|
2013
|
|
|
borondate sendoa, erabakimena, harrotasuna, agresibitatea, are eta zakarkeria ere. Ildo
|
horretan
, bereziki adierazgarria da Joanaren izaeraren alderdi horri dedikatzen dion kapitulu monografikoa (IX.a), baina baita ere Cleves-eko dukearekin izandako sasi-ezkontzaren auzia (II. kap.) edo haren bizitzaren bukaeran Katalina de Medici erregina amarekin izandako negoziazio latzak, bere seme Henrikeren ezkontzaren harira (XIII. kap.): kasu guztietan Joanak presio latz eta handiei egin behar izan zien aurre, bere irizpideak irmoki defenditu zituelarik.
|
|
|
Roelkerrek data zehatzak ematen dizkigu: , tarte
|
horretan
baitzirudien Frantziak Alemaniaren bidea segitu behar zuela laster (ik. VI. kap.). Ispilukeria hutsa izan zen:
|
|
|
Joanak, aldiz, erabakimen osoz protestantismoa besarkatu zuen, publikoki eta baldintzarik gabe, amak bere sasoian (Margarita protestanteen babesle nabarmena izan zen, baina inoiz ez zuen azken urratsik eman) edo senarrak gero ez bezala. Roelkerrek ez du erabat baztertzen Joanaren hautu
|
horretan
egon zitekeen interes politikoa, baina garbi dago, funtsean, konbertsio baten aurrean gaudela. Alegia, Joanak bere kontzientziaren arabera jokatuko zuen beti, unean uneko abantaila politikoei erreparatu gabe.
|
|
|
hitz hanpurusetatik haratago joan beharra dago, ekintzak epaituz. Ildo
|
horretan
, X. kapitulua(. Queen and administrator?) iruditzen zaigu liburuko interesgarria, bereziki gai horri dagokionez, hots, Joanaren jarrera tolerantzia erlijiosoaren auziaren aurrean. Zeren bietatik ikusi izan omen da historiografian:
|
|
|
ta, euskara batuaren, aldekoen artean sortzen ziren eztabaida eta gorabeherengatik ikastolen barrutian. Hamarkada
|
horretan
egin ninduten euskaltzain urgazle eta D eta B irakasle titulurako azterketak kudeatzen aritu nintzen beste zenbaitekin. UEUn ere parte hartu nuen itzulpen mintegiarekin eta bertan Telesforo Monzon izan nuen partaide suhar ekarpen interesgarriak eginez.
|
|
|
Parez pare, eta garai bertsuan, EITB eskola sortu zen Iñaki Beobideren gidaritzapean eta bertan euskarazko itzulpenaren eta esatari eta aktoreen euskarazko prestakuntzaren ardura ere izan nuen; horrek aukera aparta eman zidan batzen ari zen euskararen eta ahozkotasunaren arteko loturez ohartzeko, eta eremu
|
horretan
zeuden egitekoez jabetzeko. Halaber, Hezkuntzako EIMAn lankide izateak ere modu berezian ireki zizkidan begiak euskararen kalitateari zegokionez eta ildo hartan eman beharreko urratsen kontzientzia hartzeko ere.
|
|
|
Berriki galdu dugun eta seguru asko euskara batuaren alde beste inork baino ekarpen handiagoa egin duen Txillardegiri omenaldi xume gisa, Huntaz etaHartaz (1976) saiakeran zioen harako hura gogorarazi nahiko nuke: ...t; < euskara gaitu, osatu, batu, gaurkotu, zorroztu eta aberasten> > eman ditudala neure urte gehientsuenak aldian aldiko beharrek eskatu didaten eta neure indar eta gaitasunak ahalbidetu nauten neurrian, eta orain neure 66 urteren gaindegitik atzera begiratzean harridura sentitzen dut euskararekin batera egin dudan ibilbidea begiestean, adiskide sentitzen ditut egiteko bikain
|
horretan
bidaide izan ditudan guztiak eta azken aldi honetan, Huhezi Garabideren eskutikAbia Yala edo Hego Amerikako, hizkuntza gutxituen ordezkariei euskara batu eta gaurkotzearen gure esperientzia nolakoa izan den azaltzeko aukera izan dut, eta horretan jarraituko dut ahal dudan bitartean gure harridura eta poza beste batzuengan ere loratu dadin. Nire belaunaldiko askok, gutxi gorabehera antzera ikusten dugu euskararen ibilbide hau, baina badira gerora etorri diren beste belaunaldi batzuk, euskara batuaren baitan jaio direnak, eta batez ere horiei begira idatzi ditut lerro hauek nondik gatozen jakin dezaten eta guztion ahaleginarekin geroan noraino irits gintezkeen suma dezaten.
|
|
|
Berriki galdu dugun eta seguru asko euskara batuaren alde beste inork baino ekarpen handiagoa egin duen Txillardegiri omenaldi xume gisa, Huntaz etaHartaz (1976) saiakeran zioen harako hura gogorarazi nahiko nuke: ...teren gaindegitik atzera begiratzean harridura sentitzen dut euskararekin batera egin dudan ibilbidea begiestean, adiskide sentitzen ditut egiteko bikain horretan bidaide izan ditudan guztiak eta azken aldi honetan, Huhezi Garabideren eskutikAbia Yala edo Hego Amerikako, hizkuntza gutxituen ordezkariei euskara batu eta gaurkotzearen gure esperientzia nolakoa izan den azaltzeko aukera izan dut, eta
|
horretan
jarraituko dut ahal dudan bitartean gure harridura eta poza beste batzuengan ere loratu dadin. Nire belaunaldiko askok, gutxi gorabehera antzera ikusten dugu euskararen ibilbide hau, baina badira gerora etorri diren beste belaunaldi batzuk, euskara batuaren baitan jaio direnak, eta batez ere horiei begira idatzi ditut lerro hauek nondik gatozen jakin dezaten eta guztion ahaleginarekin geroan noraino irits gintezkeen suma dezaten.
|
|
|
Herriko seme kutun izendatu zuten 1953an Urretxun Iparragirre. A. Arruek parte hartu ote zuen jaialdi
|
horretan
–Segur aski bai.
|
|
|
Zailtasun edota alde negatibo horiek, ordea, Linda Zirellirentzat (1996), Beauvoirrek erabilitako estrategiak dira. Beauvoirrek nahitaezko amatasuna kritikatzen zuen, eta estrategia
|
horretan
, Zirelliren hitzetan, apaizentzat, filosofoentzat eta zientzia gizonentzat amatasuna ekoizpen biologikoaren hautu bakarra eta zoriontasun paradigma zen bezala, Beauvoirrentzat, gatazka eta diferentzia gunea zen. Amatasuna beste modu batera interpretatzeko keinu bat egiten ari zen Beauvoir, Zirelliren hitzetan.
|
|
|
deuseztatzaile modura, independentziaren eta norberaren garapenaren suntsitzaile modura eta, bestalde, botere mitikoaren jarraipen modura. Botere
|
horretan
, gorputzaren jarduna eta mintzairaren dialektika proposatzen dira. Beraz, proposaturiko irakurketan, batetik, Firestonek eta berdintasunaren feminismoak izendatutako hainbat zehaztapen ezkor begi bistan jarriko dira, eta, bestetik, amatasuna norberaren esperientzien sorburu eta identitate eraikitzaile gisa azalduko da.
|
|
|
Beraz, proposaturiko irakurketan, batetik, Firestonek eta berdintasunaren feminismoak izendatutako hainbat zehaztapen ezkor begi bistan jarriko dira, eta, bestetik, amatasuna norberaren esperientzien sorburu eta identitate eraikitzaile gisa azalduko da. Teresa del Vallek (1995) esaten duen bezala, amatasuna gorputzaren ezagutzatik abiatuta eraikitzen da eta emakume askok
|
horretan
oinarrituta eraikitzen dute euren identitatea eta erabiltzen dute euren memoria.
|
|
|
Testuinguru
|
horretan
amatasuna urrun geratzen da, atzean, iragana da, eta ez du lekurik orainean. Amatasuna, beraz, literatur pertsonaia hauen bidez bizitzaren etapa bat bezala aurkezten zaigu, seme alabek euren ibilbidea egiten hasi arteko etapa bat.
|
|
|
Literatura alorrean, Joseba Gabilondo ikerlariak ere ondo aztertu du amatasunaz nola idatzi den, eta diosku abertzaletasunak barruko erbeste batera kondenatu dituela emakumeak, amatasun nazionalistaren eredua onartzen ez badute bederen. . Erbeste
|
horretan
emakumezkoen literaturak benetako bakardadearen kronika malenkoniatsu eta magnoa eman digu, beste ezein literatura maskulinistak ez bezala? (Gabilondo, 2006:
|
|
|
Bere amatasunaren gunerik garrantzitsuenak (haurdunaldia, erditzea, gaixoaldiak...) gertakari politikoekin daude lotuta (amnistiaren aldeko kanpainarekin, itxialdi eta manifestazioekin), pertsonaiak aukeratutako konpromisoarekin. Modu
|
horretan
, trebezia handiz, konpromiso politikoa eta amatasuna uztartzea eragotzi dioten emakume baten aitorpena eskaini digu Urretabizkaiak (Olaziregi, www.basqueliterature.com).
|
|
|
Paradigma aktantzialari erreparatzen badiogu, subjektuak (amak) helburu edo objektu (seme alabak) errekuperatzea du. Izan ere (senarra) izan da seme alaben lapurretaren (eragilea), baina eragite
|
horretan
(laguntzaile) inplizitua (nazioa) izan du. Beraz, paradigma aktantzialean bertan amatasunaren (aurkari) inplizitu gisa azaltzen zaigu nazioa.
|
|
|
Eta hor, jendarteak ez dio barkatzen, senarrak seme alabak bahitzen dizkio eta erakundeak amatasuna eta armak bateraezinak direla gogoratzen dio. Eta hausnarketa
|
horretan
topatuko dugu literatur pertsonaia transgresore hau: hain kontrajarriak diren bi mundu ikuskerak elkartzen, hegemonikoki gizonezkoena den armen mundua eta emakumezkoena den amatasuna uztartzen.
|
|
|
barne kontaketa. Olaziregik (1999) liburu
|
horretan
amodio debekatuak ikusten ditu. Gabonetako lau egunez Coro mojak Jesus Haurra jaiotzan ikusita sentitzen duen maitasun kontaezina azaltzen da ipuin horretan.
|
|
|
Olaziregik (1999) liburu horretan amodio debekatuak ikusten ditu. Gabonetako lau egunez Coro mojak Jesus Haurra jaiotzan ikusita sentitzen duen maitasun kontaezina azaltzen da ipuin
|
horretan
. Amodio debekatua, amatasun garatu gabekoa, edota Maria Guztiz Garbiaren irudia, sexu harremanik gabe haurra munduratu zuen Ama Birjinari buruz egindako irudi deseraikitzailea?
|
|
|
Ildo
|
horretan
, amaren gorputza eta ahotsa bizitza oso baten metonimia dira. Amaren gorputza umearentzat janaria, berotasuna, lasaitasuna, jolasa eta plazera da.
|
|
|
Amek euren boterea gutxitzekoasmoz, hizkuntza estrategia berezi bat abian jartzen dutela dio Murarok. Estrategia
|
horretan
ume amen arteko harremanean hurbilpena eta berdintasuna gertatzen da. Jarrera horrekin, kultura toleranteagoa eta negoziatzaileagoa azaltzen dute amek, kontuan edukiz eurek dutela boterea eta jakintza.
|
|
|
Eta hor, jendarteak ez dio barkatzen, senarrak seme alabak bahitzen dizkio eta erakundeak amatasuna eta armak bateraezinak direla gogoratzen dio. Eta hausnarketa
|
horretan
topatuko dugu literatur pertsonaia transgresore hau, hain kontrajarriak diren bi mundu ikuskera elkartzen: hegemonikoki gizonezkoena den armen mundua eta emakumezkoena den amatasuna uztartzen.
|
|
|
Heriotzaren berriarekin batera desagertu egiten da kontaketatik Andertxoren aitona, Araibar zalduna eleberriak kontaturiko istorioa amaierara heltzean, berriro agertzeko. Azken agerrera
|
horretan
argituko da Erkiagak harilkatzen duen matazak Andertxoren aitonari egotzitako egitekoa: 6 eta 9 aginduek eragindako nahaspilen gaia oraindik gehiago nabarmendu.
|
|
|
Adierazle ugariren bidez itxuratzen da giro hiritarra: film ei aipu bat baino gehiago egiten zaie, baita garai
|
horretan
ospetsua zen zine izarren bati ere: –B.B?
|
|
|
Manu Araibarrek hiria bizileku izateak badakar nobedaderen bat euskal eleberrigintzara, nahiz eta euskal eleberrigintzako lehen pertsonaia hiritarra ez izan,
|
horretan
Txillardegiren Leturiaren egunkari ezkutua (1957) eleberriko Leturiak aurrea hartu ziolako. Nolanahi ere, Manu Araibarrek zerikusi gutxi du Leturiarekin:
|
|
|
Euskal literaturaren tradiziori begiratu bat ematea aski da ikusteko 6 eta 9 aginduen urraketaren gaiak izan duela tarterik. Tradizio
|
horretan
agerikoa da gizakumeek eta emakumeek jarrera desberdina erakutsi dutela aginduok urratzeko orduan. Probetxua ateratzea jomuga duen gizonezkoaren aurrean, ohoreaz eta famaz arduraturik azaltzen den emakumea aurkeztu du euskal literaturak.
|
|
|
Araibar konkistatzailearen konkisten zerrenda emakume multzo batek osatzen du. Multzo
|
horretan
badira izen propioaren jabe ere ez direnak izenen batekin izendatzen direnen artean. Guztiotan, kontalariak emakume bakarra hautatzen du Araibar zalduna berrerosteko:
|
|
|
Paisaia ezezaguna landa girotik bertaratzen den batentzat. Paisaia ezezagun
|
horretan
ez galtzeko ohar bat uzten du. Neska inozoari zuzendutako oharra da:
|
|
|
Prozesu baten berri emateko keinua egitera baino ez da iristen. Egin, egiten du keinua, baina
|
horretan
gelditzen da. Daraman bizimoduak Araibarri sorrarazten dizkion sentipen berriei tartea irekitzen die kontalariak.
|
|
|
Araibarrek apaizari esandakoa zuzentzera iritsiko da kontalaria asmo jakin batekin: argi eta garbi utzi zertan den une
|
horretan
bizimodu lizuna bertan behera lagatzearen gaia:
|
|
|
Halatan, ukipen fisikoa bilatzen zuen harremanetik, beste euskarri bat duen harremanera igaro da. Jakina, ukipen fisikoaren gai
|
horretan
, uste izatekoa da badela mugarri erabakigarriaren ezarle den baldintza bat: ezkontzako sakramentuak bedeinkatutako harremana izan ala ezkontza aurrekoa.
|
|
|
Komentatzea, gainera, ez da mugatzen kontatzen ari den gertaera zehatzera; izan ere, horrek iradokita edo, gogoeta orokorrak eransten ditu. Txomin Agirreren eleberrietan bezala, bada gorabeheraren bat modu orokorrean jorratzeko joera eta, jarraian, kontatzen ari den istorioko pertsonaiak testuinguru
|
horretan
kokatzekoa:
|
|
|
biak ere datarik gabeak. Mugatzerik ez dagoen tarte
|
horretan
Manu Araibar konkistaz konkista ibiltzetik senar eredugarri izatera igaroko da, baita haurrik ezin eduki dezaketelako, haur bat jasotzera ere. Honek guztiak denbora luze samarra eskatzen du, baina, luze ala labur izan, ez dago neurtzerik:
|
|
|
Gordinkeriaren bat atzematen diotenentzat, zalantzarik gabe, euskal literaturak lotsa onekoa, begiratua, izaten jarraitu behar du. Testuinguru
|
horretan
ezin izan zitekeen langintza erraza bizimodu lizuna zeraman pertsonaia bat moldatzea: xehetasunik txikienetik gordinkeriaren salaketa etor zitekeen.
|
|
|
Erkiaga da, XIX. mendearen bukaeratik ehotzen joan den tradizioan sustraituz, pertsonaia nagusia hirian kokatzen duen lehen eleberrigilea. Tradizio
|
horretan
, Etxaide izan zen lehena eredugarria ez zen pertsonaia nagusiari bizitza ematen; Erkiaga, berriz, eredugarria ez zen pertsonaia nagusia hirian kokatzen. Giro aldaketa horren eskakizunengatik edo, pertsonaia nagusiaren ogibidea berria da.
|
|
|
EUDIMA proiektua, jomugan markatzaileen hiztegia duena. Proiektu
|
horretan
diskurtso markatzaileen sail ezberdinak aztertzen dira, besteak beste, birformulatzaile urruntzaileena. Sail horri dagozkion elementu batzuk besterik ez dira ekarriko lerro hauetara, izenburuan aipatutakoak, alegia.
|
|
|
Euskararen kasuan, nahiz eta lanen bat egin den (Alberdi, 2011), oraindik ez dira asko aztertu diskurtso markatzaileak bere
|
horretan
. Lan honetan aztertuko diren elementuak diskurtso markatzaileen artean eta, haien barruan, birformulatzaile urruntzaileen artean kokatu diren arren, euskal gramatikak aurkaritzako lokailuen artean kokatzen ditu (EGLU III, 1990; Goenaga, 1980); Larringanek (1996), ISDari jarraituz (Bronckart et al., 1985; Bronckart, 1996), testu antolatzaileenartean aztertzen ditu elementu hauek eta, horien barruan, lokailu gisa, baina zalantza egiten du kontzesibotasunaren eta aurkaritzakotasunaren artean; testuaren ikuspegitik ere, Esnalek (2008, 32) testu markatzaile hitza hobesten du diskurtso markatzaile izendapenaren ordez, testu antolatzaileen azpisail gisa kokatuta eta, gaztelaniaren kasuan Martín Zorraquinok eta Portolések (1999, 4082) egiten duten bezala, lokailuen sailetik bereizita dagoen birformulatzaile urruntzaileen multzoan kokatzen ditu hizpide ditugun elementuak; Garcések (2008, 154) ere gauza bera egiten du; eta Fuentesek (2009) lokailuei eta operatzaileei buruz hitz egiten du, eta kontzesiozkoen artean kokatzen ditu.
|
|
|
A, B eta C. A eta B multzoen kasuan, kontzesioa bideratzen duen unitatea perpaus berberean kokatzen da; A taldekoek ez bezala, B taldekoek erepartikula gehitzen diote unitate horri. C multzoko unitateak esapide egituratik kanpo geratzen dira, etaC multzo
|
horretan
sartzen ditu, hain zuzen, dena delaantolatzailea eta haren parekoak. Egileak berak dioen bezala:. Multzo honetan biltzen diren antolatzaileak, heterogeneo samarrak dira, kontzesiozko, birformulazio eta aurkaritzakoen bide gurutze horretakoak hain zuzen.
|
|
|
Sailkapen
|
horretan
egileak hiru azpisail bereizten ditu birformulatzaileen zereginen arabera. Euskararen kasuan, ordea, orain arteko datuekin (EGLU III, Sarasola, Elhuyar, EEH, OEH, Euskaltzaindiaren Hiztegia?) nekez egin daiteke horrelako sailkapen bat.
|
|
|
Birformulazio
|
horretan
konklusio bat dugu: –hitzek dute garrantzia?
|
|
|
Birformulazioaren esanahia ondo ulertzeko eduki erreferentziala ezagutu behar da, hau da, gaia ezagutu behar da, testu
|
horretan
agertzen den informazioa ez delako nahikoa. Hala eta guztiz ere, inferentzia medio, interpreta dezakegu egile batek uste duenaren gaineko gaitzespena dagoela.
|
|
|
Testu zati
|
horretan
idazleak gertakari batzuk komentatu ondoren, birformulazioarekin gertakari horiei buruz berak duen ikuspegia ekartzen du testura, iruzkina egiten du eta zalantzan jartzen ditu gertakari horiek nola gauzatuko diren.
|
|
|
Definizio
|
horretan
diskurtso markatzaileen bi ezaugarri bereizgarriak geratzen dira azpimarratuta (Martí Sánchez 2011: 18):
|
|
|
Birformulazioa den atzera itzultze
|
horretan
modu askotara berrinterpretatzen da aurreko enuntziatua: batzuetan, azalpenak ematen dira; beste batzuetan, zehaztu egiten da informazioa; edo laburbildu egiten da esandakoa; zenbaitetan, esataria urrundu egiten da esandakotik; edo zuzendu egiten da adierazitakoa.
|
|
|
a) esplikatiboak (hau da, alegia, hots?); b) zehaztaileak (hobeto esanda, zehazkiago, zehatz mehatz?); c) laburbiltzaileak (laburbilduz, labur esanda?; azken batean, azken finean?); d) urruntzaileak (edozein modutan ere, nolanahi ere, dena dela, hala ere?); e) zuzentzaileak (hobeto esanda, (edo) hobeto?). Hots, eskala
|
horretan
hurrenez hurren urruntze maila handiagoa adierazten da aurreko formulazioari buruz, parafrasitik zuzenketaraino baikoaz birformulazioan. Geroago ikusiko dugunez, birformulatzaile esplikatiboen erabilera gehienak, baina ez guztiak?
|
|
|
Bloke
|
horretan
Arantzazu eraikinaren mailan, larrialdi zerbitzuaren mailan, alegia, lau ebakuntza gela berri daude.
|
|
|
Erakunde administrazioa da deszentralizazio funtzionalaren adibidea. Kasu
|
horretan
, lurraldedun administrazioak (hots, Estatuko administrazioak, Autonomia Erkidegoko administrazioak edo Toki administrazioak) erakunde bat sortzen du, hari dagozkion zereginetatik batzuk (funtzio batzuk) erakunde berriak bete ditzan [ZCP Ak, Administrazio zuzenbidea eta ekonomian esku hartzeko teknikak, Iñigo Urrutia, UPV/EHU (2010)]
|
|
|
Hala ere, azterlan honetan egiaztatu dugunez, lege testuetan birformulazio esplikatibo gehienak aposizio moduan agertzen dira (sintagma soil baten birformulazio gisa eskuarki) eta horien artean ugariak dira birformulakizunaren enuntziatuan tarteki gisa txertaturik ematen direnak. Bada, EUDIMA corpuseko adibidetegian ikusi dugunez, inguramendu
|
horretan
lau markatzaileak ageri badaitezke ere (alegia, hau da, hots zein bestela esanda), lege testuen kasuan hots erabiltzeko joera egiaztatzen da. Testu akademikoetan, berriz, nabarmen ugariagoak dira azalpenezko birformulazio esplikatibo aposatu gabeak, eta, corpuseko datuen arabera, inguramendu horretan maizago erabiltzen da hau da beste hiru markatzaileak baino.
|
|
|
Bada, EUDIMA corpuseko adibidetegian ikusi dugunez, inguramendu horretan lau markatzaileak ageri badaitezke ere (alegia, hau da, hots zein bestela esanda), lege testuen kasuan hots erabiltzeko joera egiaztatzen da. Testu akademikoetan, berriz, nabarmen ugariagoak dira azalpenezko birformulazio esplikatibo aposatu gabeak, eta, corpuseko datuen arabera, inguramendu
|
horretan
maizago erabiltzen da hau da beste hiru markatzaileak baino. Ondorioz, hots birformulatzaileak pisu erlatibo handixeagoa du lege testuetan, eta hau da markatzaileak, berriz, agerpen nabarmenagoa testu akademikoetan; betiere, testu horiek dituzten bereizgarri diskurtsiboen adierazle gisa.
|
|
|
Baina, areago, egiaztatzen dute aztertutako diskurtso markatzaileek berez dutela funtzio komunikatibo estrategikoa; hau da, hartzaileari diskurtsotik inferentziak ateratzen laguntzeko gida edo jarraibide moduko batzuk eskaintzeko funtzio diskurtsibo berezkoa dutela, eta funtzio hori hertsiki lotuta datorrela testu generoaren nolakotasunarekin eta zeregin komunikatiboarekin. Beraz, aurkeztu ditugun datu estatistikoak zein adibideen analisi kualitatiboak ikuspegi horretatik hartu behar dira; alegia, testuen inguramendu diskurtsiboari atxikita aztertu eta interpretatu behar dira; izan ere, lan honen euskarri teorikoak azaldu direnean agertu denez, inguramendu diskurtsibo
|
horretan
aztertzekoak dira markatzaile diskurtsiboak berak hizkuntza kategoria gisa ere.
|
|
|
Eusebio Erkiaga poesiaren bidez sartu zen literaturaren arloan, eta asko ere asko idatzi zuen genero
|
horretan
. Olerkigile moduan hasi zan Erkiaga, Yakintza, Euzkerea, Euzkadi eta Eguna aldizkarietan batez ere, gerra aurreko kultur giro bizi bizi hartan, orain hain modan dagoen Euskal Pizkundearen garaian.
|
|
|
Liburuaren ekarpenik handienetakoa da Erkiaga poeta erreibindikatzea, poeta zela jakin arren haren produkzioa arlo
|
horretan
ezezaguna zelako. Bizkaiko literaturarako ekarpen handia da, Bizkaiko idazlea delako eta lanetako asko bizkaieraz daudelako.
|
|
|
Ale bitan 1034 orri osatzen du lanak, 410 poesia gehi 10 poema luze; hau da, bakarrean poesia sorta autonomoa osatzen dutenak. Horietatik asko, erdia baino gehiago, lehenengoz liburu
|
horretan
argitaratuak. Olerki sorta luzeak, lehendik argitaratuta egon direnean, ez ziren azkenean liburuan sartu, leku arazoengatik batez ere, eta beren bidea eginda daukatelako.
|
|
|
Hizkeran, irudi sinbolistak erabiltzeko saioaz gainera, euskaran bertan sartutako berrikuntzak ageri agerian dauzkate batzuek eta besteek. Giro
|
horretan
kokatu behar dugu gure idazlea.
|
|
|
–Urlia ahalegindu da zer jakin bat Berendiarengana igorrita, eraginen bat lortzen, hartzaileak, Berendiak, ahalegin hori errekonozitzearen bidez?. Ekintza
|
horretan
, semantikaren eremura hurbilduko gara gura eta gura ez: hitzen hurrenkera, enfasia, intonazioa (ahozkoan, jakina), etenak (ahozkoan) edo puntuazioa, aditzaren modua, hiztegi aukerak?
|
|
|
Zer dugu beharkizuna? Unean uneko hizkuntz sistemak (ezaugarri multzo bizi eta aldakorra den aldetik) premiatzen duena; alegia, sistemaz at dagoen guztia debeku duena, berbeta sistema konbentziozko horri ez dagokiolako, ezinbestean modu jakin batean, eta
|
horretan
soilik, adierazi beharrekoa, hiztuna edo idazlearen guraria gorabehera, komunikazio eraginkorra gertatuko bada (jakina, arau horiek ez betetzeak ez du zertan komunikazioa galarazi, komunikazioaren bi alderdiek araua hausten duten elementuak ulertzen badituzte, baina osagai horiek hizkuntza horretakoak ez direlako kontzientzia izango dute).
|
|
|
Arestiko
|
horretan
genuke, hain suertez, beste gogoetagai garrantzitsu bat: komunikazio eraginkorra edo arrakastatsua.
|
|
|
Ondorioz, arauen (beharkizunen) inguruko debatea desdramatizatu eta beste alor batera eraman beharrean gaude; auzia, azken buruan, unean uneko komunikazio helbururako egokien gertatzen den berba antolaera aukeratzean datzalako. Eta
|
horretan
lagungarri gerta daitezke oso Hitz ordena. Erabilera estrategikoa liburuanebakitzen hasitako bideak, baita literatura egiteko orduan ere.
|
|
|
hala, autorialak (sinatutakoak dira, testuaren egilea da hitzaurregilea), aktorialak (akzioaren pertsonaietako bat da hitzaurregilea), alografoak (hirugarren bat da hitzaurregilea) edo apokrifoak (sinadurarik gabeak, kasu batzuetan anonimoak) izan daitezke. Hitzaurrea izengoitiz sinatuta ere egon daiteke; azken kasu
|
horretan
inplizituki autoriala dela esaten da. Hitzaurrea semi autoriala dela esaten da testuak bi egile dituenean (idem).
|
|
|
Transferentziazko hitzaurre edo hitzatze esaten die Danielle Risterucci Roudnicky k (2008) itzulpenak laguntzen dituzten hitzaurreei, eta kasu
|
horretan
bi ahots daude jokoan: jatorrizkoa eta helmugakoa.
|
|
|
Le livre de poche, 354». Hitzaurre honetan aipatutako datu eta argibide gehienak ere Béatrice Didier-ek edizio
|
horretan
bertan adieraziak dira.
|
|
|
Aurreko datuoi begiratuta, uste izatekoa da hitzaurreak alografoak direnean aitortzen zaiela egiletza, baina ez da sistematikotasunik ageri
|
horretan
ere: Rosa de Diegok Marguerite Durasen Maitalea (itzulpena:
|
|
|
Sabino Aranaren arauei maila metriko formalean, eta maila semantikoan trenaren figurari, hizkuntza poetikoaren iradokizun mailari eta sentimentalismoaren kontrolari. Gure lanaren helburua da azterketa
|
horretan
oinarrituz poetaren obra bere testuinguruan eta literaturaren historian fidagarritasunez kokatzea, eta, azkenean, Antonio Arrutiren poesiaren irakurketa interpretatzailea egitea.
|
|
|
Urte
|
horretan
[1876an] amaitu zen Bigarren Karlistaldia, eta, foruak abolituta, kontzientzia berri bat sortu zen Euskal Herrian. Autonomia galtzea gertaera erabakigarria izan zen euskal kulturarentzat oro har, eta berdin berdin eragin zien karlistei eta liberalei, herri gisa zuten nortasunaz jabetu zirelarik.
|
|
|
Poemaren azken aldera ongi ikus daiteke kontraste honen garrantzia, bertan Arrutik mugimendu eta abiaduraren sentsazio etengabea eta bidaia luzearen ondoren lortzen duen lasaitasuna kontrajartzen baititu. Une
|
horretan
, itsasertzera iristea (monótono son, arrullo manso, ondas de plata, bañadilata,) eta haren monotonotasunera itzultzea trenaren mugimenduari (carrera, caminata) kontrajartzen zaizkio. Esan daiteke trenak iradokitzen duen sentsazioaren eta itsasoak iradokitzen duenaren arteko kontrastearen bidez Arrutik lortzen duena sentsazio biak ñabartu eta zehaztea dela; eta, gainera, gelditasun mugimendu sentsazioek eta orainaldi oroitzapen bizipenek ezinbestean indartzen dute ni poetikoaren figura.
|
|
|
Eztabaida interesgarria gerta daiteke zalantzarik gabe. Ez gara eztabaida
|
horretan
luzatuko. Alabaina, iradoki nahi dugu Lizardiren iturri poetikoen azterketan aurrera egitekotan, ezinbestekoa dela Antonio Arrutiren poesia ere ikertzea, hurbilpen geografikoak ez ezik, estilo poetikoak ere (bai metrikak, bai iruditeriak) Lizardik Arruti irakurri ahal izan zuela pentsarazi behar baitigu.
|
|
|
Viñas Piquerren Literaturaren kritikaren historian modu argian aurki genezake adierazia iluntasun sinboliko hau zertan den: Viñas Piquerrek dio sinboloak zehaztugabetasun semantikora irekitzen direla;
|
horretan
dautza, batetik, sinbolismo modernistaren iluntasuna eta, bestetik, bere iradokizun ahalmen berritzailea. Hona ikerlariaren hitzak:
|
|
|
Kea, alde batetik, desegin zaion bizitzaren irudia da, baina bestetik, zerura joateko modua ere bada. Modu
|
horretan
saihesten du Arrutik poema etsipen edo auhen kantu bihurtzea.
|
|
|
Horrela bada, bertsopaperek edo aldizkari, liburu eta Lore Jokoetako bertso idatziek ez zuten estatus berbera, ez maila poetikoari zegokionean ez eta hedapenari zegokionean ere. Teorizazio
|
horretan
areago joatea zilegi da ziurrenik, iduri baitu ahozko generotik idatzizkora dagoen jauzian literaturaren instituzionalizaziorako pauso garrantzitsu bat identifika daitekeela. Puntu horri heltzen dio, hain zuzen, Patxi Salaberri Muñoak Iraupena eta lekukotasuna (2002) lanean eta, Jesus Mari Lasagabasterri segituz, honela adierazten du bertsolaritza idatziaren bilakabidearen garrantzia:
|
|
|
Testu azterketak agerian jarri dizkigu, ezer baino lehen, Arrutiren poesiaren zenbait ezaugarri intratestual nabarmendu beharrekoak direnak, hala nola: tradizio kultuaren eragina eta ildo
|
horretan
kokatzeko nahia; lirismoa, eta emozioak eta sentsazioak transmititzeko xedea; poemaren lanketa formal apartekoa; berrikuntza metrikoak, heptasilabiko eta hendekasilabikoen konbinazioak, etab.?; Aranaren arauak betetzea, eta sinbolismoan irekiera berri bat erromantizismotik baino modernismotik gertuago dagoena.
|
|
|
Ezin esan daiteke ordura arte poetika modernista soilik lantzen duenik, izan ere metrikoki 1913tik 1916aren lehen erdira arte argitaratzen direnen artean zortzi poema baitira bertso moldean taxutuak eta sei poesiaren molde kultuetan taxutuak. Baina, edonola ere, irizpideak beharrezko sendotasuna eskaintzen digu ondorioztatzeko 1916an (beti ere argitalpenei dagokienez) haustura bat dagoela ibilbide
|
horretan
. Horregatik, erabat gauzatzera iristen ez den Modernismo batez mintza gaitezke.
|
|
|
Puntu
|
horretan
testuinguruaren deskribapenari esker (eta bertsolaritzaren estatusari eta Lore Jokoen indarrari buruz adituek diotena erantsita) bilatu genezake Arrutiren obran gauzatzen den biraketa poetikoa esplikatzen duen faktorea: Lore Jokoen inguruan zedarritzen den euskal kulturak eta literaturak eragin zuzena dute poetaren estiloan, kolektiboaren indarra gainjartzen zaio lirikak berea duen ni poetikoari eta, azken batean, 1916ko uztailetik aurrera argitaratutako Arrutiren poesian, bertsolaritzaren ezaugarriak nagusitzen dira.
|
|
|
gertatzen denik esatea, ezta poesia lirikorik sortu ez dela esatea ere, baina, zalantzarik gabe, I. Aldekoak egoki zantzutzen du ni poetikoaren eta komunitatearenaren arteko kinka. Indar joko
|
horretan
, Arrutiren ibilbidea testuinguru kulturalaren eraginpean moldatu eta komunitatearen subjektu kolektiborantz (eta beronen estilorantz) jo zuen obra poetiko baten lekukoa da. Areago, Arrutiren kasua aski paradigmatikoa delakoan gaude, Arruti ikaskuntza erabat eskolastikoduna baitzen, kultura eta literatura klasiko eta kultuaren eragin ezin handiagoa zuena, eta, beraz, euskal egoera politiko eta kulturalak Arruti mugiarazi bazuen (poetikoki), pentsatzekoa baita tradizio klasiko eta kultuan hain jantzia ez zen beste edozein poeta ere mugiarazi zezakeela.
|
|
|
Are gehiago, XVI. mendetik aurrera apologismoak euskara, hain zuzen,, emakume? gisa aurkeztuko du, amandre kutun baina zahar modura, Baltasar Etxaberekin hasita (Discursos de la antigüedad). Era berean eta garai
|
horretan
, 1610eko sorginen aurkako inkisizioaren azken auto ezagunak kontuan harturik, euskara emakume erlazioa ez da perspektiba feminista batetik zehazki aztertu. Hots, historikoki klase hegemonikoek euskara subalternizatu ahala, feminizatu ere egiten dute.
|
|
|
tabakoa eta Holandako ehunak. Momentu
|
horretan
argi azaltzen dena da, euskal literatura ilustratuaren egituraketa atlantikoa baita. Era berean, ezin dugu euskal literatura ulertu Katalina Erausoren biografia edota Lope de Agirrek Felipe II.ari bidalitako eskutitzak kontuan hartu gabe.
|
|
|
Literaturaren historiek hari narratibo edo kate narratibo batean biltzen dituzte gertakari literarioak, eta katebegiak irudikatzen dituzte. Modu
|
horretan
, literaturaren historialariek gertakari literario horiek kateatzearekin batera, hutsuneak edo isiluneak ere kate diskurtsiboan bildu behar dituzte, hari edo kate narratibo horretan zentzua emanez. Ondorioz, Literaturaren Historia egiterakoan lehen urratsa, ezinbestez, kateatu behar diren gertakari literario horien nolakotasuna mugatzean datza (Retolaza, 2010, 958).
|
|
|
Literaturaren historiek hari narratibo edo kate narratibo batean biltzen dituzte gertakari literarioak, eta katebegiak irudikatzen dituzte. Modu horretan, literaturaren historialariek gertakari literario horiek kateatzearekin batera, hutsuneak edo isiluneak ere kate diskurtsiboan bildu behar dituzte, hari edo kate narratibo
|
horretan
zentzua emanez. Ondorioz, Literaturaren Historia egiterakoan lehen urratsa, ezinbestez, kateatu behar diren gertakari literario horien nolakotasuna mugatzean datza (Retolaza, 2010, 958).
|
|
|
Nekez ahatz daiteke, ostera, izen horien zama ideologikoa: gaztelaniaz errefrau ezaguna zen aldi
|
horretan
–No lo estimo en un cantar vizcaíno, zerbait baliogabekoa zela adierazteko erabilia.
|
|
|
Penintsulako erreinuen zerbitzura jardundako zenbait historiagilek aldarrikatua Erdi Aroan zehar, mito hori oraindik gehiago indartu zen Errege Erregina Katolikoen alditik aurrera, Nebrijaren Gramatikako pasarte ospetsuak(, siempre la lengua fue compañera del imperio?) erakusten duenez. Horren aurrean adiera metriko poetikoz hornituriko vascuenceeta euskarahitzak romancehorrekiko harreman dialektiko dialogikoan irudika ditzakegu, eta zentzu
|
horretan
beste posizio garaikide batetik etorriko lirateke, vascocantabrismo delakoaren ingurutik alegia. Kutsu ideologikoaz gain, badute hitz horiek erresistentziatik zerbait erabiltzaileen jarrerari dagokionez.
|
|
|
Joseba Gabilondok (2012) proposatu du oraintsu subjektu euskaldun eta espainolaren genealogia subjektu horietako bakoitzaren posizioa sortzen duten formazio diskurtsiboak aztertuta. Genealogia
|
horretan
oinarrituta, zilegi da romancealdarrikatzen duen diskurtsoari subjektu espainola atxikitzea eta aldi berean vascuence/ euskaraplazaratzen duen diskurtsoaren sorreran euskal diferentziaren zantzuak antzematea, euskal subjektuarenak alegia.
|
|
|
urrezko aroan bizi direla aldarrikatzen dute garaiko idazle gaztelauek, noiz edo noiz ironikoki ere, Monarkia Hispanikoaren dekadentzia agerikoa zenez gero batez ere XVII. mendetik aurrera, urrezko aroan baino burdin aroan bizi zirela iradokitzeraino (Gil Osle, 2013). Gerora ohartu naiz baina aroen mitoak nik orduan uste baino toki handiagoa duela euskal literaturari buruzko Monarkia Hispanikoaren formazio diskurtsibo inperial
|
horretan
.
|
|
|
Baina Monarkia Hispanikoaren irudikapena ez bezala, apologistek irudikaturiko urrezko aroa ez zegoen egitasmo inperialaren zerbitzura. Apologistek eta haien ondorengoek eraikitako urrezko aroaren mitoa, foralitatearekin parekatua, Aranzadik sakon aztertu duen arren, sekulako aukera galdu du mito horrek formazio diskurtsibo inperialista espainiarrean izandako eragina arakatzeko (Aranzadi 2000), izan ere formazio diskurtsibo
|
horretan
(Europako beste inperioetan bezala) urrezko aroa etengabeko aldarrikapena baita.
|
|
|
Jokaera horrek badu bere logika, baina: bakearen eta justiziaren aldia izanik urrezko aroa, aro
|
horretan
bizi dela sinetsita dagoen subjektu inperialari onartezina zaio nonbait itsasketa eta armagintza bezalako jarduerek adieraz lezaketen biolentzia, eta bere buruaren defentsa mekanismo gisa ukapena (deni, disavowal) erabiliko du inperioaren bertuteen kontrako diren bizioak burdin aroan bizi diren euskaldunei egotzita. Esandakoarekin erabateko koherentzia du Euskal Herria poetarik gabeko lurralde legez irudikatzea (hori ere burdin aroaren seinale) eta urrezko aroaren gailurrean bizi den gortea ez bezalakoa, non poesia eta arteak loraldi betean dauden.
|
|
|
Berpizkunde horrek ez ote du beste eragilerik? Dela denborak aurrera egin ahala gero eta haur gehiagorengana heltzea eskolatzeko modua izatea, dela Erromantizismoak hizkuntza gutxietsiak balioztatzea eta hizkuntza gutxietsien alde egindako aldarrikapena, dela giro
|
horretan
XIX. mendean zehar euskararengatik interesa erakusten duten hainbat euskalariren lanarekin batera hizkuntza prestigioa berreskuratzen joatea... Aipatutako alderdiek, nola aipa gabe gera zite (z) keenen bat (zu) ere, ez ote zuten lagundu berpizkunde hori ahalbidetzen?
|
|
|
zenbait letradunek euskal letrak eguneratzeko egindako ahalegina, hain justu. Dena den, ahalegin
|
horretan
ez dirudi historian zehar beti berdin berdina izan denik abiadura: noizbait motel samarra, hurrena, oso motela izatera ere iritsi da.
|
|
|
emazte zuen Joanaren heriotzak, hain justu. Maitasunezkoetatik deboziozkoetara igarotzeko darabilen poema
|
horretan
dioenez, aurretik euskaraz ia ezezagunak ziren musak luzaroan zerbitzatu eta ezagutzera eman ditu. Horra hor, zorretan zirela uste izateko eta beraiengana laguntza eske zuzentzeko arrazoia, emazte Joana gaitzak jo zuenean.
|
|
|
musa profanoek eragindako etorria baztertu, Jainkoarengandik letorkeen etorriagatik ordezkatzeko. Gisa
|
horretan
zuritzen du maitasunezko neurtitzetatik deboziozkoetara igarotzea: etorriaren eragilean aldaketa.
|
|
|
301). Ez da deboziozkoetatik aldentzeko uzten duen marka bakarra, frantses hutsean idatzitako hitzaurre
|
horretan
bertan; izan ere, neurtitzak bi ekinaldiren fruitu direla aitortzen du, maitasunezkoak gazte denborakoak eta gainerakoak argitalpenaren lehenaldi hurbilekoak, baina izenburua jartzerakoan gazte denborakoak soil soilik ditu gogoan: Oten gaztaroa neurtitzetan.
|
|
|
Arrunki bertsopaper egiletzat jotzen direnak eskola gutxikoak dira. Baita eremu
|
horretan
lekutu ohi izan ez diren Bilintx edo Etxahun ere. Kultura poetikoaren mailan bada alderik XIX. mendeko bertsogileen artean, ez horrela, hauen idazlanen formatuan:
|
|
|
idatziz jarri. Etxepare ez zuten bakarrik laga zeregin
|
horretan
: poesia eta prosa narratiboa jorratzen dira, errefrauak biltzen dira...
|
|
|
Unean unean abangoardia markatuko lukeen idazlana abiaburu, abian jarri duen aldiaren jardunbidea azalduko litzateke, jarraian, garaikide izan arren, beste mundu ikuskera bat darien idazlanei leku egiteko. Bestela esanda, aldiari denboraren ardatzean egotzitako iraupena lehenetsiko litzateke, tarte
|
horretan
oinarrizko uniformetasun estetiko bat erakusten duten idazlanak jasoaz. Aldiak biltzen duenaren azterketa amaitu ondoren, denbora tarte horretan beste ikuspuntu batetik taxututako idazlanen txanda letorke.
|
|
|
Bestela esanda, aldiari denboraren ardatzean egotzitako iraupena lehenetsiko litzateke, tarte horretan oinarrizko uniformetasun estetiko bat erakusten duten idazlanak jasoaz. Aldiak biltzen duenaren azterketa amaitu ondoren, denbora tarte
|
horretan
beste ikuspuntu batetik taxututako idazlanen txanda letorke. Jakina, ez da biribil biribila aurkeztutako aukera; esaterako, arestian aipatutako XIX. mendeko zenbait bertsogileren lana zatikatzea eta barreiatzea ekarriko luke.
|
|
|
bidaien kronikari bizkorra. Iñigo Aranbarrik eta Koldo Izagirrek aurkitu eta aldarrikaturiko idazle bati sarbidea eman zitzaion antologia orokor
|
horretan
, urtebete lehenago argitaraturiko Batxiren Hau mundu arrano hauartikulu bilduma argitaratu berria zutelarik iturri gisa (1997).
|
|
|
Izan ere, literatura katalaneko emakumeek idatziriko poesiaz diharduten antologiak dira Maria do Cebreiroren ikergaia artikulu
|
horretan
, eta haietan generoa irizpide nagusitzat hartu denez testuen hautapena egiterakoan, argi dago antologiaren egileek emakumeek idatziriko literatura ikusgarri egiteko asmoa izan dutela, eta gizonezkoen literaturaren saldoan sarturik izaten ez duten fokuen argia haienganatzea. Borondate sendo horren ondorioz, emakume idazleen ikusgarritasuna areagotzen dute Rabaderen iritziz,, y pueden llegar a generar una arquitectura específica y modalidades alternativas de entendimiento de las labores de selección y organización del material poético?
|
|
|
Lur, Etor, Jakin, Auspoa, Gero, Kriselu... Testuinguru
|
horretan
sortu zuen Juan San Martin eibartar idazleak Uhin berri izenez bataiatu zuen lan bilduma, aldizkarietako idazle berrien lanak liburu batean bilduz 1969an.
|
|
|
du objektu gisa. Gisa
|
horretan
, guda aurretik abiaturiko bilakaeraren urratsak markatu gura zituen, aldi literario berri baten etorrera iradokiz. Zein dira, bada, azpimarratu zituen urratsak?
|
|
|
batean bizi zen. Hitzaurre
|
horretan
bertan aditzera ematen duenez, ordea, Xabier Lizardi edota Lauaxetaren lanak salbuespentzat hartu behar dira, berauek izan baitziren, los creadores de los dos mejores poemarios de la preguerra Biotz begietan (1932) y Arrats beran (1935)?.
|
|
|
Onaindiak hitzaurrean zioen moduan, euskal olerkia bazegoela frogatzea zuen asmorik nagusiena, eta
|
horretan
apologisten tradizio zaharra jarraitu baizik ez zuen egin. XVIII. mendeaz geroztik euskal testuen aurkezle guztiek borrokatzen duten mamuaren aurkako legitimazio argumentu sendoa aurkeztu nahi zuen Onaindiak.
|
|
|
Halere, aitortu behar da bere maisuena baino lausoagoa dela bere planteamendua, izan ere, XIX. mende erditik aurrerakoan aldiak edota ezaugarriak banatzeko irizpide garbirik ez du zehazten. Izen andana eman arren, izenik aipagarrienak bereizteko argitasunik ez daiteke aurkitu atal
|
horretan
. Nabaria da testu ugaritasun handiagoaren lekukotza ematea hobetsi duela, testu aipagarrienak azpimarratu ordez.
|
|
|
superlatiboaz, eta bestetik, hizkuntzaren historian benetan adierazgarriak diren testuak hautatuz osatu. Horrekin batean, idazle hilen testuak soilik onartu behar ziren, modu
|
horretan
kanon kontserbatzailea finkatuz. Menéndez Pelayoren egitura eta planteamenduak imitatu zituzten gerora beste hainbatek, eta haietako bat, zehazki Jose Berguak moldaturikoa da Onaindiarenaren eredutik hurbilen dagoena:
|