|
2000
|
|
|
Oraingoan teorizazioari atxiki dio, ordea, aurrekoetan praktikari bezala: Literaturgintza era jakin eta zehatz batean egin
|
behar dela
uste omen du Sarrionandiak, eta era hori zein den zehazten saiatzen omen da obra honetan.
|
|
|
Berez helduentzako aproposago ez ote den esaten du, edo hauei gaztetxoei baino gehiago ez ote zaien gustatuko. Bereziki azpimarratzen du" Ereduak" izeneko ataltxoa, didaktikoegia baderitzo ere, nola idatzi
|
behar den
eredu ezin hobea eskaintzen duela esanez.
|
|
|
Lopez Gasenik dioenez, istorio guztietan zehar noizbehinka errepikaturik agertzen da esaera hau" batasun ia erlijiosoa ematen diolarik liburu osoari". Arnaut Oihenartek Atsotitz edo errefrauak bilduman jasoriko Han izanik hona naiz esaera ilunaren azalpena euskal idazle hark azaltzen zuen modura, bi txoriren arteko elkarrizketa egoeran kokaturik ulertu
|
behar da
: " Txori batek, bere habia epelean dagoela, heldu berria den beste txori bati emandako erantzuna da, heldu berriak Orhi aldean eguzkiak bero jotzen duela eta hara joateko gonbitea luzatzen dio; kabi epelean dagoen txoriak, aldiz, iruzurra sumatzen du eta ezetz erantzuten dio" han izanik hona naiz" esanez.
|
|
|
" hamar narrazio ezberdinez osatzen da. Duela guti euskal kritiko batek izkiriatu du ipuin liburuei gai eta egitura batasuna eskatu
|
behar zaiela
, aurreiritzi absurdua ezarriaz. Martin Lezetak libururako narrazio gaiz eta egituraz apropos desberdinak moldatu zituelarik ipuinen batasuna bere idazkerak eta, modurik definitiboenean, irakurketak eginen zutela ondo zekien." (114 or.)
|
|
|
Liburu horren aipamena egiterakoan, kritikatu eta baloratu egiten du egilearen eginahala eta fruituaren arteko harremana. Sarrionandiak inoiz idaztea sinesgarri litzatekeen testuak dira berez, tankeraz, aipatzen dituen autoreengatik, erabiltzen dituen gaien taxuarengatik, baina ez dira idatziak dituen liburu horretakoen aipamen zuzentzat jo
|
behar
. Zehaztasunak, izenburu eta data zertzeladak emanez, sinesgarria den entorno literario bat sortu nahi du.
|
|
|
Beharbada Narrazioak liburu honexen izenburua da Sarrionandiaren liburuen izenburuen artean sinpleena, beste guztiak interpretazioa
|
behar duten
sintagmak izan dira edo azalpena eskatzen duten hitz multzoak, baina kasu honetan, agian, sinpletasunak omenaldi bat du barnean. Agian Jorge Luis Borgesen ipuinen bilduma baten Narraciones (Cátedra 1980) edizioaren izen bera darama Joseba Sarrionandiaren Narrazioak liburu honek.
|
|
|
Hezurrezko xirulak, Galegoz heldutako poemak eta S.T. Coleridgeren Marinel zaharraren balada (The rime of the ancient mariner) poesia itzulpenen artean aipatu
|
behar dira
. T.S. Eliot eta S.T. Coleridge bezala, Joseba Sarrionandiaren erreferentziazko idazlea den Fernando Pessoaren Marinela (O marinheiro) obra itzuli zuen (Susa 1985).
|
|
|
Joseba Sarrionandiak liburuaren sarreran bertan adierazi bezala," literatura oro literaturaren literatura da", alegia, tradizio literarioaren oihartzunak islatzen ditu literatura orok. Gero bereziki aztertuko den Narrazioak liburuan ere irizpide honi beroni eusten dio Sarrionandiak, eta horretan eredu, maisu edo inspiratzaile dituen Kavafis, Pessoa, Auden eta XX. mendeko beste zenbait poeta handiren iritziko da, Iñaki Aldekoaren ustez: " Gure garaian poesia hoberenak literatur tradiziotik datozkigun isladak nahitaez errefraktatu
|
behar ditu
bere literaturan. Ahaztu gabe, betiere, ironia, poeta edozein tradiziotatik urruntzen duena, tradizio hau errepika ezina bihurtuaz.
|
|
|
Sarrionandiarengana ere heltzen da Verlainez geroztiko agindua: musikalitatea oroz gainetik, esatea merezi duen eta poesiari iradokior zaion horrek belarriari ere atsegin eman
|
behar dio
, eta horretarako hitzen hotsaren, perfilen eta adieren armoniak gidaturik osatzen du poetak bere mintzaira hain karakterisitiko hori.
|
|
|
Halere, poetaren jarrera itxaropenezkoa da, ironikoa, norabide garbirik ez duela aitortzen duelarik ere: " baina ekin
|
behar da
zeren/ hobe da burrukatu eta galtzea/ galera aurrez onartzea baino." (52 or.)
|
|
|
Aldi berean, gogoratu
|
behar da
ipuinetan leku-izen konkretuak eta zehatzak ere ageri direla leiendazkoekin bat ez datozenak, kontrastean bezala sartuak. Hain zuzen ere egilearen geografia pertsonalari hurbilen zaizkionak dira aipatzen dituen toki horiek, esate baterako, gai arturikoa duten ipuinetako bitan Durango eta Mugarra mendiko oinetan kokaturiko toki zehatzak aipatzen dira.
|
|
|
Kausalitate honen bitartez, fatalismoaren kutsua berpiztu da gure literaturan, eta ipuinaren sinbolizazio-munduak zabaltzen irakatsi digu Borgesek. Borgesen jarraitzaile literario bezala, Atxaga, Jimu (Jose Mari Iturralde) eta Sarrionandia aipatu
|
behar
".
|
|
|
Leonardo da Vincirekiko aipamena nola ulertu
|
behar da
–Leonardoren zein testuri buruz diharduen ezin argitu izan dugu, Lopez Gasenik bezala, lagunentzako, eruditoentzako edo adituentzako bakarrik diren aipamenen klabearen falta sumatzen du irakurleak honelakoetan.
|
|
|
Oraingo boza" berea" dela esaten du Iñaki Aldekoak, eta ez lehen liburuko poemetakoa bezalakoa. " Ahots desengainatu eta gogorragoa da, badaki ahots honek zintzo eutsi
|
behar diela
bizitza eta memoriari; ezin diola, bere bakardadean, aberri berriak-irakur literatura-imajinatzeari ekin, zeren ezinbestez, bere nortasunaz eta bere borrokaz, hitz batez, bere aberriaz ahaztuko baita." (8 or.)
|
|
|
1983ko Eguberrietako amarauna poeman bertan zertarakoa are gordinagoa zen: " Baina zertarako egin poesia aro gaitz hauetan?" (33 or.). Sarrionandiak ez daki," baina ekin
|
behar da
zeren hobe da burrukatu eta galtzea/ galera aurrez onartzea baino" (52 or.). 1987ko Marinel zaharrak liburuan ere galdera bera da hitzaurrean" Zertarako poesia hondamen aro hauetan?" (8 or.). Oraingoan ordea, sasoi guztiak ez ote diren makalak galdetzen dio bere buruari, haatik ezinbestekoa dela pertsonarentzat kantatzea, itsasontziarentzat nabigatzea bezala. Bere kasuan, gainera, Coleridgeren marinel zaharrak bezala, inork entzuteko trenta handirik hartu nahi ez duen moduko kontuak esan behar ditu.
|
|
|
" Baina zertarako egin poesia aro gaitz hauetan?" (33 or.). Sarrionandiak ez daki," baina ekin behar da zeren hobe da burrukatu eta galtzea/ galera aurrez onartzea baino" (52 or.). 1987ko Marinel zaharrak liburuan ere galdera bera da hitzaurrean" Zertarako poesia hondamen aro hauetan?" (8 or.). Oraingoan ordea, sasoi guztiak ez ote diren makalak galdetzen dio bere buruari, haatik ezinbestekoa dela pertsonarentzat kantatzea, itsasontziarentzat nabigatzea bezala. Bere kasuan, gainera, Coleridgeren marinel zaharrak bezala, inork entzuteko trenta handirik hartu nahi ez duen moduko kontuak esan
|
behar ditu
. Aldiz, 1995eko poema sortan gainditua du, bizitzaren beraren indarrez, Becketten hastapen gisako hura" nothing is left to tell"-ek (ez da esatekorik geratzen), metaliteratura ororen abiapuntua izango zena.
|
|
|
Aurreko bi liburuak beharrezkoak zirela [Telefono kaiolatuak eta Bizkarrean tatuaturiko mapak], batez ere estilo aldetik, Harkaitz Canok bere poesiaren hizkuntza narrazioetara moldatu
|
behar baitzuen
. Ez, ez ditu galdu bere ezaugarri nagusiak:
|
|
|
Eleberri liriko edo poematikoen artean aipatuko dugun azken honetan, Yolanda Arrieta testu labur ezberdinen eransketaren maila gorenera iritsi da. Dena den, hau guztia eleberrigileak egindako aukerari estuki lotzen zaiola azpimarratu
|
behar dugu
. Hain zuzen ere, idazleak jostearen metafora darabil bizitzari buruzko bere ikuspegia emateko, eta ondorioz, josten ikasteko manual gisara antolatu du eleberria bera.
|
|
|
Honela, bi emakume hauek senideak direla ohartuko da, eta Axun iraganeko maitearen lekua betetzen joango da. Istorioa aurrera joan ahala, gertatu
|
behar dena
berehala igarri egiten da, izan ere, Udazkena eleberrian bezala, ez dago ezustekorik. Hala ere, eleberri honetan inguruneak pertsonaiengan Mintegiren eleberrian baino eragin handiagoa izango du; zenbait ikutu sozialek zipriztintzen baitute erlatua.
|
|
|
" ez da triste ez da alai, zertxobait idealizatuta agertzen zaigu Axun bera, gazte-denboran, idealizazio-joera handia baitago. Bukaera, horrelako istorioak
|
behar duen
gisakoa, tristea, alegia". (El Diario Vasco 1995-X-28)
|
|
|
Are gehiago, Itziar Belaundek eginiko iruzkinean liburu honetan aurki daitezkeen bikoiztasunak azpimarratzen dira. Bere iruzkinean aipaturiko bi plano horien bereizketaz aritzeaz gain, plano bakoitzeko pertsonaia bakoitzak pairatu
|
behar duen
bikoiztasuna azpimarratzen du: hots, Mario jaio dena eta sentitzen denaren bikoiztasunean bizi da; eta Keparen bikoiztasuna, ordea, ezkutuko eta azaleko bizitzan oinarritzen da.
|
|
|
Itziar Belaunderen ustez," itxura baino gehiago edukiari begiratu
|
behar zaio
, gaur egungo gizartean hain gogor finkatutako baloreak zalantzan jartzeko gauza delako elaberri hau, eta baita ere, pil-pilean dauden oso gai ezberdin eta interesgarriak hautatu dituelako, ondo kokatuta benetazko inguru batean." (Egunkaria 1992-X-9)
|
|
|
Idaztankerari begiratuz, oso hizkera aberatsa darabilela aipatu
|
behar dugu
, baina, era berean irakurterraza. Gainera, ironia zorrotza lantzea ederki lortu du.
|
|
|
Liburu honetan azaltzen diren pertsonaiak kondenaturik daude, kondena hori zenbaitetan jatorritik datorkie umezurtzak izaten dira (I eta II atalean batez ere) eta heldutasunean badirudi, irtenbide bezala, suntsipena erabili
|
behar dutela
; erahilketa, suizidioa. Besteetan, pertsonaiek errealitatea, interpretapen eta bizipen distortsionatu batetik, desarroilatzen dute, eldarnioan murgildurik daude, giro etsai honek pertsonaiei oso baliabide urriak horni diezazkieke, beraz, kanpotik datorrena traumatikoa izan ohi da, edota pertsonaiak berak badu bere baitan zerbait traumatikoa dena.
|
|
|
Ahalegin estilistikoaren handia azpimarratu
|
behar da
, besteak beste: esaldiak maisuki tolestu ditu eta hitzekin jolas guztiz politak lortu, adierazgarritasun handikoak.
|
|
|
Uste dut inportanteena esan nahi duzun hori erraz komunikatzea dela. Orduan pentsatzen dut ez dela lexiko arraro, hitz zail eta joskera korapilatsuen bila ibili
|
behar
. Hortaz, hizkera ulergarria, samurra nahi bada, irteten zait, eta gainera ez daukat asmorik korapilatzeko.
|
|
|
Halaber, askotan une berean gertaturiko ekintza bat birritan kontatzen digu, baina, ikuspegi ezberdin batez (beste pertsonaia ezberdin baten ikuspegiaren arabera). Ondorioz, irakurleak antolatu
|
behar ditu
denborari dagokionez nahasturik doazen pasarte hauek. Bestalde, askotan kontatzen ez denak ere garrantzi berezia bereganatzen du:
|
|
|
Katebegi galdua thriller historiko-politikoa dela esango nuke nik, definizioek ezertarako balio dutela uste izango banu. Iruzkin honen balizko irakurlea liburuaren irakurle egin alde ematen dut, aldiz, esan
|
behar delarik
thriller hoberenetan bezala gertatzen dela hemen ere, esan nahi baita, aurrera egin ahala emozioa eta jakinmina ere gorantz datozkigula. (Egunkaria 1996-II-24)
|
|
|
Protagonista inguruko herriren batean bizi den arren, ez da honen izenik aipatzen. Bestalde, lekuari buruzko aipamen gutxi egiten direla azpimarratu
|
behar da
. Javier Rojoren hitzek oso ongi adierazten dute adierazi nahi duguna:
|
|
|
Estiloari gagozkiola, eleberri arina sortu duela aipatu
|
behar da
. Bi eleberrietan, estilo erraz eta biziaren aldeko apostua egin du.
|
|
|
Finean, dena osotasun batean dago, lehena eta oraina, elementu pila baten batuketa gara: nitasun bat
|
behar dugu
baina ez gara gauza monolitiko bat. (...)
|
|
|
Arestian aipatu bezala, fikziozko istorioak kontatzea da eleberrigintzaren oinarria; hots, fikziozko munduak sortzea. Baina, fikziozko istorio hori geureganatu ahal izateko, eleberritik at ezaguna dugun errealitateaz baliatu
|
behar dugu
, eleberrian eskaintzen zaigun mundu hori irudikatu ahal izateko: idazleak utziriko hutsuneak betetzeko, aipaturiko erreferentzia ezagunak irudikatzeko,...
|
|
|
Bestalde, narratzailea narratario estradiegetiko zehazgabe bati zuzentzen zaio, kontatu
|
behar duena
benetan gertaturiko istorio bat dela adierazteko.
|
|
|
Gainera, atal bakoitzaren izenburua herri baten izena da. Hain zuzen ere, atal bakoitzaren hasieran bertan kontatuko dena non kokatu
|
behar den
hasieratik zehazten digu, bidaia fisikoaren adierazgarri. Bidaia hauen bidez garai hartako euskaldunak irekiak zirela adierazi nahi izan du egileak:
|
|
|
hau da, narratzaile autodiegetikoari bidea zabaltzen dio. Hala ere, ez dugu ahaztu
|
behar
, hasieran estradiegetikotzat izan dugun narratzailea, istorioaren amaieraren arabera, intradiegetikotzat eta autodiegetikotzat badugu, pertsonaiek hitza hartzean maila metadiegetikoan mintzatzen arituko liratekeela.
|
|
|
Liburuak merezi du, eta ez soilik istorio harrigarri eta hunkigarriak direlako, (Montoiak ipuinak
|
behar duten
bukaera perfektua emateko abilidadearekin jarraitzen du) edo azaldutako estruktura puzzle moduan erakargarria egiten delako, baita liburuak duen balore historikoagatik ere, bertan hiri batean bere historian gertatutako hamaika istorio kontatzen zaizkigulako. (Egunkaria 1997-VI-21)
|
|
|
" Je suis un syntaxier", definitu zuen bere burua Herodiasen egileak. Idazle baten mailu eta ingude hitza izaki, hitz horren zerbitzutara, sentimenduen eta estadu animikoen esanetara baino, jarri
|
behar luke
bide horri ekin nahi liokeen idazleak. Zerbitzu hori korrekzioa eta dotorezia bera baino harantzago doa-Unzuetari ukatu ezin zaizkionak-hitza bilakatzeraino atmosferaren habe eta sostengu bakar.
|
|
|
Bestalde, badira ipuin gehienetan errepikatzen diren irudi ugari ere: musika, esaterako, oso presente dago bere ipuinetan (ez dugu ahaztu
|
behar
idazlea bera musikaria ere badela); kafea (bizigarria); bidaia, kotxea (ihes egitea, ilusioaren bila);...
|
|
|
Euskaldunzaharrek kontatzeko duten ahalmena kontuan hartu, balizko erritmo bat aztertu, hori izan da erreferentzia nagusia. Euskaldunok kontalari onak garela uste dut, ahozko literaturaren eragina gertu
|
behar du
, eta gurasoek, zentzu horretan, euskara asko dakite... Hor dago erreferentzia nagusia:
|
|
|
Leticia Grandesen ustez honako mezu ezkutua du eleberriak: " ideologiak zein maitasunak nor berak gidatuak izan
|
behar dutela
, egin nahia eta bete-beharraren arteko gatazka saihestuko bada, noski." (Egan 49)
|
|
|
Bigarren mailako pertsonaia batzuen jokaera, agian, ez dago garatuegia eta oso sinpleak eman lezakete, batez ere On Benjaminekin konparatzen baditugu. Eleberria, oro har, gustatu zaidan arren, esan
|
behar dut
, baita ere, puntu bat ez dudala hain gustukoa izan: bukaera efektistegia izan da nire iritziz.
|
|
|
Lehendik zeuden horiek idatzirik eta, argitaratzeak ez dio talentuan murrizketarik eragingo egileari. Auzia beste bat da hemen, nik uste; hain zuzen ere, idazkuntzatik bizi nahi duen euskal idazleak non eta zelan erabili
|
behar duen
bere talentua. Edo beste modu batera esanda, Canok eta bestek erakusten duten bokazio sendoak zein etorkizun duen hedabideetatik kanpo geratuz gero.
|
|
|
Espazioari dagokionez, nekazal giro batean kokaturiko ipuinak direla aipatu
|
behar da
. Ondorioz, ugariak dira naturaren aipuak:
|
|
|
Juaristiren ustez Miranderen izena aipatu
|
behar da
," hark ere horrela idazteko joera baitzuen, izu guztiak leuntzeko ariketan beharbada." (El Diario Vasco 1998-VI-6)
|
|
|
Ikuspuntuari dagokionez, narrazio hauetan zehar narratzaile mota ezberdinak darabiltzala aipatu
|
behar da
. Hirugarren, bigarren zein lehenengo pertsona; narrazioko pertsonaia nahiz ez;... Gainera, ipuin batzuetan plano ezberdinak erabiltzen ditu.
|
|
|
Arretaz irakurri
|
behar dira
, hizkuntza landua bezain zaindua baitarabil idazleak, baina ez da trinkoa, ezta samurra ere. Gogorra da, Azpeitiko altzairua lakoxe malgutasun gutxi du.
|
|
|
Joerei bagagozkio, era anitzetako errealismoa gailentzen dela aipatu beharra dago (bai errealismo historikoa, bai gaur egungoa) bestelako estiloak ahantzi
|
behar
ez badira ere. Are gehiago, Harkaitz Canoren eleberrigintzan esaterako, bi eleberrietan eleberri lirikoa edo poematikoa jorratzen badu ere, bere bigarren eleberrian errealismoaren eragina nabari da.
|
|
|
Istorioa kontatzen zaion horri deritzogu narratarioa. Narratarioa ez dugu irakurlearekin nahastu
|
behar
, bata fikziozkoa baita, eta bestea erreala: izan ere, narratarioa narratzailearen maila berean aurkitzen da.
|
|
|
oro har, iragartzearekin lotuta egoten da. Hala ere, ez da testuan zehar ageri diren indizioekin nahastu
|
behar
. Hiru eratako prolepsiak ditugu:
|
|
|
Bestalde, metaliteraturari buruzko erreferentziak etengabeak dira; ez baitugu ahaztu
|
behar
mamiaren harietariko bat editore eta zentsorearen arteko harremana dela. Honela, islatzen den garaiko egoeraren berri emateko literaturaren beraren arriskua aipatu egiten da, literatura eta errealitatearen arteko hika-mika harira ekarriz.
|
|
|
" ondo zaindutako idazkera da, aberatsa hitzetan, indartsua efektoetan. Esan
|
behar duena
esaten du doi, gehiegizko hornidudarik gabe, eta horrek, askotan, ilundu egiten du esan nahi dena." (El Diario Vasco 1995-IV-8) Gainera, esaldi trinkoen erabilerak hizkuntza zaildu egingo du. Zabalaren ustez," trinkoegi, zorrotzegi, eliptikoegi, neurtuegi, serioegi, hitsegi, itogarriegi, gupidagabeegi irudituko zaio beharbada zenbaiti eleberri honetako prosa, baina aukera bat besterik ez da, beste edozein aukera bezain zilegi izateaz gain, Aranbarrik kontaketaren gaiari eta giroari -60ko hamarkadako erresistentzia kulturala-ezin hobeto egokitu diona." (Egunkaria 1994-XII-18) Are gehiago, bere aburuz," plano, garai eta kontzientzia" aniztasun hori baita liburu honen lorpenik behinena, batik bat narrazioari ematen dion" indar adierazkor bereziagatik".
|
|
|
hizkuntza kultua, periodo luzeetakoa, mailegu anitz darabiltzana, zehaztasun lexikal eta sintaktikoaren onetan, euskara batuaren arauak betez nolanahi ere. Efektua bitxi samarra da, aitortu
|
behar dut
, baina gutxi gorabehera horrelatsu imajina liteke izango litekeela euskara idatzia Joanes Leizarragaren bideak aurrera egin balu.
|
|
|
Sexu harremanak, maitemina erakargarritasuna duten harremanak dira, esperantza irekitzen dutenak; ematen du bizitzak askoz gehiago eman
|
behar duela
, baina askotan ez da horrela izaten, eta nire ustez horregatik datoz haserreak, agresibitatea eta hainbat gauza. (Gara 2000-I-29)
|
|
|
Izan ere, atal gehienen hasieran Bilboko auzo ezberdinen ezaugarri zenbaiten deskribapen edo aipamenak egiten dira. Bestalde, Mikel Somera kaleko pisu batean bizi dela aipatu
|
behar da
, inguru hori baita batik bat islatzen dena. Nahiz eta trama gehiena Bilbon gertatu, beste zenbait leku ere aipatzen dira eleberrian zehar:
|
|
|
Elkarrizketa batean honakoa aitortu zuen: " Berez naiz esaera errazak eta sinpleak egitearen zale.(...) Baina zergatik kontatu
|
behar dira
gauzak ahalik eta zailen. Erraz kontatuta uler balitezke eta esanahi berdina baldin badute, askotan, grazia gehiagorekin gainera..." (Habe 219)
|
|
|
Muruaga bigarren liburuari buruz ari delarik honakoa diosku: istorioek" beti dute holako tonu umoretsua esanez bezala bizitzan gauzarik tragikoenak ere-bikote kontuan behintzat-ez liratekeela hartzen ditugun bezain serio hartu
|
behar
." (Egunkaria, 1995-VII-30) Nahiz eta bi bildumetan umorea eta ironia darabilen, bigarren bildumako ironia zorrotzagoa eta landuagoa da. Izan ere, bilduma honetan askotan umore beltza eta tragikoarekin topo egingo dugu.
|
|
|
Idazkera, berriz, freskoa, arina eta jostalaria da; iradokizuna erabiltzen du une oro idazle gazte honek, erdi-esanak eta esan gabe ulertu
|
behar direnak
; badu malezia punttu bat, eta badu erotismo ukitu bat ere pasarte askotan. (Aizu!
|
|
|
Halako atmosfera falta nabaritzen zaie ipuinei, oso azkar kontatuta dago dena, pertsonaiak
|
behar
gisa ezagutzeko betarik eman gabe. Lerro gutxitan garatzen du haiei buruzko nondik norakoa, kontaerak eskatuko lukeen erritmoa ez du errespetatzen, arrapaladan bezala joaten zaigu istorioa, detailetan finkatu gabe, elkarrizketetan gozatu gabe, eta, batzutan bukaerako bide okerra hartuz.
|
|
|
Urrun dabil menditik, kale artera garamatza, eta, zehatzago esanda, hiri handi bateko pisuetako etxebizitzetan izaten diren bikoteen barrunbeetara: gizon-emakumeen gorabeherak eta miseriak, elkarren
|
behar
eta konpondu ezinak... maisutasunez daude deskribatuta, batez ere, zenbait gizon-tipo: harroa eta txepela, gizarajoa eta pijoa.
|
|
|
Jose Jabier Fernandezek dioen bezala," umorez beterik daude baina garratzak dira, gogorrak eta zuzenak. Pasioz eta suz gainezka dauden ipuinak dira, baina era berean baita hotz eta gupidagabeak ere." (Egunkaria 1999-VI-19) Izan ere, liburu honetan heriotza eta maitasun-gorroto artean egiten den hurbilketa azpimarratu
|
behar da
. Hartara, errealitatea eta usteak nahasirik ageri dira ipuin hauetan guztietan.
|
|
|
Narratibari dagokionez, gure begirada fizkiozko narratibara zuzendu dugula azpimarratu
|
behar da
. Ondorioz, saiakera eta kronika-liburuak esparrutik kanpo utzi ditugu.
|
|
|
Beste egunkari eta aldizkarietako kritikak batez ere informatiboak eta dibulgaziozkoak izan ohi dira. Haatik, kontuan izan
|
behar dugu
, batzuetan aldizkarietan eskaintzen zaigun informazioa argitaletxearen propaganda sareetatik igorririkoa dela, eta hauetan liburuaren argumentuari buruzko zertzelada batzuk besterik ez direla azaltzen. Honelako aipamen laburrak egunkari gehientsuenetan, eta bereziki argitaletxeek atonduriko aldizkarietan aurkitu ahal dira:
|
|
2001
|
|
|
Hasiera batean esan dugun bezala, donostiarrarena sentimendu-gerra baten kontaketa da, ikuspuntu bakarrez egituratua gainera, hau da, senar adardunaren ikuspuntutik. Futbol eta boxeozale (80) den protagonistak," Love story" (43) bezalako kantez hunkituta geratzen denak eta bere jokabide arrazionalistaren frogagarri" jakituria" kulinario dudaezinezkoaren jabe denak (hortxe daude, zehaztasun flaubertiarrez, arraultzak nola frijitu
|
behar diren
azaltzen dizkiguten pasarteak (34), edo entsalada (71) edo lasagna (181) gustagarriak egiteko prozedura zehaztuak, edo legatza frijitzerakoan kontuan hartu beharreko aholkuak (63)), emaztearen eta emakumeen topiko matxista guztien adibideak ematen dizkigu: Tomate berde frijituak (120) bezalako filmak gustatzen zaizkigula esanez edo" nobela lodikoteak"
|
|
|
Guztiarekin ere, garai oso nahasia izan zela esan
|
behar dugu
eta horrela, 1956-1975 urteetan lan-gatazkatik frankismoaren aurkako borrokara pasa zirela euskal herritarrak. Erregimenaren azken garaietan langile-mugimendua areagotu egin zen.
|
|
|
Arregi eta X. Lete biltzen zituen lagun-talde hau, ez zen soziologikoki euskalduna, hau da, euskara ez zen beren eguneroko jardunaren oinarria. Frankismoaren debekuak eta zapalkuntza-politikaren ondorioak jasaten zituen belaunaldiaz mintzo garela esan
|
behar da
. Hori dela-eta, garaiko egoera eta gabeziek bultzatuta ekingo dio Saizarbitoriak idazteari.
|
|
|
Leer, 1999ko uztailaabuztua), Vargas Llosa idazle hegoamerikarrak baieztapen deigarria egiten zuen: nobela bat idazteko, anbiziosoa
|
behar duela
izan idazleak. Alegia, genero honek formari buruzko hausnarketa eskatzen duela eta unibertso literario guztia ongi lotzeko abilezia.
|
|
|
Egile hauen iritziz, gizakia mundu absurdoan bizi da, gero eta ilunagoa eta ulergaitzagoa bihurtu zaion munduan. Horregatik, nobela bat idazten dugunean, ezinegon hori modu egokian adierazi
|
behar dugu
. Talde honetako partaideentzat, kontamolde berriak probatzeko generorik aproposena bilakatu da nobela XX. mendean.
|
|
|
Askoren iritziz, egilearen nobelarik trinko eta erakargarriena den honek, irakurle bat baino gehiago harritu du bertan inongo istoriorik ez zaiola kontatzen ikusi duenean. Ikuspuntuz aldatu
|
behar da
horrelako nobela bat irakurtzean, istorioen ezintasun horrek mende hasieratik Arte mailan egindako aldakuntzez oihartzunik ematen baitigute.
|
|
|
artelana. Rossettiren antzera, berak ere artelana jartzen du denaren aurretik, bizitza izorratzen dien emakumeez baliatu
|
behar badu
ere (Eugenia, Siddal). Eta Victoriak ez du pintatua izan nahi, maitatua baizik.
|
|
|
Psikoanalista baten antzera, irakurleak jakin egin beharko du pertsonaia hauen jokabidea interpretatzen, Victoriari entzuten, bere iritzietan baitago nobelaren klabea. Azken batean, Rossettiri edo psikoanalistei Victoriak dien higuinaren oinarrian, jokabide sexisten gaitzespena ere ikusi
|
behar baita
: Rossettiri dagokionez, artelana edozeren gainetik jartzeagatik; psikoanalisiari dagokionez, berriz, nobelan hainbestetan aipatzen den S. Freuden hainbat teoria sexistarengatik.
|
|
|
Noizbait, Saizarbitoriaren poetika eta idaztankeraz hain urrun dagoen Henry James idazle iparamerikarrak honako hau idatzi zuen: " nobelak, lehenengo eta behin, dibertigarria
|
behar du
izan". Dudarik ez dago, gutako asko" dibertitu" egin garela Ene Jesus (1976) irakurtzen (Joyce eta Becketten nobelek ere dibertitu gaituzten moduan).
|
|
|
Aisialdian ongi pasatzera" kondenatuta" gaudenez, kultura modernoan guztiz beharrezkotzat jotzen zen irakurketa bera gaur egun" sufrimenduz" beteriko ekintza sublime kontsideratzen da. Literaturaren irakurketak eskatzen duen patxada eta lan intelektualari gehiegizkoa iritziz, aldibereko plazerra sortuko luketen irakurketa" light" ak gailendu dira (edo irakurri
|
behar
ez diren" liburu elektronikoak", kasu). Esan gabe doa, Saizarbitoriaren nobelak planteamendu hauen beste muturrean leudekeela.
|
|
|
Alabaina, arrazoiak ez lirateke berdinak izango. Saizarbitoriaren nobelak 60 -70 hamarkadetan euskal kulturaren baitan gertatu zen iraultzaren barnean ulertu
|
behar ditugu
. Iraultza diogu, literaturaren kasuan, ordura artean indarrean zegoen poetika eta estetikari, estetika modernoa (adierazpidearen krisia islatzen duena) gailendu zitzaiolako.
|
|
|
Hurrengo etenaldia Pott (1978-1980) bandakoek egin zuten. Literatura idaztea
|
behar
bihurtuz, idazketa horrek ez du beti euskaraz soilik idatzirikoa esan nahiko.
|
|
|
Edozein modutan ere, garaian literatura, eta konkretuki, nobela mailan eragin ziren aldaketa horiek euskal irakurleriarengan sortu zuten etendurari, euskal munduak bizi zuen egoera erantsi
|
behar diogu
: zenbat irakurle alfabetatuk irakur zezakeen Ene Jesus bezalako nobela bat?
|
|
|
Egungo aurreuste arruntenak irauliz, kontaketaren ezintasuna antzeztu nahi izan digu Saizarbitoriak. Ikuspuntuz aldatu
|
behar da
horrelako nobela bat irakurtzeko, istorioen ezintasun horrek mende hasieratik Arte mailan egindako aldakuntzen oihartzunik ematen baitigute.
|
|
|
Geroztik, auskalo zenbatetan irakurri dugun R. Saizarbitoriaren nobelarik ezagunena den hau, eta gehienetan, literatur lan onei soilik datxezkien gertakarien lekuko mutu izan garela esan
|
behar
: 100 metrok, ezer baino lehen, plazerezko irakurketa agortezinak eragin ditu gugan.
|
|
|
Hasieran esan dugun bezala, Saizarbitoriarena sentimendu-gerra baten kontaketa da, ikuspuntu bakarrez egituratua gainera, hau da, senar adardunaren ikuspuntutik. Futbol eta boxeozale den gizon honek," Love story" bezalako kantez hunkituta geratzen denak eta bere jokabide arrazionalistaren frogagarri" jakituria" kulinario dudaezinezkoaren jabe denak (hortxe daude, zehaztasun flaubertiarrez, arrautzak nola frijitu
|
behar diren
azaltzen dizkiguten pasarteak, edo entsalada edo lasagna gustagarriak egiteko prozedura zehaztuak, edo legatza frijitzean kontuan hartu beharreko aholkuak), emaztearen eta emakumeen topiko matxista guztien adibideak ematen dizkigu, Tomate berde frijituak bezalako filmak gustatzen zaizkiela esanez edo" nobela lodikoteak" irakurtzen dituztela adieraziz. Hori gutxi balitz, Florarekin izandako eztabaida nagusiak" bere jakituria entziklopedikoaren aurrean" emaztearen nortasuna finkatu beharrak eragindakoak zirela aitortuko digu protagonista itsu honek.
|
|
|
Protagonista maskulinoa txiki sentitzen da emakume honen aurrean eta txikitasun honen adibidea biek elkarri ematen dioten muxuan legoke: Juan Martinek ongi luzatu
|
behar du
Victoria5 Woody Allen: " Sexua zikina den?.
|
|
|
W. C. Auden poetak aholkatutakoaren ildotik, kritikak merezi duten liburuez soilik hitz egin
|
behar duela
uste baitugu eta horixe egiten ahalegindu baikara Saizarbitoriaren nobelekin: gure irakurle-horizontea aberastu duten testuen irakurketa kritikoak proposatzen.
|
|
|
Irakurketa-proposamenak dituzu, beraz, esku artean dituzunak. Kritikagintzak, zernahi egiten duelarik ere, ez baitu irakurketa bakar eta aldaezinik inposatu
|
behar
. Alderantziz, testuan oinarritutako interpretazioak, analisiak,... irakurketak finean, izan behar ditu helburu.
|
|
|
Kritikagintzak, zernahi egiten duelarik ere, ez baitu irakurketa bakar eta aldaezinik inposatu behar. Alderantziz, testuan oinarritutako interpretazioak, analisiak,... irakurketak finean, izan
|
behar ditu
helburu.
|
|
|
Erantzuna ez dago, gure iritziz, arrazoi ez-literarioetan ere, eta zentzu honetan, liburu honen argitalpenaren inguruan sortutako iskanbilek (zentsura arazoak zirela medio), edo zenbaitzuek nobelan ikusten zuten mezu politikoak zailtasun handiak izango lituzke oraindik gaur egun duen harrera ona azaltzeko. Halaber, euskal literaturaren irakurleriaren motibazioak ezagutzen ez ditugun une honetan, harrera honen arrazoia betebehar akademikoetan ikusteari ere sinpleegia deritzogula esan
|
behar
.
|
|
|
testuak berak kontatzen digun istorio edo edukia, FABULA, eta istorio hori kontatua dagoen modu berezia, INTRIGA, Todorov-ek 1965eko itzulpenean" Sjuzet" hitzaz izendatzen duena. Geroago, testua narraziozkoa izan dadin narratzaile batek kontatua egon
|
behar duela
kontuan hartuz, Frantziako kritikari estrukturalistek banaketa horretan ahanzten zuten hirugarren alderdia gehitu dute, TESTUAren alderdia, hain justu.
|
|
|
Aipatutako sarreretan, eta jadanik 1884an argitaraturiko The art of Fiction liburuan, nobelak literaturaren barruan zer leku daukan definitu nahi izan zuen. James-en lanetan, nobela bizitzaz dugun inpresioa dela baieztatzen zaigu, eta bere iritziz, inpresio hori sinesgarriagoa izan dadin, narratzaileak pertsonaia baten ikuspuntutik kontatu
|
behar du
istorioa.
|
|
|
Desagertuz joan dira, maila eta atal desberdinetan antolatutako kapituluak, eskema esplizito baten arabera zehaztutako nobelak, eta azaleratzen, aldi berean, pertsonaia desberdinen ezinegon eta bizikizunak. Gero eta garrantzi handiagoa du kontagai denaren bilakaerak berak, eta horretarako irakurlearen jakinmina piztu nahi duten estrategiak erabili
|
behar badira
(azpimarragarria da Bihotz bi-ren azken orrietan kausi dezakegun suspentsea) narratzaileak erabili egiten ditu.
|
|
|
4 Saizarbitoriaren nobelek garaiko irakurlearekin eduki zezaketen" distantzia estetikoaz" ari garenean datu garrantzitsu bat eduki
|
behar dugu
kontuan: nobela hauek izan zuten arrakasta eta entzutea ordura artean inongo narratibazko liburuk ez zuela lortu.
|
|
|
Alabaina, nobelaren garapenean hainbesteko garrantzia izan zuten planteiamendu estetiko eta filosofikoak irauli ahala, dagoeneko XIX. mende amaieran bertan, erlatibismo filosofikoaren ildotik, Literaturan eta Artean" begiaren diktaduratik" (ik. Ernst H. Gombrich) ikuspuntu desberdinen garrantziara pasako gara11 Henry James (1843-1916) idazle iparramerikarrak bere nobelei egindako hitzaurreetan aldarrikatu zuenez, idazleak kontakizun duenaren aurrean kokagune bat, ikuspuntu bat, hartu
|
behar zuen
, ordurako ezinezkoa baitzen nobelagintza dezimononikoan narratzaileak zuen Jainko lekua sinestu eta defendatzea.
|
|
|
Eta kontestu honetan kokatu
|
behar dira
Saizarbitoriaren nobelak, laugarrena barne. Horrela, puntu honen hasieran aipatzen genuen elkarrizketara itzuliz, bertan Saizarbitoriak bere azken nobelan" kontatzen" zaigun gertakizun nagusia iragartzen zigun:
|
|
|
Azken batean, errealitatearen transkripzio hutsaz haraindi, idazlearen (irakurleon) memoria historikoan geratu diren gertakizunez hitz egiten zaigu. Eta esparru honetan ulertu
|
behar da
Hamaika pauso-ren" errealismoa". Harreraren Estetikaren sortzaileetakoa den Hans Robert Jaussek oso ongi azaldu du iraganak literaturan duen presentzia:
|
|
|
Aurreko puntuan esandakoarekin lotuz, nobela honetan memoria historiko bat, belaunaldi konkretu baten ibilbidea kontatzen zaigula esan
|
behar da
. Egitura lineala apurtuz, datuak behin eta berriro errepikatzen dira:
|
|
|
Urte batzuk geroago, 79 edo 80ko neguanordurako itzulia zen Madrilen bizitzera-, garai hartan desenkantoari buruz hain ugariak izan ziren nobela haietako bat bidaliko zion, eskaintza nostalgiko batekin, eta pasarte luze bat azpimarratua zuela. " Iraultza ez zen aukera gisa sentitzen" zioen gutxi gorabehera pasarteak," esentzia gisa baizik; edo iraultzaile zinen, eta orduan iraultzaile buruaz pentsatu eta iraultzaile bihotzaz sentitu
|
behar zenuen
, edo ez zinen, baina orduan izan nahia baino ez zen geratzen, eta ez izatearen kulpa behin eta betikoa". Eskaintzak, berriz," Hain zapalduak eta hain libre izan ginen egun haien gomutaz" zioen, haren letra biribil eta argiaz idatzia.
|
|
|
" Zilegi da historiari edozein pasartetatik ekitea" (7.or) dio narratzaileak, azken batean, nondik hasten den zehazteak ez baitu garrantzirik. Claude Simonen nobeletan irakurleak memoriaren zatiak harilkatu
|
behar dituen
moduan, hemen ere guri dagokigu zatiekin istorioa eraikitzea.
|
|
|
Literatura" jolas" gisara ulertze honek, testu-sorketa bera bihurtzen du mintzagai eta, metafikzioari esker," irakurle rola" idazlearengana hurbiltzen da: testua" egin"," osatu"," dekonstruitu"
|
behar dugunez
, irakurle aktiboa da nobela honek eskatzen duena.
|
|
|
Bertan, Ramonek Bernardo Atxaga aurkeztu
|
behar zuen
eta horretarako," Atxagaren belaunaldi literarioaren aurretikotzat" jo zuen bere burua, eta belaunaldi literarioen kontu hau gehienetan eztabaidagarria bada ere, benetan argigarria suertatzen zaigu kasu honetan idazle honen ikuspuntu literarioaz jabetzeko. Aipatutako hitzaldian, honako berezitasunak egotzi zizkion Saizarbitoriak bere belaunaldiari:
|
|
|
Nouveau Roman-ek gutxi iraun bazuen ere, 1954 -60 arteko epea Albères-en ustez, nobelagintzaren kontzeptzio berri honek etekin izugarriak eman zituela esan
|
behar
. Merleau-Ponty-ren Fenomenologiaren ideiak bere eginez, gizakiok munduan" egote" hori adierazi nahiko du nobelak.
|
|
|
Harrera hori kritika mailan ere nolabait islatu dela esan
|
behar
. Batetik, zenbait erreseinatan jasotako iritzi bitxiengatik (1983an azaldutako iruzkin batean Ramon bere" birtuosismoaren tranpan" erori zela esaten zen, alegia, ordura artean erakutsitako" teknika esibizioak" goia jo zuela), bestetik, kritikaren esparruan lan honek sortu duen azterketa urritasunagatik.
|
|
|
13 Etenduraz hitz egitean kontu handiz ibili
|
behar dugu
. Izan ere, irakurketak irakurketa, ezin esan baitaiteke nobela honek arrakastarik eduki ez duenik, eta oraindik irakurlerik ezagutzen ez duenik.
|
|
|
Baina arteak bere" suizidioa" antzeztu badu, ez da izan Hegelek pentsatutako" goi mailako kontzientzia" bilakatzeko, eskenatokiaren bestaldetik hitz egiten jarraitzeko baizik. Berriro ere Sarrionandia aipatuz" Ezin mintza daitekeenaz, mintzatu egin
|
behar da
" 16, eta horregatik, Wittgenstein-ek Filosofiari zeregin analitiko berria egotzi zion bezala, Becketten protagonistak ez dira inoiz isilduko, bere azken Sobresauts-en dakusagun bezala (nahiz eta jakin badakigun, bere obran baliapideak murriztea azken mugetaraino iristen dela).
|
|
|
etengabe idazketa bera zalantzan jartzearena, hain justu. Izan ere, gure artean" metanobela" rik egon bada, esku artean dugun hau izan dela baieztatu
|
behar
. Nobela honetan, espresiobide berrien esperimentazioaz harago, kontaketaren beraren ezintasuna da, behin eta berriro, nabarmendu nahi zaiguna.
|