|
2003
|
|
|
Azalpenluzeamereziduoin oharrak.Hastekoetabehin, egileaezda edozein.ÉliséeReclusnorbaitda, etagaineraosomuntahandiko norbait, diziplinazientifikoarenmailarainogoratubaitzuengeografia.Orobat, dibulgatzailetrebeaizanzen, etabeharbada, horrexegatik ezagutu (etaerabili) zuenaitaArbelbidek, etaaipatueginzuennahizetaReclusanarkistaagerikoaizan, etanahizeta1858anBaionanAugustinXahorenhileta agurra
|
egin
, alegia, elizkizunik gabeehortzitakoleheneuskaldunaren hobiratzeannabarmenduzenarren.ÉliséeReclus ekLesBasques, unpeuplequis' envaartikulua argitaratuzuen1867an, etaizenburuakberakdioskunez, progresoakdesagertzerakondenatutakoEuskalHerriaaurkeztuzigun, penazblai.Artikulu horrek, ManexGoihenetxekazpimarratuduenez, garrantziizugarriaeduki izanzueneuskaldunenirudiareneraketanordukomunduzienti...
|
|
|
Jean Elizalde Zerbitzari (Azkaine, 1883; Gerezieta, 1961). Uztaritzeko bikario, geroago, Liginaga eta Gerezietako erretore
|
egin
zuten.Oso gaztetatik Eskualdunaaldizkariaren kolaboratzaileazelarik, Hamalauko Gerlakokronikak bidali zituen frontetik. Gero Gure Herrian hartu zuen parte.EskualzaleenBiltzarreko idazkaria izanzen berrogei bat urtez, eta bai euskaltzain osoa1930etik aurrera.
|
|
|
Lafitterenaipuazentzuhertsianhartuz gero, ulertubeharkogenuke Etxeparek hegoaldetikibilaldiluzeetaemankorra
|
egin
zuelaBuruzain mediku hazpandarrahil aurretik, hauda, 1920koapirilabainolehenago.Ezin izandutegiaztatu bidaiahori unekadahorretaneginzuenentz, alageroago.Badagofrogadokumentalik gerotxoagokojoan etorribatena, izanere, Aldudeko medikuakLacomberi eskutitzezkontatuzionez, 1921ekoirailean, 6tik14rabitartean Gipuzkoaeta Bizkaitikibilizen, autoz, Debatik Lekeitiora, LekeitiotikGernikara. Durangonereegonzen.Halaber, ZestoaetaAzpeitiabisitatuditu, etabaiLoiolakomonastegiaere.Ezdahori, dirudienez, Loiolaratudenlehenaldia, etaezda azkenaizango.
|
|
|
Teoriadarwindarraren etorrerak, hautespen naturalaren bidezko eboluzioa 1859an plazaratu zuenak, ez zuen masa suntsipenen gaineko eztabaidarik sortu, eta ez ere zehazki dinosauroen suntsipenaren gainekorik ere.Erregistro fosilean oinarrituriko filogenia azterketek ere ez zuten horrelakorik bideratu. Darwin ohartu
|
egin
zen ammoniteen desagerpen azkarrazKretazeoaren amaieran, baina benetako fenomenotzat jo beharrean, erregistro fosilaren hutsuneekin uztartu zuen. Huxley-k 1870ean dinosauroensailkapenaz idatzi zuen, orduan ezaguturiko hamasei generoak aintzat hartuz; hala ere, ez zuen txintik esan euren suntsipenaz.
|
|
|
–Euskara Batuaasmatubazen, beraz, ezzenizaneuskalkiakgaijasoezjardutekoezgauzazirelako. ...ean, idaztea, ganorazbehintzat, zeren, ereduhibridoetarajotaereoraingozez baikabiltzabatereflamenko.Etabereideiahorrifuntsaemateko edo, ondokohau erantsidiguKoldoZuazok:. Kontuada, 1968aarte, euskarazidatziden guztia, onaetatxarra, euskalkianegindela?. Nireustez, aurrekoesaldihori ereezzaiobiribilegi geldituKoldori: kontuaizangoda, beharbada, 1968ra arteidatzidenguztiaezdelaakademiakbedeinkaturiko
|
euskarabatuan
egin, bainaGabrielArestirenprotobatuazgain, bestehainbatidazlekerejo zutenhibridometadialektaletara, arestianaipatudugunez.Gauzakezdira horreneskematikoak.
|
|
|
Berkeley kotaldearenhipotesiakbazeukanberealde, batetik, artikuluanbertanaurkezturiko datu mordoa. ...rerraldoibat.Talka kraterralokalizatzea, kasurako, hipotesiarenaldeko osofrogapisuzkoazatekeen.Etagarrantzitsuagodena: fosil erregistroak suntsitutako taldeenbat batekodesagerpenaerakutsibeharkolukehainjustuzabormeteorikoenmailan, buztinezkogeruza horretan.Zientzia munduapil pileanjarrizen, areago, elektrizatueginzen: batzueklaudorioederrakedukizituztenhipotesiausartarenalde, etabestetzuekarbuiatu
|
egin
zutenargiro.Iritzibatekoek nahizbestekoeklanariekinziotengogoz, behaketaberrienbidezhipotesiahalaegiaztatzekonolagezurreztatzeko.
|
|
2007
|
|
|
1889ko bozketak buruturik, Ipar Euskal Herrian eskuindarrek irabazi zutenean, Frantziako Gobernuak euskal herritarrei leporatu zien hautesle erlijiozalei Frantziako Errepublikaren interesen kontra bozkatu izana. Haserrea horretan geratu barik, Frantziako mandatariek euskal apaizei mehatxu
|
egin
zien soldata ez ordaintzeaz, Errepublikaren aurka buruturiko ekintza politikoak zirela eta7.
|
|
|
Proposogra, a lan honen bidez emaitza berri bat gehitu nahi izango litzaieke orain arteko ikerlariek buruturiko ikerkuntzei. Orain arte
|
egin
diren proposogra, a lanetan pertsonak edota taldeak aztertu dira, bakoitza besteengandik erlazionatu barik; ostera, gure lanak bereziki pertsonen eta taldeen arteko harremanak aztertu ditu. Gu geu, ostera, ahalegindu gara geure ikerketa osatzen, lagunarteak islaturiko harremanetan oinarrituta.
|
|
|
Pentsabide sozio-politikoaren aldetik, aldiz, nabariagoak dira La, tteren adiskideak eta aurkariak. Harrigarria bada ere, intelektualak barik, apaizak eta politikoak izan ziren La, tteri kontra
|
egin
ziotenak, ideia atzeragoko apaizak, alde batetik, eta eskuin eta eskuin muturreko politikoak, bestetik. Politikoen artean, nahikoa da aipatzea Jean Ybarnagaray eskuindarra, azterturiko garaian etengabeko ekinean aritu izan zena Ipar Euskal Herriko politikan eta La, tte ezin ikusi zuena.
|
|
|
Ulergarria da, beste aldetik, La, ttek garaiko apaizen artean arerioak izatea, berrizalea izateaz gain, demokrata kristaua baitzen, garaiko integrismo katolikoari uko
|
egin
ziotenetarikoa, beraz. Beste aldetik, garai hartan zentralismo frantziarra zen giro politikoaren ezaugarri nagusia; ez zegoen, beraz, La, tteren euskaltzaletasunerako lekurik, eta zeinu abertzale txikienaren aurrean, kontra izango zituen la, ttek tokiko politikoak.
|
|
|
Jakina, elkarrizketek eskainitako datuek gertaeren zati bat baino ez digute ezagutarazi, gertaeren zati horren interpretazioa hobeto esanda16 Hala ere, oso erabilgarriak izan dira lekuko horiek eskaini dizkiguten burutapenak, iritziak eta susmoak, hainbat kontalarik agerturiko datuak bildurik, generalizazioa
|
egin
ahal izan dugulako. Horrela, liburuetatik bildu dugun informazioa argitu eta egiaztatzeko bidea eman digute, batzuetan, eta jendeaurreko jarrera o, ziala baino ez zela egiaztatzeko besteetan17.
|
|
|
Azkenez, Jeanne Marie Malharin, Marijane Minaberry eta Jakes Abeberry garaikideak elkarrizketatu ditugu, gertaeren berri izango zutelakoan. Malharin eskolako andereñoa izan zen eta Marijane Minaberry Basque> Eclair, > Sud Ouest> eta Herrian administrari bezala
|
egin
zuen lan. Jakes Abeberryri dagokionez, 1960 hamarkadako Enbata> mugimendu abertzale eta izen bereko aldizkariaren sorreran parte hartzearekin batera, Kultura sailaz arduratzen zen Biarritzeko herriko etxean elkarrizketatua izan zenean.
|
|
|
Eskerrik asko, beraz, goian aipatu ditugun elkarrizketaturiko guztiei. Eskerrik asko Eusko Ikaskuntzari ere, posible
|
egin
zuelako aurrera eramatea Iparraldeko> euskalzaleak> eta> Espainiako> Gerra> ahozko Historiako proiektua, 1997 eta 1998 urteetan buruturikoa.
|
|
|
Izan ere, Iparraldeko Elizak paper erabakigarria izan zuen orduko jarduera politiko, ekonomiko eta sozialean: botere politikoa zuen partidu eskuindarrak ontzat hartzen zuen pentsamolde eliztiarra, Elizaren ideiek bat
|
egin
zuten era berean aipatu hamarkadetako politika eskuindar kontserbadorearekin.
|
|
|
Elizak zuen boterea galtzen hasi zen: 1790ean Constitution> Civile> du> Clergé> izan zen kaleratua; apaizak zibiltzat izan ziren hartuak, eta uko
|
egin
behar izan zioten sakramenduak emateari.
|
|
|
Eta batasun linguistikoa bilatzearekin batera, irakaskuntzaren batasunerantz ere jo zuen Estatu frantziarrak, bereziki 1870ean ezarritako III. Errepublikaren garaian. Horrela, Iparraldeari Estatu frantziarrak eragotzi
|
egin
zion euskarazko irakaskuntza. Eliza, euskararen eta euskarazko katiximaren irakaskuntzari atxikia?
|
|
|
eragozpen horren aurka agertu zen. Notableak ere kontra
|
egin
zioten debekuari, orduko Euskal Herriko botere ekonomikoa eskura zutelako eta botere horren iraupena tokiko ohituren iraupenean baitzetzan, erlijiotasuna barne.
|
|
|
Xurien eta gorrien arteko banaketa hori nabari baino nabariago
|
egin
zen Anton dAbbadiek antolaturiko Euskal Jaietan. Martin Guilbeau eta Julien Vinson garaikideak kexu agertu ziren dAbbadiek antolaturiko festak gero eta politizatuago zeudelako, konkretuki xurien aldeko jaialdiak zirelako.
|
|
|
Baina beste aldetik, Oñatiko kongresua entzutetsua eta guztiz garrantzitsua izan zen jardunaldirako gonbidatuak bai botere zibila bai buruzagi katoliko eklesiastikoak izan zirelako; horrela, lau diputazioetako buruekin batera, Baionako, Gasteizko eta Iruñeko apezpikuei
|
egin
zien gonbidapena. Idoia Estornesen hitzetan:
|
|
|
1918an Cosme de Elgezabal eta Félix de Landaburu Bizkaiko diputatuek euskal hizkuntza zainduko zuen erakundea eratzeko proposamena
|
egin
zuten25 Bizkaiko, Gipuzkoako, Arabako zein Nafarroako diputazioek erantzun zioten eskaerari, baina Eusko Ikaskuntzaren esku utzi zuten lana, 1918an Oñatin burutuz I. Kongresua. Raimundo Olabidek Akademia berriaren estatutua prestatu ostean, Eusko Ikaskuntzak ontzat hartu zuen 1919ko irailean, Euskaltzaindia sortuz.
|
|
|
Esan beharra dago urte horietako euskal astekari gehienak, ez guztiak, alabaina?, Elizaren eskuetan edo eraginpean sortu zirela. Izan ere, Frantziako Iraultzak ekarritako liberalismo eta agnostizismoari aurre
|
egin
nahian, Elizak euskara eta euskal kulturaren garapena bultzatu zituen, baita euskara horretarako tresna bihurtu26 ere: sustatu zituen euskarazko predikuak, Testamentuaren itzulpenak eta euskarazko aldizkariak eta Egutegiak horren erakusgarri dira.
|
|
|
Eskualzaleen Biltzarrak Eskualzaleen> Biltzarra> aldizkaritxoa argitaratu zuen. Hala ere, aldizkariaren edukia aztertu badugu ere, uko
|
egin
diogu urtekari hartan idatzi zuten idazleak eta idatzitako artikuluak zenbatzeari, oso aldizkari txikia zelako, intelektual gutxiren sinadurak bilduz. Kopuruaren aldetik, beraz, Eskualzaleen> Biltzarrak ez digu informazio esanguratsurik eskaini; bai, ostera, argitaraturiko artikuluen mamiaren aldetik, eta horixe, bai, irakurri eta aztertu dugula.
|
|
|
Sortu
|
egin
zuten, hala ere, zailtasunak ahal zuten moduan saihestuz: William Boissel atzerritarra aukeratu zuten museo berriaz arduratzeko,
|
|
|
Baionako apaizgaitegian Philippe Aranart, Jean Pierre Urricarriet43, Clément Mathieu44 eta Piarres La, tte45 aipatu ditu Malherbek pentsaera horren zaleen artean. Pierre Andiazabalek ere azaldu digu La, te gazte denboran ibili zela Action> Françaisen pentsamoldetik hurbil46, baina gero urrundu
|
egin
zela. Jacques Mestelanek, ostera, La, tte demokrata kristaua izan zela baieztatzen du, inoiz ez Maurras zalea47 Dena dela La, ttek berak aitortu zuen Maurrasen jarraitzailea izan zela gaztetan (gu orduan gazte izaki eta, gogotik jarraikizen gintzaizkon48).
|
|
|
Horrela, 1906an Parlamentu frantziarrak Elizaren edukien inbentarioa egiteko agindua eman zuenean, Action> Française> inbentarioa burutzearen aurka agertu zen. Era berean, Gobernu frantziarra Vatikanoarekiko harremanak berreskuratzearen alde agertu zen eta Action> Françaisek kontra
|
egin
zion erabakiari. Pio XI. Aita saintuak Action> rançaise> debekatu egin zuen 1920 hamarkadaren hasieran, 1927an zigorrak ezarriz taldean jarraitu zutenei.
|
|
|
Era berean, Gobernu frantziarra Vatikanoarekiko harremanak berreskuratzearen alde agertu zen eta Action> Françaisek kontra egin zion erabakiari. Pio XI. Aita saintuak Action> rançaise> debekatu
|
egin
zuen 1920 hamarkadaren hasieran, 1927an zigorrak ezarriz taldean jarraitu zutenei.
|
|
|
Baina arlo intelektuala jorratzeaz gain, sozialki ere arduratsu ari izan zen La, tte: les> amidonniers> Tolosako auzora joan etorri ugari
|
egin
zuen La, ttek, bataioak eta ezkontzak etxeetan egiten, bertakoak Elizara hurbildu ere egiten ez baitziren. Badirudi eragina izan zuela garai hartan Mathieu irakasleak esan zionak:
|
|
|
Piarres La, tte Herria> astekariaren zuzendari aukeratzearekin batera, amaiera ematen hasi ziren erresistentzia ekintzei64 Ordutik aurrera, La, tteren emaitza intelektualek oihartzun handiagoa izan zuten, aurrekoak bezain garrantzitsuak izan baziren ere: 1967 arte irakaskuntza lanean aritzearekin batera, 1949an euskaltzain izendatu zuten (urgazle zen 1928tik), Georges Lacomberen ordez; 1961ean ohorezko kalonje bilakatu zen; 1968tik 1976ra Centre> National> de> la> Recherche> Scienti, querako
|
egin
zuen lan, Linguistique> Général> sailean, eta 1982an Euskal Herriko Unibertsitateak doctor honoris causa izendatu zuen.
|
|
|
Azkenez, Piarres La, tteren ekintza baldintzatuko duen pentsamoldeari buruzko argibideak ematearren, Jean Haritschelharren hitzei jarraitu diegu65; berak dio La, ttek ez zituela batere gustuko F. Krutwig, Julen Madariaga edota Luis Haranburu, materialismo dialektikoa sartu baitzuten euskal literaturan (La, tteren ustez materialismorik garatuena marxismoarena zen); arbuiatu
|
egin
zituen Kafka, Albert Camus eta Simone de Beauvoir existentzialista ezkorrak ere. Ostera, La, ttek Gotzon Garate eta José Azurmendi goraipatzen zituen, aurre egin baitzioten materialismo horri.
|
|
|
Azkenez, Piarres La, tteren ekintza baldintzatuko duen pentsamoldeari buruzko argibideak ematearren, Jean Haritschelharren hitzei jarraitu diegu65; berak dio La, ttek ez zituela batere gustuko F. Krutwig, Julen Madariaga edota Luis Haranburu, materialismo dialektikoa sartu baitzuten euskal literaturan (La, tteren ustez materialismorik garatuena marxismoarena zen); arbuiatu egin zituen Kafka, Albert Camus eta Simone de Beauvoir existentzialista ezkorrak ere. Ostera, La, ttek Gotzon Garate eta José Azurmendi goraipatzen zituen, aurre
|
egin
baitzioten materialismo horri. Era berean, gustuko zituen Maurice Blondelen jarraitzaileak, hala nola, Georges Lacombe eta Etienne Salaberry.
|
|
|
Biltzarren bidez da indartu, eta era ainitzetan sortu, sentimendu hori, gerla ondoan, gerla berean baino gehiago. Lau urtez gerla
|
egin
zutelakotz goretsi dituzte. Lau urtez jasan oinaze eta minak hor izan dira goretsiak eta baloratuak69.
|
|
|
Gerlari ohiak, gerrak zauriturik suertatu zirenez gero, bizitzeko laguntza jaso behar izan zuten Gobernuarengandik gerratik bueltatzean; laguntza hori lortu eta bideratzeko elkartu
|
egin
ziren eta Gerlari ohi en kolektiboa sortu zuten. Abertzaletasun amorratu eta atzerakoia izan zuten pentsamoldearen oinarri.
|
|
|
eskuineko Bloc> Nationala, erdikoa eta ezkerreko Cartel> des> Gauches. Bai eskuindar bai erdiko zerrendek katolizismoaren alde eta parlamentarismoaren aurka
|
egin
zuten. Cartel> des> gauchesek, berriz, laikotasuna eta Vatikanoarekiko harremanak etetea, eskatu zituen, Errepublikaren alde agertuz.
|
|
|
Eskualduna> astekari eskuindarrean Ybarnégaray, Lissar eta Delzanglesen aldeko bozak eskatu zituzten, erradikal eta sozialistei aurre
|
egin
nahian: En votant pour MM. Ybarnégaray, Lissar et Delzangles, les électeurs du pays basque feront échec aux radicaux socialistes, auteurs resposables du cartel de, qui, au lieu de se montrer contrits et repentants de leurs méfaits, sont tout prêts à les renouveler et à les aggraver encore, dans la limite, pas bien grande?
|
|
|
1912an Ybarnégarayk hasiera eman zion bizitza politikoari, Uharte Garaziko alkate izendatu baitzuten. Lehenengo aukeratze horrekin, Ybarnegarayk abizenaren ortogra, a aldatu
|
egin
zuen (politikan sartu baino lehen Ibarnégaray idazten zuen).
|
|
|
Gurasoengandik ikasi zuen euskara oso erabilgarria izan zen Ybarnégarayrentzat politikan aritzeko. Lagungarri izan zitzaizkion Larresoroko Apaizgaitegian izan zituen ikaskideak ere, bereziki geroago apaiz
|
egin
zirenak, Ybarnegarayren garaiko politikan erabakigarri baino erabakigarriago izan baitziren politikaren harremanak Elizarekin. Azkenez, Ybarnégarayren kiroletarako gaitasuna, eta bereziki 1921ean Pilota Federazio Frantsesaren buru izendatu izana?
|
|
|
1914an Ybarnégaray lehenengoz aurkeztu zen hauteskundeetara, Mauleko eskuindar katolikoen ordezkari bezala, baita irabazi ere. Pradet Ballade diputatuak Ybarnégarayren aldeko propaganda
|
egin
zuen Eskualduna> astekarian:
|
|
|
1918an gerra amaitzean, soldadu ohiak heroitzat hartuak izan ziren; Ybarnégarayri gerlari ohienganako mirespen hori lagungarri gertatu zitzaion hurrengo hauteskundeetan. Horrela, Eskualduna> astekarian Jean Ybarnégaray Mauleko diputatua goraipatu
|
egin
zuten, frontean borrokatu baitzuen; egin zituen hitzaldi aberkoien berri ere eman zuten Eskualdunan:
|
|
|
1918an gerra amaitzean, soldadu ohiak heroitzat hartuak izan ziren; Ybarnégarayri gerlari ohienganako mirespen hori lagungarri gertatu zitzaion hurrengo hauteskundeetan. Horrela, Eskualduna> astekarian Jean Ybarnégaray Mauleko diputatua goraipatu egin zuten, frontean borrokatu baitzuen;
|
egin
zituen hitzaldi aberkoien berri ere eman zuten Eskualdunan:
|
|
|
Staviskyren iruzurraren ondorioz bereziki ezkertiarrak suertatu ziren kaltedun,, nantza ministroak Garat ezkertiarra aurkitu baitzuen errudun eta giltzapetu. Ybarnegarayk, ostera, arrakasta handia lortu zuen manifestaldian, jendetza laudatu
|
egin
baitzuen Gobernu frantziarrari kontra egitearren; lana, ordena, autoritatea eta ohorea85 berreskuratzeko itxaropena jarri zuten Ybarnégarayrengan. Manifestaldiaren arrakasta handi hori 1936ko hauteskundeetan islatu zen:
|
|
|
François de la Rocquek, Croix> du> Feuren sortzaileak, Parti> Social> Français> PSF eratu zuen Croix> du> Feu> galerazia izan zenean, baita Ybarnégaray partidu horren kide bihurtu ere. Estrategia politiko moduan, Ybarnégarayk ligen debekuaren alde hitz
|
egin
zuen87 Ganbaran; garaile izan zen berriro 1936ko hauteskundeetan.
|
|
|
Azkenean libre utzi bazuten ere, 1955era arte ez zuen baimenik izan hauteskundeetara aurkezteko. 1956ko hauteskundeetan Extrême> Droîte> alderdia ordezkatu zuen, baina ez zen garaile gertatu eta utzi
|
egin
zuen politika.
|
|
|
Laburbilduz, eta hasieran aipatu dugunez, Jean Ybarnégaray etengabeki izan zen aukeratua 1914 eta 1936 urteen artean Ipar Euskal Herriko hauteskundeetan. Hala ere, Ménouk dioenez, ez zen etengabeki aukeratua izan herritarren onerako burutu zituen ekintzengatik, Ybarnégarayk ezer gutxi
|
egin
baitzuen Mauleko herritarren txirotasuna gutxitzeko eta despopulazioa eteteko91 Ostera, Mauleko biztanleek Ybarnégaray aukeratzen zuten oso kontserbadoreak zirelako; Ybarnegarayren politika gustuko izan zuten mauletarrek, egitarau politikoaren oinarrietan zegoelako euskal nekazaritza bizimoduari eta antzineko ohiturei atxikitzea.
|
|
|
Laburbilduz, Société> des> Sciencies, > Lettres> et> Arts> de> Bayonnen inguruan lan
|
egin
zuten intelektualek ez zuten maiztasunez idatzi elkartearen aldizkarian, Jean Baptiste Daranatzek eta Michel Etcheverryk izan ezik.
|
|
|
Jadanik azaldu dugun bezala, 1871n Frantzian III. Errepublika ezarri zutenean Euskal Herriko Elizak tokiko handikiekin bat
|
egin
zuen Errepublikari aurre egiteko. Horrekin batera, orduko hainbat intelektualek Elizaren tresna bihurtu zuten Historiogra, a, kriatautasunaren ideologia babestearren.
|
|
|
Jean Pierre Duvoisin (Ainhoa. Lapurdi?,) Luis Luciano Bonaparterekin lan
|
egin
zuen, Biblia osoa euskaratuz; bestetik, Le> dernier> des> Corsaires, > ou> la> vie> dEtienne> Pellot> ntvieux> de> Hendaye> argitaratu zuen 1856an.
|
|
|
Eta Eliza idatzizko testuez baliatu bazen ere erlijio propaganda egiteko, funtzionarioek beste hainbeste
|
egin
zuten. Martial Henry Berdoly Mauleko suprefetak Le> Réveil> basque> astekari errepublikarra kaleratu zuen, 1886ko abuztuan; eta urtebete geraoago Louis Etcheberry diputatugai erregezaleak Eskualduna> argitaratu zuen, 1887ko martxoaren 15ean, Le> il> Basquek hautesle euskaldun guztiak erakarriko lituzkeen beldurrez113.
|
|
|
Eskualdunak salatu
|
egin
zuen Le> Réveil> errepublikazalea, berau erlijioaz baliatu baitzen hautesleen botoak lortzeko:
|
|
|
Ongi goaci! laster naski debruac beharco dio Jaincoari erran cer
|
egin
eta cer ez, Egia Errepublikaren eta Erligionearen gainean, 1887ko maiatzaren 15a.
|
|
|
...errepublikazaleak ziren, hala nola, Jean Baptiste Elissamburu, hain zuzen ere, gorago aipatu dugun Michel Elissambururen lehengusua; Jean Baptistek Piarres> Adame> lan ezaguna argitaratu zuen Le> Réveilen, pasarteka, Michel lehengusuaren Errepublikaren kontrako salaketei dagokienez, aipatu Hirur> Errepubliken> ixtoria> liburuan, Le> Réveilek aurre
|
egin
zien akusazio horiei Errepublikaren historiaren bertsio errepublikazalea argitaratuz, artikuluka, Errepublikaren bertsio txarra gaitzesteko edo120
|
|
|
Haulon zentro ezkertiarra irabazle suertatu zen Baionako I. barrutian, de Laborde eskuindarraren kontra?, Labat eta Louis Etcheverry xuriek irabazi zuten Maulen, Harriague eta Henri Martial Berdoly gorrien aurka. 1890 hamarkadako egoera politikoa are desegokiagoa izan zen Le> Réveilentzat; Eskualduna> erakargarriago suertatu zitzaien herritarrei, 1894ko Carnot presidentearen hilketa erabakigarria izanda, Díaz Nociren hitzei berriro jarraituz122 1894ko urte hartan Le> Réveil> sque> desagertu
|
egin
zen.
|
|
|
Piarres La, ttek Arnaud Pochelouren lana arbuiatu
|
egin
zuen, xuri amorratua zelakoan123.
|
|
|
Eskualdunan euskal herrietako gertakarien berri eman zuten Nouvelles du Pays atalean, nekazarien arazoez hitz
|
egin
zuten Laborarier izenburupean eta erreklutatu eta gerlarien egoera aipatu zuten Nouvelles militairesn127 berrietan. Baina, aipatu atalez gain, Eskualdunak politika jorratzen jarraitu zuen, eskuindarren batasuna bilatzen baitzuen128, Errepublikaren pentsamoldeari aurka eginez batera.
|
|
|
Nahi badugu
|
egin
ditzaten ganbaretan lege batzu erlijionea fagoratuko eta errespetatuko dituztenac, ez ditzagun eman gure bozac Seroren eta Freren kasatzeko, katichimaren eta othoitzaren eskoletaric khentzeko, aphez gaien bokazionearen gibelarazteko eta erlijioneko zeremonien trabatzeko legeac ginen dituzten deputatuentzat, Zer den girichtinoen eginbidea bozkatzeko behar orduetan Eskualduna, 1889ko apirilaren, 1a...
|
|
|
Inchauspe bikarioaren eta Diharassary apaizaren ahaleginak ez ziren txikiak izan Frantziako gobernuak apaizak zigor ez zitzan. Azkenean, Frantziako prefetak deliberamendua aldatu
|
egin
zuen eta apaizei ordainduko zien, baldintza bat betez gero: apezpikuak apaiz euskaldun batzuk parrokiaz alda zitzala, hala nola, Diharassary Kanbotik Orzaizera, Agorréca Orzaizetik Donazaharrera140, Mériatéguy Lasatik Donaixtira, Patient Ezterenzubitik Lakarrara, Delgué Donaixtitik Lasara, Mendiboure Aiherratik Ainhoara, Harriet Donaixtitik Aiherrera, Mendiboure Altzürükütik Ainhizera, Bidart Hoztatik Altzürüküra, Larronde Aldudetik Urruñara, Chagé Lucqetik Bénéjacqera eta Tréginé Arrenetik Barrautera141.
|
|
|
Eskualdunak aro berri hartan izan zituen lankideen berri eman digu La, ttek: Jean Baptiste Constantin, de Menditte, Pierre Espil eta Armagnague xuberotarrak, irakurle zuberotarrak erakartzen saiatu zen Hiriart Urruty151?, Michel Iriart, Julien Héguy, Michel Gombault, Etchegaray, Bidégaray, Jean Etchepare medikua, Charles Harispe, Martin Landerretche, Georges Lacombe, Jean Baptiste Daranatz, etab.152 Tamaina handiagotu
|
egin
zuten, mamia aberastu eta euskarari leku zabalagoa eskaini. Irakurleen kopuruak gora egiten jarraitu zuen:
|
|
|
1904ko martxoan Eskualdunaz jabetzeko asmoa berpiztu zuten, baita berriro huts
|
egin
ere, eta behin betiko, Jean Hiriart Urruty zuzendaria asmoaz ohartu baitzen eta eragotzi. Alde izan zituen Hiriart Urrutyk Larresoroko apaizgaitegiko Abbadie, Jean Blaise Adéma, Jean Baptiste Daranatz eta Jean Saint Pierre gaztea159, baita Arnaud Pochelu Eskualdunaren kudeatzailea ere, Broussainen artikuluak zentsuratzeari ekin ziona160 Beraz, Piarres Xarrittonek zehazten duenez, Broussain eta Constantin euskal abertzaleei nagusitu zitzaien Jean Hiriart Urruty161, Jean Baptiste Daranatz eta Jean Saint Pierre erregionalista frantziarrak162.
|
|
|
Izendapena Hiriart Urruty hil zenetik hiru urtera burutu zen, beraz. Tartean Jules Moulier Oxobi-k
|
egin
zuen posible astekaria kalera zedin, zuzendari izan barik. Oronosek azpimarratu duenez, Adémaren izendapenarekin apezpikuak lehenengoz hartu zuen parte Eskualdunaren zuzendariaren hautaketan167; eta ordutik aurrera Baionako apezpikuak Eskualdunaren zuzendari guztiak izendatu zituen, hau da, Jean Saint Pierre, Domingo Soubelet eta Xalbat Arotçarena.
|
|
|
Beste aldetik, Soldaduen egitekoa goraipatzearekin batera170, hauen egoera eta premiak azaldu zituzten, hala nola, Jean Elissalde Zerbitzari k; Jean Etcheparek eta Jean Saint Pierrek Eskualduna> soldaduei bidal ziezaien eskatu zuten: Etchean irakurtu eta igorazazue Eskualduna soldadoeri171 Iheslariak gaitzetsi
|
egin
zituen172; horrela, Gobernu frantziarrak desertzioa zigortuko zuen legea kaleratzera zihoanean, Eskualduna> lege horren alde agertu zen: Si cette loi avait été déjà votée, il y aurait eu moins de défaillances173.
|
|
|
La, ttek berak horri buruz hitz
|
egin
du: E, ectivement il est souvent arrivé que lEvêque ait nommé un Directeur de Eskualduna.
|
|
|
Eskual Herri, Eskualduna, 1918ko otsailaren 8a. Behin gerra amaiturik, Eskualduna> kontra agertu zen gerratik ihes
|
egin
zutenak herrian berriro sartzen utzi orduko, Nor sar araz?, Eskualduna, 1924ko uztailaren 25a.
|
|
|
La, tteren garai hartako lankideak hauek izan ziren: Laurent Apestéguy, Jean Barbier, Louis Dassance, Dominique Dufau, Pierre Duhour, Jean Elissalde Zerbitzari, Jean Etchepare, Goyheneche, Julien Héguy, Michel Iriart, Gratien Istilart, Leon Léon, Jules Moulier Oxobi eta Maurice Otacéhé179 Garai emankorra izan zen produkzio idatziari dagokionez, orduko Bloc> de> gauche> elkartasun politiko ezkertiarrak erlijioari kontra
|
egin
ziolako Eskualdunako idazleak erlijioaren alde idaztera bultzatu zituen.
|
|
|
Soubelet zuzendariak astero idatzi zuen Eskualdunaren lehenengo orrialdean: ordura arteko ohiturari jarraituz, Soubeletek apezpikuaren hitzak goratu
|
egin
zituen, Espainiako Errepublika arbuiatu, soldadu frantziarrak adoretu, etab. Piarres La, ttek ia zenbaki guztietan idatzi zuen Ebanjelioaz; liburu berrien aurkezpena ere egin izan zuen noizbehinka, P.L. sinaturik. Hala ere, esan beharra dago La, ttek ez zuela harreman handirik izan Soubeletekin; izan, ere La, tte aurrezalea zen eta abertzalea eta Ybarnégaray ultraybarnegaraista eta frantses frantsesa181.
|
|
|
Soubelet zuzendariak astero idatzi zuen Eskualdunaren lehenengo orrialdean: ordura arteko ohiturari jarraituz, Soubeletek apezpikuaren hitzak goratu egin zituen, Espainiako Errepublika arbuiatu, soldadu frantziarrak adoretu, etab. Piarres La, ttek ia zenbaki guztietan idatzi zuen Ebanjelioaz; liburu berrien aurkezpena ere
|
egin
izan zuen noizbehinka, P.L. sinaturik. Hala ere, esan beharra dago La, ttek ez zuela harreman handirik izan Soubeletekin; izan, ere La, tte aurrezalea zen eta abertzalea eta Ybarnégaray ultraybarnegaraista eta frantses frantsesa181.
|
|
|
guk
|
egin
dugu gerla, guk irabazi gerla, eta zuek hor,? à la arrière, erraiten zuten bezala, zuek atzetikan, hor lasai bizi izanak. Horrek azaltzen du, beharbada, gure Eskualduna> ari zela galtzen, zuhurtzen, Piarres Xarrittonekin izandako elkarrizketa, Bilbo, 2001eko urtarrilaren 25ean.
|
|
|
Atzerriko politikarekin jarraituz, eta Bigarren Mundu Gerraren urteak zirelarik, astekariak bat
|
egin
zuen Frantzian ezarritako Vichyko gobernu nazi zalearekin; Vichyn sorturiko Milice> Française> ere aintzat hartu zuen192 Era berean, gobernu horren burua zen Pétainen pentsabidearean jarraitzailea izan zen orduko Eskualduna; Gobernu horren Révolution> Nationalak193 aldarrikatu zuen lana, familia eta aberria leloari atxiki zitzaion Eskualduna, irakurle guztiak adoretuz Fran...
|
|
|
Zioak zio, Alemanenganako begikotasun hori zela eta, Eskualdunaren irakurle asko kazetaren etsai bilakatu ziren eta salmenten kopuruak beherantz
|
egin
zuen, 2.200 aleraino jaitsiz196.
|
|
|
Arbelbidek eskaintzari uko
|
egin
zion, ostera, gai ez zelakoan204.
|
|
|
Aranaren asmoekiko desadostasun horiek zirela eta, Arbelbide, Broussain, Campion, Daranatz eta Darricarrièrek Hondarribiko kongresua atzeratzea proposatu zuten. Arana ere prest agertu ei zen jokamoldea akademikoago bihurtzeko211 Adéma lehendakariak eta Guilbeau idazkariak, ostera, kongresua burutzea erabaki zuten, eta burutu
|
egin
zen; Sabino Aranak ez zuen bileran parte hartu (1902ko irailaren 11n atxilotu egin zuten).
|
|
|
Aranaren asmoekiko desadostasun horiek zirela eta, Arbelbide, Broussain, Campion, Daranatz eta Darricarrièrek Hondarribiko kongresua atzeratzea proposatu zuten. Arana ere prest agertu ei zen jokamoldea akademikoago bihurtzeko211 Adéma lehendakariak eta Guilbeau idazkariak, ostera, kongresua burutzea erabaki zuten, eta burutu egin zen; Sabino Aranak ez zuen bileran parte hartu (1902ko irailaren 11n atxilotu
|
egin
zuten).
|
|
|
Pierre Broussainen euskalkien ezagutza handia laudatu zuen Etienne Decreptek 1920an216; eta 1928an euskal idazleei laguntza eskaintzeko eskaera
|
egin
zuten Eskualzaleen> Biltzarra> aldizkarian, euskararen erabilera egokiaren eredu batziren idazleak217.
|
|
|
Baina euskararen erabilera bultzatzeaz gain, euskaltasunaren pizkundea ere hartu zuen helburu Eskualzaleen Biltzarrak. 1905ean Biltzarrak bat
|
egin
zuen Antton dAbbadieren Euskal Jaien asmoekin, euskara eta euskal ohiturak zaintzeaz gain, ahalaz geroago eta barnago erroak sar araziz218; eta Arturo Campionek hasiera eman zion 1904ko batzarrari, Jules Salaberry eredu bezala aurkeztuz: pour ceux qui veulent avoir à coeur de ne point laisser disparaître notre nationalité219.
|
|
|
Egoera hartan, Eskualzaleen Biltzarrak mito bihurtu zuen iragana, atzera eginez antzinako pentsabide eta bizibidera eta fedea eta ohituren iraupena helburu nagusi bihurtuz. Denbora hartan, euskaldun fededun leloa sendotu
|
egin
zen, Eskualzaleen Biltzarraren bultzadari esker. Hala ere, azaldu du Jean Goyhenetchek, Eskualzaleen Biltzarraren pentsamolde horrek euskal burgesia eta elizgizonen interes ekonomiko sozialak baino ez zituen islatu, eskuetan zuten botereari atxikitzea bilatzen zutelarik bereziki:
|
|
|
– Dei
|
egin
zien Kontinente zaharreko zein berriko euskaldunei, erakundearen partaide bilaka zitezen. Lau motako kideak izanen ziren:
|
|
|
Kide sortzaileak ziren 100 liberako harpidetza noizbait ordaindu zutenak; elkartearen argitalpena dohainik jasoko zuten. Gainerako kideek 6 liberako harpidetza ordaindu behar izango zuten; urgazleak eta apaizak (pobretasun botoa
|
egin
izanez gero) ez zeuden ordaintzera beharturik.
|
|
|
1904ko bilera Irunen
|
egin
zuten irailaren 29an, 1905ekoa Biarritzen irailaren 14an,
|
|
|
1908koa Kanbon abuztuaren 27an, 1910eko batzarra Donibane Lohitzunen
|
egin
zuten, abuztuaren 25ean; 1911koa Donostian, abuztuaren 24an; 1912koa Donapaleun, irailaren
|
|
|
1926ko bilera hartan erabaki zuten Uztaritzera eramatea elkartearen egoitza. Elkartearen izenaren idazkera ere aldatu
|
egin
zuten: Eskual Zaleen Biltzarra izatetik, Eskualzaleen Biltzarra izatera228.
|
|
|
Partaidetzari buruz bildu ahal izan ditugun datuek Apestéguyren iritzia sendotu
|
egin
du, 1921, 1926 eta 1927 urteetan izan ezik242:
|
|
|
Rotaetche Portugaleteko zubiaren egilea izan zen. Dirua
|
egin
zuen lehergarriak saltzen, Munduko Lehen Gerraren garaian. Jauregia eraiki zuen Donibane Lohizunen; Piarres Xarrittonekin izandako elkarrizketa, Bilbo, 2002ko urtarrilaren 25a.
|
|
|
Laburbilduz, Constantin, Dassance, Diriart, Dufau, Eizagirre, Etchepare eta López de Mendizabalek 1926, 1928 eta 1929 urteetan
|
egin
zuten topo; era berean, Ariztimuño, Dassance, Eizagirre eta Elissaldek 1932, 1933 eta 1935ean; Dassance, Dufau eta Eizagirre 1926, 1928, 1929, 1933 eta 1935 urteetako bileretan elkartu ziren; Dassance, Eizagirre eta Elissalde 1929, 1932, 1933 eta 1935 urteetakoetan; azkenez, Dassance, Eizagirre eta Moulier 1926, 1932, 1933 eta 1935 urteetakoetan. Beraz, Louis Dassance eta José Eizagirre izan ziren harreman estuak lortzeko aukera handienak izan zituztenak Eskualzaleen Biltzarraren bilerak zirela medio, sarrien parte hartu zutenak izan baitziren.
|
|
|
Horrela, X X. mendearen hasierako gizarte modernoaren pizkundean Eskualzaleen Biltzarrak antzineko pentsamoldera atzera
|
egin
zuen bitartean, Eusko Ikaskuntza guztiz egokitu zen aro berrian sorturiko premia intelektualetara.
|
|
|
Baina jadanik 1849an Gratien Adéma Zaldubik Azkueri hitz
|
egin
zion Akademia sortzearen gurariaz:
|
|
|
Adémak aipaturiko Anton dAbbadie Dublinen jaiotako euskaltzalea zen, gurasoak hara joan baitziren iheslari Frantziako Iraultza garaian?. DAbbadiek etxean bizi zuen euskaltzaletasuna; 1849an, munduan zehar hainbat bidaia
|
egin
ostean, Abbadie izeneko jauregia etxebizitza bihurtu zuen, Hendaiatik hurbil eta 1851tik aurrera Euskal Jaiak antolatzeari ekin zion.
|
|
|
Azaldu beharra dago Iparraldeko esparru euskaltzalea bi zatitan zegoela banaturik, ideologia politikoak eraginda; Azkuek dAbbadiek bultzaturiko alternatiba xuriarekin
|
egin
zuen bat, Guilbeau eta Julien Vinson errepublikazaleek sustaturiko euskal festa gorrien aurrean276 Izan ere, Guilbeau eta Vinson kexu ziren dAbbadiek antolaturiko jaiak gero eta politizatuago zeudelako, kexu ziren xurien aldeko jaialdiak zirelako, hala nola, 1974an Jaungoicoa eta Erriya karlisten aldeko poesiak lehenengo saria irabazi zuenean?. Azkenean, Guilbeau eta Vison errepublikazaleak Association> Basque> de> Jeux> Floraux> eta bere ospakizun propioak antolatzeari ekin zioten.
|
|
|
1918an Cosme de Elgezabal eta Felix de Landaburu Bizkaiko diputatuek euskal hizkuntza zainduko zuen delako erakundea eratzeko proposamena
|
egin
zuten279 Bizkaia, Gipuzkoa, Araba zein Nafarroako diputazioek erantzun zioten eskaerari, baina Eusko Ikaskuntzaren esku utzi zuten lana, 1918an Oñatin burutuz I. Kongresua. Raimundo Olabidek Akademia berriaren estatutua prestatu ostean, Eusko Ikaskuntzak ontzat hartu zuen 1919ko irailean.
|
|
|
1919ko bilera hartan Eusko Ikaskuntzak deitu
|
egin
zituen Oñatiko batzarrean izendatuak izan ziren lau euskaltzain: Resurreccion Mª Azkue, Arturo Campion, Luis Eleizalde eta Julio Urkijo.
|
|
|
Horrekin batera, Broussainek Azkueri hitz
|
egin
zion Martin Guilbeau Akademiakide izendatzearen egokitasunaz, errepublikazalea izan arren. Aita Sainduaren Errepublikaren aldeko Entziklikaren ondorioz, hainbat apaiz errepublikar zeuden?; Maurice Harriet eta Emmanuel Inchauspe akademiakide komenigarritzat ere jo zituen Broussainek285.
|
|
|
Jose Agerre, Domingo Agirre, Jean Blaise Adema, Pierre Broussain, Juan Bautista Eguskiza, Ramón Intzagarai, Pierre Lhande290 eta Raimundo Olabide; aranazaleen nahiak Olabideren alde nagusitu ziren, beraz. Hala ere, Jean Blaise Ademak uko
|
egin
zion euskaltzain izateko eskaintzari, gai ez zelakoan, lanpeturik egoteaz gain291; Martin Landerretche aukeratu zuten ordezko, Broussain eta Lhandek proposaturik292 Beraz, Iparraldeko hiru eta Hegoaldeko bost euskaltzain izendatu zituzten Hegoaldeko Diputazioek sorturiko euskal Akademiarako, euskalki guztiak ordezkaturik izateaz arduratuz.
|
|
|
Euskaltzaindiak argitaraturiko Euskerari dagokionez, artikulu gutxi argitaratu zituzten bertan, aldizkariak orri gehienak ematen baitzituen bileren bilakaera eta onartutako hizkuntz arauen berri emateko. Bide batez, esango dugu, 1924ko abenduaren 22an eskaintza
|
egin
ziotela Sebero Altuberi Euskera> Euskaltzaindiaren agerkariaz ardura zedin, agerkaria nola erreztu ta irakurgarriago egin litekeen txostena ere buru zezan eskatuz297.
|
|
|
Euskaltzaindiak argitaraturiko Euskerari dagokionez, artikulu gutxi argitaratu zituzten bertan, aldizkariak orri gehienak ematen baitzituen bileren bilakaera eta onartutako hizkuntz arauen berri emateko. Bide batez, esango dugu, 1924ko abenduaren 22an eskaintza egin ziotela Sebero Altuberi Euskera> Euskaltzaindiaren agerkariaz ardura zedin, agerkaria nola erreztu ta irakurgarriago
|
egin
litekeen txostena ere buru zezan eskatuz297.
|
|
|
Lehenago azaldu dugun bezala, Lehen Mundu Gerra bukaturik, gerlatik itzuli ziren gerlari ohiek Eskualduna> eta honen zuzendaria zen Jean Blaise Adémarengandik urrundu
|
egin
ziren eta Gure> Herria> aldizkaria prestatzeari ekin zioten300.
|
|
|
Jean Etchepare Gure> Herria> argitaratzearen kontra agertu zen hasiera baten, euskaldunei berriak eskaintzeko Eskualduna> nahikoa zelakoan301 Handik gutxira onartu
|
egin
zuen, ostera, baita lagundu ere, oharturik halere, jende eskolatu hainitzek ez zutela Eskualduna> irakurtzen arruntegi hertsiegi, haurregi zaukatelakoan302 Dena dela, Xarritton hitzetan, hilabetekari berriak nahi t ez eremua xuhurtu zion Eskualduna> xaharrari303.
|
|
|
Hain zuzen ere, Gure> Herriaren orrialdeek lehenengoz hitz
|
egin
zuten Piarres La, ttez intelektual preziatu gira 1924ko uztailean, Jean Etcheparek Piarres Gure> Herriaren irakurleei ezagutzera eman zienean La, ttek Eskualzaleen Biltzarrak banaturiko lehen saria irabazi ondoren307; idazle berberak luze idatzi zuen La, tteri buruz 1924ko iraileko zein urriko zenbakietan308:
|
|
|
Gure> Herriak Eskualdunarekin> zituen harreman komunen berri eman zuen, adieraziz: Gure ustez segurik Gure Herria hartzen duten gutiz gehienek Eskualduna irakurtzen dute317 Beste aldetik, Dominique Soubelet zoriondu
|
egin
zuen Jean Elissaldek Gure> Herriaren orrialdeetan, kaleratu berri baitzuen sei orriko Eskualduna:
|
|
|
Konkretuki RIEV ez hitz
|
egin
zuen La, ttek Gure> Herrian, esanez: bethi bezain azkar eta mamitsu heldu zaiku321.
|
|
|
Horrela, Espainiako gerra garaian, Piarres La, ttek gonbita
|
egin
zien RIEV> eta Euskaltziandiaren lankideei, Gure> Herriarekin elkar zitezen lanean jarraitzeko:
|
|
|
Aldizkari berean idazteak ez du esan nahi lankideek harremanik izan zutenik; euskalzaleek burutu zituzten bilera eta ospakizunak izan ziren, ostera, elkarrekikotasuna eragin zutenak. Hain zuzen ere, Jean Etcheparek Piarres La, tteren aurkezpena Gure> Herrian
|
egin
zuen urte berean325, 1924an, aldizkari horrek dei bat zabaldu zuen lankideen artean Lapurdiko Getarian elkartzeko, elkarren arteko ezaguera egiteko garaia zelakoan: bostpaseiez bertze langileek, sail berari, elgarri josiak bezala, hiru urthe huntan ari eta, etzakiten oraino elgarren berri argirik326.
|
|
|
Jean Ybarnégaray diputatua, Edmond Goyenetche Uztaritzeko kontseilaria eta Maurice Souberbielle Uztaritzeko alkatea. Hegoaldekoen artean Lapurdiko Getariara hurbildu ziren José Eizagirre eta Isaac López de Mendizabal, Bitor Garitaonaindia Garbi eta Anbrosio Zatarain, Argia> aldizkariko ordezkariak azken biak328 Apestéguy, Saint Pierre, Eizagirre, Ybarnégaray329 eta Colasek hitz
|
egin
ostean, aita Donostia entzun zuten pianoa jotzen eta Garitaonaindia bertsoka. Baliteke Piarres La, tte hizlarien hitzok entzun izatea Getariako bileran, horren berri zehatzik ez badugu ere.
|
|
|
Ikus dezagun nola kontatu zuen La, ttek bilera horren zioa berrogeita hamar urte beranduago, Serge Monierek
|
egin
zion elkarrizketa luze batean (La, ttek 1928an kokatu zuen bilera hori): Et cétait Mr Blazy qui était lAdministrateur de la Revue.
|