj. , [buru belarri] Adb....).
|
|
|
Euskararen iraupenerako ezinbestekoa da batuaren finkapena baina funtsezkoa da, era berean, euskara erabilera esparru guztietara hedatzea. Euskarak estandarizatzeko bidean eman dituen urratsetan oso garrantzitsua izan da
|
beren
jardueran hizkuntza hau erabili duten zientzialari eta teknikarien ekarpena, estandarra behar duten komunikazio esparruetan mugitzen baitira. Bestetik, haiek dira esparru desberdinetako euskara tekniko zientifikoa sor dezaketen bakarrak, eta askotan esparru hauetan idatziriko testuen kalitatearen inguruan kritikak plazaratu direlarik, zenbait kontu sakonkiago aztertu behar direla ikusi dugu, zaila baita batzuetan bestelako hizkuntzekiko interferentziak edota oro har hizkuntzaren endekatze prozesuaren ondorio diren aldaketak eta erabilera berrietara egokitzeko beharrak eragindako alda ketak bereiztea.
|
|
|
Arau hau Bizkaiko hiru informantek daukate (informanteak Gernika, Muxika eta Bermeokoak dira) hauen kasuan jatorrizko azentueraren arau ber
|
berak
aplikatu dituztela esan dezakegu.
|
|
|
Lehenengo etabehin, jabetzaadierazten da (3b), euskaraz (r) en (r) enatzizkiaren bidezematenduguna (3a), baina, modu berean, atzizkiak bezala, genitibo kasuaren beste hiru funtzioakere betetzen ditu: egiletza (4), osagarri zuzena (5) etaadjunkzioa (6). Horretazgain, gaztelaniazdeerabiltzen daeuskarazizen elkarketaerabiltzen dugunean (7), etaorobat (e) kopostposizioarenbidezadierazten ditugunak3 adierazteko, adjektiboa (8), jatorria (9),
|
berez
adjektibo batbainoezdena, etagaia (10) edonorabidea (11), nonpostposiziosintagmabat, zurezedoetxera, izenbihurtzendugun?. Amaitzeko, mugimenduaren jatorria adierazten duen de aurkitzendugu gaztelaniaz, euskaraz
|
|
|
...ogoi ta hamar euskaltzale lagun khartsuen aitzinean, aitortzen digu idazkariak, nahiz gerla denboran hil edo zauritu lagunak aipatzean, hala nola, Clément d' Andurain eta Georges Lacombe bi adiskide euskaltzaleak, gogorki konde natu zituen iragan gerlako bost urte luzeetan gertatu izigarrikeria mota guziak zuzenetsi eta berdin goraipatu nahi izan zituzten hizlari edo idazle ahobero ak,
|
berek
arauz seme bat gerlan galdu ez zutenak.
|
|
|
1914eko zeingehiagoketan
|
beren
euskarazko lanentzat sariak irabazi zituzten ikasle edo irakasle tipi eta handien izenak.
|
|
|
Azkenean, Georges Lacombe jauna mintzatzera doalarik, hona non sar tzen den bilkurarat J.B. d' Arroquain biltzarkide mauletarra,
|
berekin
dakarre la Mauleko jaun suprefeta.
|
|
|
Solas hoik guziak onartu dira eta (Decrept) burulehenak erran du, jaun suprefetaren xede bereko laitekela. Hortan, dio Landerretxe iskribariak, buru ratutzat utzi dira egitekoak eta hitzartu da, guzien nahitik, iragan urteko bilt zar buruzagi
|
berak
atxikitzen direla datorren urteko.
|
|
|
Decrept en ondotik, Jose Eizagirrek
|
berak
hartu behar zuen laster Euskaltzaleen buruzagitza, eta gero, bat bestearen ondotikJean Etxeparek eta Louis Dassancek, bainan ez zuten engoitik Biltzarraren buruzagi bihi baten prosak ez bertsoek sekulan gehiago Errepublika kordokatu: hain gogorki zion alabaina, lehen aldian berean, Mauleko suprefetak ahoa hetsi botza altxatu nahi izan zuen Georges Lacombe gerlari ohi eta ameslari ausartari!
|
|
|
1941eko udaberrian heltzen da beraz zurrumurrua Baionara eta maiatza ren 23ko Eskualduna astekarian, Piarres Lafittek
|
berak
, berreskuratuz Aintzina zenaren lemaEskual Herriaren alde, artikulu luze bat bidaltzen dio, gutun itxuran, baitezpada adiskide ez duen Xalbat Arotzarena Eskualdunaren zuzendariari.
|
|
|
Galda euskara izan dadin eskoletan irakatsia eta etsaminetan onartua. Galda, ahalaz, euskaldunak ezar ditzaten
|
beren
egitekoetan nausi, eta holako...
|
|
|
uztailaren 25 ean Vichy-ko batzorde berezi batek aurkeztu behar dio bere proposamena eskualdekatzeari buruz Pétain marexalari. Honek duke azken hitza eta, beraz, marexalari berari behar lirokete euskaldunek, lehen bai lehen,
|
beren
deia helarazi.
|
|
|
Non ditugu ordea Euskal Herriaren begirale bipilak? Zenbat deputatu ala senatore ikusi ditugu hemendik Vichy-ra ibiltzen herriaren intresen alde?, galdatzen dio bere buruari Piarres Lafittek, eta etsituxe
|
berak
ihardesten: Euskal Herriaren alde nehor ez.
|
|
|
Gure irakasle zenak errana zuen lehenago Euskal Herriko historia eta geografia apur bat behar luketela ikasi Euskal Herriko ume guziek eta atsegi nekin jakin du orai jakitate hori etsaminetan ere baliagarri duketela
|
beren
ama hizkuntza bezala. Eskerrak igorri ondoan Vichy rat Carcopino jaun minis troari, euskarari egin dion fagore handiaren gatik (sic), ikusi behar da nola hobekienik balia eskola orenez landa eskaintzen den asteko ordu eta erdi hura.
|
|
|
Bai badira erdaraz eskolatu ikasle euskaldunetan ikasle harrigarriak, baina horiek ere
|
beren
odol mintzairean hobeki ikasiko zuten, jakitate mamitsuagoa bilduko eta, gainera, sekula ez dute hatxemanen frantsesarekin galdu denbora.
|
|
|
Azken buruan, beraz, Lafitteren arabera, euskarazko katixima egiten zuten apezek ez zituzten
|
beren
ikasleak mendratzen, bainan bai handitzen eta
|
|
|
Euskal Herriko errient errientsek euskaraz eman balituzte
|
beren
irakaspenak,
|
|
|
Gaur egun, ordea, 2002ko azaroaren 19an, testu bera argitaratzera doala rik Frantziako gobernu berri batek, Jacques Chirac-en Raffarin, Sarkozy, Alliot Marie eta beste ministroen estatua eskualdekatu norhi omen dutelarik, gure Iparraldeko hiru probintzien deiadarrari entzungor egiteko argudio
|
berak
eskaintzen dizkigute: hedadura gutitakoak eta tipiegiak omen gara!.
|
|
|
Jose Luis Alvarez Enparantza Txillardegiri eskainitako omenaldi liburu honetan parte hartzea ohorezko lana da niretzat, aspaldidanik ezagutzen dudana baita adiskide hau eta
|
berak
euskararen alde egindako lanak nire eta denon aitortze eta eskertzea merezi baitute. Euskara batuaren alde Baionan antolatu zen Biltzarraren bezperan, hots, 1964ko abuztuaren 28an, ezagutu nuen Txillardegi bere etxean, erbesteratuta zegoen garaian.
|
|
|
Napoleon Bonapartek Waterlooko gudua galdu zuenean 1815eko ekainaren 18an, Borbondarren eskuetan utzi zuen Frantziako erreinua ekainaren 22an eta Luciano aitak aske ikusi zuen bere burua Italiara itzultzeko. Vienako Biltzarrean Pio VII.ak lortu zuenean Elizako lurraldeak eskuratzea,
|
beraien
barruan zegoen Musignano herrira etorri zen familiarekin Caninoko Printzea. Bi urte eta erdi zituen gure Louis Lucien Bonapartek.
|
|
|
Epitafio hau Louis Lucien Bonapartek
|
berak
utzi omen zuen idatzita bere hilobian jar zezaten. Hala dirudi, testuan ez baita agertzen, idatzi zuenean ez baitzekien, heriotzako data ez tokia.
|
|
|
Bonapartek
|
berak
ikertu eta argitaratutako lanekin jarraituz, hauek dira urteka argitaratu zituenak, dialektoak kontutan hartuz'.
|
|
|
lehenengo perpausaren bukaeran goranzko ala beheranzko doinua, eta bi perpausen arteko isilune laburragoa ala luzeagoa. Bistan da ezaugarri multzo bi horiek hurrenez hurren koma eta puntuaren bidez islatu ohi direla eta,
|
berez
, euskal hizkuntzalaritza aplikatuko zenbait lanetan ere horrelaxe azaldu da (Garzia 1998: 37, 142).
|
|
|
278). Areago, Larringanek
|
berak
onartu du izan ere bezalako lokailu ezagun batean zenbaitetan ezin bereiz daitekeela hain erraz lokailuaren eta bestelakoaren artean. Ikus berak aurkituriko adibide hau:
|
|
|
Erroek eta gainerako morfemek berezko dutelarik egitura kanonikoa, eta hizkuntza guti direlarik
|
beren
bilakabidearen garairen batean besteren bat (zu) ekin harremanetan izan eta haietarik lexikoaren eta gramatikaren ele mentu zenbait bertakotu edota eraldatu ez dituztenak, morfemen egiturak leku kotasunik eman lezake hizkuntzon arteko harremanaren historiaz, dela morfe mon mailegu izaera agertuaz, dela hauen kronologia ezarketa erdiesten lagun duaz, dela zein hizkuntzatatik eta bidetatik ...
|
|
|
– Eta agian baita besteren batetik, esaterako hitzen distribuzio osagarriak eta bestelako kon binaketek
|
beren
jatorria ikertzeko eman lezaketen laguntzarenetik. Ikus orain Lakarra 2002 eta 2005.
|
|
|
Lehen esan legez, ez dut zemai ren jatorriari buruzko lanik ezagutzen; edonola ere, FHV n ez da ageri, ezta Arbelaizek bildu egile beraren etimolo gien liburuan, non ez bakarrik
|
berak
sortuak baizik inorenen azterketen iruz kinak ere biltzen diren orobat. Beharbada halabehar hutsa izan zen Mitxelenak zemai ri ere lehen gorago abagadaune z bildu duguna ez ezartzea eta harekin hatera beren egituragatik mailegutzat (edota aitzineuskarako lexi kotik landakotzat, bederen) jo litezkeenen artean ez ematea.
|
|
|
Lehen esan legez, ez dut zemai ren jatorriari buruzko lanik ezagutzen; edonola ere, FHV n ez da ageri, ezta Arbelaizek bildu egile beraren etimolo gien liburuan, non ez bakarrik berak sortuak baizik inorenen azterketen iruz kinak ere biltzen diren orobat. Beharbada halabehar hutsa izan zen Mitxelenak zemai ri ere lehen gorago abagadaune z bildu duguna ez ezartzea eta harekin hatera
|
beren
egituragatik mailegutzat (edota aitzineuskarako lexi kotik landakotzat, bederen) jo litezkeenen artean ez ematea. Izan ere, edozei nek dakike ze bi arrazoi izan ohi diren euskal morfema batean/ m/ azaltzeko:
|
|
|
Arrakastatua izan zen beraz, aldez kazetaren lan jarraikiagatik, eta ez gutxiago etsaien jazarkunde itsuagatik. Hain zuzen, euskarazko katixima eskola publikoetan debekatzeak, elizen ondasunen zerrendatze edo imitorioek, fraide, serora eta apaizak
|
beren
bizileku eta ira kastegietatik kanporatzeak (beha gure kazetariari, ohoin gisa bi jendarmeren erdian, besotik hartua joaki Larresoroko bere seminario maitetik fueratua!) badu ikustekorik arrakasta horrekin.
|
|
|
Hiriart Urrutik erlijio katolikoa eta euskara elkarri hertsiki lotzen zituen. Euskaldun zaharren hatz
|
beretan
ibiltzea (tradizioa) edo euskaldunak fededun egotea nahi zuen; areago, euskalduntasuna eta bereziki euskara erlijioaren habe tzat zeuzkan. Araberakoa zen etsaitzat zituen framazon eta sozialisten jokabidea, zaku berean ezartzen zituena frantses hizkuntza eta frantsestasuna le progres delakoarekin batean; eta euskara, eta orobat bretoiera, atzerakuntzarekin.
|
|
|
Baina hauteskundeak usu baitziren (deputatu, senatore, kontseilari jeneral, herrietako kontseilu), erlijio aren aldeko hautagaiak bultzatu behar. Eta halakorik ez bazen, bederen kon tra ez ziren errepublikar moderatuekin hautsi mautsi bat egin, nahiz
|
berenaz
eztiak ez zituen batere gogoko.
|
|
|
Hark idatziak baitira Baiona ingurukoak eta are beste herrietako gehientsuenak, ez oro. Zertako hark
|
berak
idatz. Ez dakigu zuzen oraindik, baina hura hil ondoan idatzi zuten:
|
|
|
Ez dakigu zuzen oraindik, baina hura hil ondoan idatzi zuten: Ezen eskuara ez dute orok hitz
|
berez
izkiribatzen. Bertzeetarik ukanberriak behar zituen beraz bere eskuz izkiribatu (E 1489).
|
|
|
berri mutxituxeak, nonbaiteko gertakarien istorioak nahiz irudi menetik sortuak. Batzuetan hark
|
berak
, bestetan besteren batek (Barbier etab.) idatziak. Zer eta zer sailari ohartu zitzaion Etxepare, Hiriart Urrutiren lehen mintzaldi eta herrietako berrien idazkeratik ere hainbat gauza ikasi zituena.5
|
|
|
literaturlanak (emanaldikako kontakizunak, neurtitzak), euskallibu ru argitaraberrien berri eta iruzkinak (hark eginak dirateke zenbait), liburuen argitalpenak eta euskalaritza solasak. Guztiz aipagarri dira hark
|
berak
egini ko bi argitalpen, hain zuzen adiskide zituen Duvoisin-en Laborantzako Liburuarena (emanaldika urteetan; liburu gisa bereiz 1892an), hi tzaurrearekin, eta Ithurriren gramatika, honek hiltzerakoan hari utzia, ohar jakingarriekin argitara zuena, nahiz ez osorik.
|
|
|
Euskara errotik baitzekien eta orobat euskaraz pentsatzen, gure hizkun tzak bere baitarik daukan indarra (E 352) baliatuz aski zuen euskal hitzekin edo hark
|
berak
atzizki bidez sortuekin eta euskallokuzio edo adierazpidee kin. Ez zen egungo kazetari eta idazle anitz bezain maileguzale ez hitz berezi edo teknikozale.
|
|
|
1 Deus onik ez diren eta ez duten lizafin gormant batzu ezin asez lanak baitituzte. Hanbat gaxtoago; zertako ez utz
|
beren gain
uzteko hobeak direnak? (EO 33,). Konparazioak baliagarri zaizkio irakatsi edo adierazi nahi duena argitzeko.
|
|
|
Elipsiek, hitz erdika irakurlearekin elkar aditzea eskatzen dute nak, prosaren zalointasuna daragite eta egilea erran edo esaeren eiteko plegu biribilak sortaraztera akulatzen. Estilo eliptikoari lotuak daude asindetona eta erretizentzia ere.Errepikapenak hitz
|
berak
errepikatuta nahiz sinonimoak esanahi bera rekin Hiriart Urrutik erruz darabiltza, baina ez oroitarazteko edo arreta era kartzeko bakarrik, ez eta ideia ala mezua bortizkiago iltzatzeko beti; errepi kapena pathos en adierazle da maiz, emozio eta ironiaren eragile. Gudu giro an bizi diren kazeta alderdikarientzat beharrak dira errepikapenak.
|
|
|
Euskararen adierazkortasun eta libertateaz jabetuta, euskal esamolde jator eta bereziei gogoa emanik, joskura berriak nola sor, pikoak ontsa nola atzeman zerabilen gogoa, idazte lanean gozatuz eta oroz batean bere hatsa ahi tuz. Egungo euskal kazetari nola idazleek, euskara
|
berez
bere jar dadin edo gaztelania frantsesetarik bereizi nahi luketenek, balukete haren hiztegi jori eta bizi, joskera zalu, figura, hots eta erritmoaren senaz den bezainbatean zer ikas.
|
|
2019
|
|
|
Gero ikusiko dugunez, A. Irigarayk posta harremana berreskuratu zuenean 1947an P. Lafitterekin, lexikografiako koordinazioa izan zuen kezka nagusietakoa.249 Bestalde, R. M. Azkueren Diccionario vasco español francés berrargitaratzeko asmoa agertu zuten A. Tovarrek, RSVAPen bidez, eta Euskaltzaindiak
|
berak
1948ko maiatzean, baina ez zuten oihartzun publikorik izan (Tovar 1947; Euskaltzaindia 1956: 329; Andiazabal & al. 2005).
|
|
|
R. Lafonen gutuna N. Oleagari, Bordeleko irakasleak egindako lanaren kalitatearen erakusgarri,
|
berak
egindako frantses itzulpenak behin eta berriz berrargitaratu dira gaur arte.
|
|
|
Bistan da A. Irigarayk, sortutako arazo politikoa gorabehera, ez zuela lapurtera literarioaren bidea amaitutzat jotzen, eta F. Krutwigek
|
berak
L. Villasanteri sarrera hitzaldia erbestean argitaratzea proposatu baino lehenago, prest zegoela idazlana BRSVAPen plazaratzeko, euskararen estandarizazio akademikoaren lehen urrats modura. Are Bilbon umezurtz geratutako Nuevo Ateneo-ren inguruko kideak ere baliatu nahi zituen lapurteraren aldeko giroari eusteko.917 Bistan dago A. Irigarayk GPD eta RSVAPeko kideekin zuen tratua, eta erbesteko abertzaleek salatzen zuten Akademiaren hutsaltasuna gainditzeko nahia.
|
|
|
Derabilagun eskuara laborariek dute asmatua behar arau, eta atchiki dute, ez sort herriaren maitez, ez burukeriaz, bainan den bezala
|
beren
heinekoa dutelakotz. Heieri mintzatzen gireno, ez da dudarik heien heineko eskuara begiratu behar dugula; eta nahi baditugu ere gero eta gehiago argitu, ez ditugula eginen hitz arrotz ukaldika, bainan heien meneratuz, eta heien menetik heiekin batean goiti hegaldatuz (Lafitte 1952d:
|
|
|
114). 97 Era berean, Frantziako muga zeharkatzeko baimena zuen, 1937ko irailean J. B. Daranatz elizgizonarekin Baionan biltzen saiatu baitzen.98 Besteak beste, Ginea Espainiarreko edota Londresko paradiplomazia frankistarekin harremanetan zegoen.99 J. Urquijoren RAEko idazkari izendapenak diktadurarekin zuen lotura ideologikoa argi utziko ez balu, J. Pujol() CEDAko diputatu ohiak Donostian zuzentzen zuen Domingo astekari berrian argitaratutako artikulura jo dezakegu. 1936ko udan prestatzen ari omen zen" La boina ¿ se usaba en Navarra en el siglo XVI?" izeneko artikuluaren gaia
|
berez
euskal txapelaren jatorri historikoa zen, baina kolpistek Donostia okupatu izanaren urteurrena baliatu zuen, gerraren osagai zibila nabarmendu eta Nafarroako errekete" txapelgorri" ei gorazarre egiteko:
|
|
|
Caro Baroja’k dionez, Donostia’n" Sociedad Vascongada de los Amigos del Pais" zuzentzen edo darabiltenek eta Bilbao’n" Euskaltzaindia" edo" Academia de la Lengua Vasca" eraentzen dutenak ez dute ez euskaldunik ez euskerarik maite;
|
beren
nausitza eta politika baiño. Orregaitik ez da arritzeko, oraingo euskaltzaindiko [sic] diren batzuek euskeraz ez jakitea, ez eta" Sociedad V. de los A. del Pais" darabillenak ere (Ciriquiain Gaiztarro’k, alegia) (Barandiaran 2009:
|
|
|
343 B. Fagoaga, M. P. Ciganda, F. Astiz, M. Esparza, J. Aguerre eta J. Ezquieta aipatu zituen Nafarroako medikuak. Era berean, aurrekari garbia zuen EI SEVek Iruñean 1935ko maiatzean sortutako ordezkaritzan, A. Irigarayk, J. Aguerrek edota E. Esparzak
|
berak
osatu zutena (Estornés Zubizarreta 1983: 43).
|
|
|
Hizkuntza’ sentimendu nazionalearen thermometera da. Halakotz bere personalitatearen konszientza indarrtsua duten nazinoek’
|
beren
hizkuntza edonoiz erabilten dute eta hizkuntza huntaz kultur bat kreatzen dute.797
|
|
|
Eta Euskalherriko gazteriaren desnazionalizatzea, erdalduntzea ez othe da gure seme alhabak
|
beren
arbasoak gandik ebastea, eta hunela izan ezkero, zergatik zuzen [tarzuna] eztagokie euskaldunei. Hunelako prozedura Aquinastarr Thomasek dioenez iura naturalearen kontra baldin ba da, zergatik hunelako gisak gure herrian monjattoek eta praideek eskoletan darabiltzate?
|
|
|
I. M. Echaidek, Donostiako ordezkaritzako korrespondentzia idazteko, GPDko laguntzailea erabiltzen zuen, baina J. A. Esnoz ez zen gauza gutunak euskaraz idazteko. Horregatik, buruordearen gutunak ia beti gaztelaniaz zeuden.1180 Dena dela,
|
berak
nahi zuen N. Oleagak ere laguntzaile bat kontratatzea Bilboko idazkaritzarako. Batzarrak arintzearren, I. M. Echaidek eskatu zion aurreko akten zirriborroak euskaltzainei postaz bidaltzeko beti.1181 Uste izatekoa da N. Oleagak ez zituela beti gogo onez hartu Donostiatik iristen zitzaizkion ohar eta agindu horiek, hamar urte oso zailetan R.
|
|
|
GPDko presidentea, E. Vidal Munárriz gobernadore militarra, J. Pagola Donostiako alkatea, J. Garnica itsas komandantea, D. Laffitte Gipuzkoako ingeniari nagusia eta probintziako diputatuak. Mahaiburuen, funtzionarioen eta familia adiskideen aurrean, J. M. Caballerok, M. Ciriquiainek eta I. M. Echaidek
|
berak
hitz egin zuten. Euskaltzainburuordeak euskararen alde egindako lana goratu zuenean, GPDko presidenteak berriz ere ortodoxia politiko frankista aldarrikatu zuen.
|
|
|
" Index" onen bitartez irakurleak eroso arki ditzake Euskaltzaindia’ren erabaki nagusienak eta idazlan eta
|
beren
egilleen izenak.
|
|
|
Hurrengo urtean, Guatemalako aldizkariaren zenbaki bat ere ministerioaren Gipuzkoako delegazioak bahitu egin zuen. Kolpe horien ondorioz,
|
berez
defizitarioa zen (J. Zaiteguik 6.000 dolar zituen galduta ordura arte) aldizkaria bertan behera uzteko zorian egon ziren.
|
|
|
Lanik erdia eginda dago. Euskalherriaren Adiskideek
|
beren
xedeak erakhutsi zituztenik huna euskararen aldeko lanek bide handiak egin dituzte, batez ere Azkue iaunari esker. Bainan oraindik euskaldunek
|
|
|
1152 A. Ibinagabeitiak 1952ko abenduan bidali zion artikulua Paristik J. Zaiteguiri, F. Krutwigi zor zaizkion lapurtera klasikozko ortografia eta aditz moldaketekin (Iztueta & Iztueta 2006: 346).
|
beren
hizkuntzari zor deraukoten orhoitgailua egiteko dago. Nork hartuko othe du Azkuen lanak aitzina eramaiteko ardura?
|
|
|
Krutwigren [sic] gehiegikeri bat [z] u ontzat ez hartuarren, hain errukigabeko idazti hori berak ezin omen du onetsi. Zer erranen lukete (zion) kanpoaldean dabiltzen euskaldunek, paper hori
|
beren
eskuetan ero847 ABA EUS: J. M. Barandiaranen gutuna L. Villasanteri,.
|
|
|
Eder iritxi omen die ta gainera bidezko. Or ikusiko dugu irakatsi aien arioratuko dituten
|
beren
eginak ere. Oraingoz ez du Zeru Inperioan sartzerik, Parisen bertan zenbait ilabetez egongo da oraindik (Iztueta & Diaz 2007b:
|
|
|
1934an odol isuria izan zuenetik, erretiratuta zegoen, oso makal eta ezinduta, Akademiari ekarpenik egin gabe. Linguistikan egindako lanik garrantzitsuena Dictionnaire basque français() izan zen,
|
berak
hasi eta P. Lafitte eta Ph. Aranartek amaitua.
|
|
|
Aranartek amaitua. Mundu Gerratik aurrera, P. Lhanderen hiztegiaren frantses euskara bertsioaren lanetan hasi ziren, baina ez zuen aurrera egin.29 Gerra zibilaren hasieran, J. M. Leizaolak
|
berak
aitortu zuenez, guztiz gaitzetsi zuen EAJ PNV autonomistaren ezkerrarekiko elkarlana (Euzko Deya). Baina gero, errepresio dramatikoaz jabetuta, Frantziako jesuiten uzkurtasuna eta erregezaleen filokarlismoa salatu zituen.
|
|
|
Legegintzaz beste, B. Echegaray EJ GEren kulturgintzan guztiz inplikatuta egon zen. Besteak beste, Euzko Irakastola Nagusiaren(" Universidad Vasca") eta Euzkadiko Gogo lantze Batzordearen araudien idazketa taldekoa izan zen 1936ko urri azaroetan eta 1937ko otsail martxoetan, hurrenez hurren, baina batzordeek ezin izan zuten
|
beraien
aholkularitza lana behar bezala bete, Euzkadi errepublikanoaren indar guztiz gehiena gerrara bideratu behar zelako. B. Echegarayk L. Michelenari kontatu zionez, garai horretan R.
|
|
|
Eusko Jakintza, BRSVAP, Boletín del Instituto Americano de Estudios Vascos, Euzko Gogoa eta Gure Herria ra. Uste izatekoa da Gernikara F. Krutwigek
|
berak
bidali zuela. Era berean, akademiko hauei bidaltzea eskatu zion:
|
|
|
Erbesteko EIL SIEB izan zen, ez Euskaltzaindia, itzulpenaren egiazkotasun eta zuzentasunaz fede eman zuena. Itzulpenari oniritzia, besteak beste, A. Irala eta A. Arzelusek ere eman zioten.479 N. Ormaecheak
|
berak
, P. Lafitterekin eztabaida sutsuan hasi zenean, itzulpena goratu zuen, berea zela onartu gabe (Ormaetxea 1991b: 865).
|
|
|
Izan ere, Frantziako Parlamentuan herri hizkuntzen hezkuntzarako estatutu berria eztabaidatzen ari ziren, 1951ko urtarrilean" Loi Deixonne" bilakatu zena. P. Lafittek
|
berak
Le Courrier de Bayonne egunkarian azaldu zuenez, J. Errecart" Mouvement républicain populaire" (MRP) alderdi kristau demokratako diputatuak parte hartze garrantzitsua izan zuen eztabaidan, nahiz eta zentralismo jakobinoak proiektu erregionalista ahuldu egin zuen (Oficina Prensa Euzkadi). 508 Besteak beste, lege proiektuaren aurka agertu ziren Académie Française bera edota A. Dauzat b... P. Lafitte pertsonalki inplikatu zen eztabaidan eta M. Deixonne diputatu sozialistari gutuna idatzi zion, Herriako zuzendari gisa, Senatuak murriztutako lege proiektua puntuz puntu aztertzeko:
|
|
|
Erbesteko Gernikan Akademia berriaren aurka N. Ormaecheak egindako erasoaren ondoren, F. Krutwigek
|
berak
" Sobre la reorganización de la Academia de la Lengua Vasca" izeneko gutun irekia zuzendu zion aldizkariaren zuzendariari, Bilbon apirilean sinatuta. Bertan euskaltzaleen arteko adiskidetze eta elkarlanerako deia egin zuen:
|
|
|
Gernikako arduradunei" Sobre ortografía vasca y el vascuence escrito" lana bidaltzeaz gain, R. Lafonen Baionako sarrera ekitaldia baliatu nahi zuen
|
beraiekin
biltzeko. Akademiak, halaber, J. Saint Pierreren sarrera ekitaldia 1950eko irailean egiteko asmoa omen zuen Donibane Lohizunen (Iztueta & Iztueta 2006:
|