|
2022
|
|
|
Jean Louis Davant larrabiltar euskaltzainak, batetik Zuberoako berriak helarazten zituen Herriari,
|
bestetik
kronikari lana zuen betetzen. Egiari zor, iru ditzen zaidanaz, tokiko berri emailegoa baino, kronikari lana du gehien bat bete, molde jarraikian.
|
|
|
Emil Larrek zuen kronika sail hori sortu, Jean Hiriart Urruty zenaren" Eliza berri" sailari segida emateko. " Galdegina zaizuena, zioen Emilek, fededun baten gogoetak, bereak, bihotza mintzo, ebanjelioa plazaratuz, biziratuz, gaurkotuz, bakoitzak berak sentitzen duen gisan, gaia libre, muga horien barnean..." Dozena bat lagunen artean onduriko kronika saila,
|
besteak
beste Mixel Itzaina, Maite Iratzoki, Jean Louis Laka, Klaudio Harluxet, eta bistan da Jean Louis Davant. Nihaur ere sarrarazi ninduen geroxeago Emilek sail horretako kronikari gisa, Klaudio Harluxet zendu zenean.
|
|
|
Baina honek aitortu zidan bazuela bestalde asko lan eta Herriarekiko kolaborazioan Panpeia Etxebarne batek berak egin lezakeen baino lan askoz hobea egiten zuela. Erran niolarik, orduan, menturaz
|
beste
zuberotar berriketari batzuk Panpeia behar luketela lauzkatu, Allandek erran zidan haren ustez zoritxarrez zuberotar guti zela zubereraz behar den bezala idazten zakienik. Horretan gelditu zen gu bien arteko orduko solasa, Herriari doakionez.
|
|
|
euskaraz delakoz, euskara atxiki behar baita eta hedatu, euskararen irakurtzeko, euskararen ikasteko, euskara maite baitut, euskalduna delako. Kopuru apalagoko
|
beste
ihardespenetan: plazerez, gure kazeta da, goxoa da, herrikoia, etxekoa, familiakoa, ondoko belaunaldiari zerbait uzteko, maitagarria da, gabe ez nuke nahi, ene adinean ohartzen naiz euskara ez dakidala ontsa, Euskal Herria sartzen zait ene ganbaran (eri batek), herrietako berriak jakiteko, ohiduraz, aita amekin beti irakurri dugulako, 50 urte hauetan irakurtzen dut, ama zena bezala egiteko, aspaldikoa delakoz, ez du politikaren trabarik, pilota aipatzen du, gure inguru hurbileko gauzez arduratzen da, berrien jakiteko, euskaldun berriak ematen ditu, erlijiozko artikuluentzat, denbora pasa, kuriostasunez...
|
|
|
Nolako berriak Zuberoatik? 1992ko zenbaki guziak miaturik, ohartzen gara,
|
beste
lurraldetatik ez bezala, Zuberoatik berri guti datorrela herrietatik zuzenki. Noizean behin herri zenbait agertzen dira:
|
|
|
Artikulu horiek, gutiz gehienak bederen, ez dira izenpetuak, salbu zenbait, A. S. hizkiez, hots Allande Sokarros, eta horiek dira gertakari politikoak (gasbidearen kontrako gatazkak) eta mendiari lotutakoak (Bortükarien ibilaldiak). Allandek bazituzkeen
|
beste
artikulu batzuk ere idatziak, izenpetu ez zituenak, adibidez pastoral eta maskaraden ingurukoak. Panpeia Etxebarnek, aldiz, ez zituen bereak izenpetzen.
|
|
|
Baina Etxebarren, 2001ean, ez ninduten abertzale naizelako hautatu," Guk ez diogu gure historia inori zor, guhaurek egin dugulako" 90 ni naizelako baizik. Lurralde Elkargoaren kasuan,
|
besteak
dira hurbildu abertzal eengana. Bide egin dezakegu abertzale ez direnekin ere.
|
|
|
Horiek horre la, Zuberoa mitikoa, euskal kulturaren gotorleku ezin hartutakoa, mito hu tsa dela argi geratzen da. Euskararen beherakada itzelaren kontutik, Ipar Eus kal Herriko
|
beste
bi herrialdeei alderatuta, ez dugu berezitasunik... Peko errekarat goaz guztiak.
|
|
|
Oharkuntza hori gizartean nagusiaraztea oso bide luzea izanen da baina, nahitaez, horretarako urratsak behar ditugu eman. Ho rretarako ere,
|
beste
euskal lurraldetatik ez gara bereiztuta egon behar eta eredu gi sa ere baliatu behar ditugu, euskararen ofizialtasun egoera berri emanda. Badakit eskas ugari eta euskararen kalterako jokaera asko daudela, bai Euskal Aut onomi Erkidegoan zein Nafarroako Foru Erkidegoan, baina, hala ere, euskarak estatutuak badauzka, hobetu beharrak baldin badira ere.
|
|
|
Diru publikoarekin eraikiko da honezkero Atharratze inguruko ikastola, Zuberoan dagoen
|
bestea
—Sohütako Eperra ikastola— ez bezala, hau aldiz gu rasoen eta laguntzaileen lanez, diruz eta, oro har, konpromiso osoz altxatua izan baitzen. Eperra ikastola eraiki zelarik, Herri Elkartea ez zen sortua, baina hala izan balitz ere, ez da erabat ziurtatua Zuberoa osoko zinegotzien batzarre batek aho batez ontzat hartuko zuenik euskarazko erakaskuntzako egitura bat sustatzea.
|
|
|
Euskararentzat giro hobetze horrek eragile bat baino gehiago izan du, hauen artean direlarik, nire ustez, azken udal bozetan abertzale andana zin ego tzi bilakatu izana, baita euskara herrialde baten garapenerako osagai izan dai tekeela ohartzea ere. Euskara esparru publikora zabaltzea izan da lehenengo urratsetatik bat Zuberoan zein Ipar Euskal Herriko
|
beste
eskualde gehienetan. Euskal Autonomia Erkidegoan eta Nafarroako Foru Komunitatean esparru publikoan elebitasuna bultzatzea autonomia egituraketa bateko eskumenei lotuta baldin badago, kontuan hartzekoa da Ipar Euskal Herrian euskarak ez
|
|
|
Kontzientzien kolonizazio luze, sakon eta maltzurra jasan duen herri batean, egun batetik
|
bestera
, lekuen, egoitzen, zerbitzuen, lantokien eta gaineratiko argibideen euskarazko izenak seinale ofizialetan agertzea, zin zinez, gogoen iraultza baten antzekoa izan zen. Euskararen aldeko jarduleek soilik egina izan bazen, salaketa egileak egongo ziren, duda barik...
|
|
|
Ez da osoki egia, toki jakin batzuetan menturatzen bai ti ra euskaltasunari arbuio egiten edo behintzat politika jokaerazkotzat ematen duten euskaltasunaren kontra azaltzen. Eta hara
|
beste
paradoxa bat, euskararen etsaigo hori euskaldun petto pettoak direnek aldarrikatzea. Horra hor lekuko datorkigun urteko pastoralaren egile izango den Santa Grazin hartua izan den erabakia.
|
|
|
Aurretik azaldutakoaren il dotik, ez naiz batere ziur trajeria bat den gai horren biziarazteko modurik ego kiena, baina aurreiritziz ez jokatzeko, horretan geldituko naiz, behinik behin. Ziurtzat eman daitekeena da, ordea, Pier Pol Berzaitzek ikusgarri oso aberats eta koloretsu bat onduko duela, orain arte, pastoraletan eta
|
beste
ikusgarri moldeetan egin izan duen bidetik. da ere tauladara igo nahi izango direnak ugari diratekeela...
|
|
|
Bai, Züberoa hori oro da... bena ez hori bera! Züberoa da ere aspaldiko denboretan algar etxekidüraz ebilten den jentarte bat, artzangoaren lege eta ebildüra
|
besteak
ez bezalakoak. lpar Eüskal Herri barnealdeko indüstria güne bakarra, mendiko laborantxa oranokoan ja bizirik begiratzen düan lürra, eüskal kultürako agerkünteak berri tzen eta oraikotzen jakin üken düan probintzia... bena eüskaraz mintzatzea ge roago eta haboro gibeltzera üzten düan esküaldea ere. Aspaldiko historia baten ürratsetarik ebiltez, egünko egüneko izateala jitearekila ohartzen ahal gira Züberoa argiak eta itzalak dütüan kartiela dela.
|
|
|
" Pastoralen gerla" deitu dugun horren ardatza da hori, zeren eta 1909an Urdiñarben izan ziren hiru pastoral. Lehena apirilean egin zuten" Roland" izan zen, eta, prestatzen ari zirelarik, antza, batzuk sumindu egin ziren, eta erabaki zuten
|
beste
pastoral bat egitea, hiruzpalau hilabeteko tartearekin. Zuriek, orduan," Abraham" paratu zuten, maiatzean.
|
|
|
Zuriek, orduan," Abraham" paratu zuten, maiatzean. Eta bigarren emanaldia egin zenerako, emazteek bakarrik
|
beste
pastoral bat egin zuten: " Sainte Helene".
|
|
|
Bai, aldatu ez direnak dira funtsezko arauak; oso guti dira. Bi talde behar dira, bata
|
bestearen
arerio direnak, talde horiei erraten zaie, urdinak eta gorriak, edo giristinoak eta turkoak; urdina zeruaren kolorea da, eta gorria infernuarena.
|
|
|
Jean Louis Davantek gauza bertsua egin du, baina frantsesez, Elkar argitaletxearekin. Liburuko
|
beste
testuak, sineste zaharrak dira.
|
|
|
|
Beste
obra anitz gelditzen dira oraindik argitaratzeko?
|
|
|
Euskalkiak eta batua ez dira bata
|
bestearen
etsai, baizik osagarri eta aberasgarri. Leku askotan, hasieratik batua ikasten dute, beste aukerarik ez dago, bertako euskalkia galduta badago.
|
|
|
Euskarari eta Euskal Herriari emana da bere buruaren jabe egin zenez geroztik. Praktikatu ditu militantzia batzuk eta
|
besteak
, iparrorratza gidari, Ipar Euskal Herria ardatz. Txoria bezain alegera jin zaigu, nahiz belaunaldi bat betikotz zauritu zuen minak bere horretan irauten duen, sendaezin.
|
|
|
Batzuek eta
|
besteek
errana da gerlek ekarri zutela alde honetako euskaldunen frantsestea.
|
|
|
" Euskal Herri bat izan behar bada, euskalduna behar du izan" 102 liskarrak izan ziren, eta horrek puruki inarrosi ninduen. Bigarrenik,
|
beste
gertakari larri bat izan zen kausa: Txomin Olhagarai eta Ramuntxo Arruizen hiltzea Baionan, 1980ko martxoaren 26an.
|
|
|
Horrek eragin handia izan zuen, gertaera hark jende andana beldurtu zuen, hoztu, eta erabat beste militante belaunaldi bat sartu zuen IKn. Erabat
|
beste
bat. Batzuk geratu ziren, aurrekoetatik, baina militante belaunaldi berri baten aldi izan zen, eta ni, haien artean izan nintzen.
|
|
|
hautetsi ziren abertzaleak sartu direlarik hautetsi frantses sistemaren aldekoekin, gauza batzuk aldatu dira. Bata
|
bestearen
ikusmoldetik ikasi eta onartu dute batzuek eta besteek. Eta, demagun, Zuberoan, lan egin dugu euskararen bultzatzeko, eta ez baginen hor izan, ez zen egina izanen.
|
|
|
hautetsi ziren abertzaleak sartu direlarik hautetsi frantses sistemaren aldekoekin, gauza batzuk aldatu dira. Bata bestearen ikusmoldetik ikasi eta onartu dute batzuek eta
|
besteek
. Eta, demagun, Zuberoan, lan egin dugu euskararen bultzatzeko, eta ez baginen hor izan, ez zen egina izanen.
|
|
|
Nola ikusten dituzu Zuberoatik Euskal Herriaren
|
beste
bi administrazio entitateak, EAE eta Nafarroa?
|
|
|
Hori ezin da saihestu. Hori erraten ez duteno,
|
besteek
autonomista deituko dituzte. Hori seguru!
|
|
|
Euskal Her ri bat izan behar bada, euskalduna behar du izan. Ez baldin bada Euskal Her ri eus kalduna,
|
beste
izen bat eman diezaiogun.
|
|
|
Harekin mahai baten inguruan biltzerik ez zegoenez —nik behintzat ez nuen lortu—, Zuberoako muinoetan, basoetan eta herri arteko bideetan elkartzen ginen tartean behin; baten eta
|
bestearen
berri ematen, zubereraz hau eta bestea nola esaten zen entzuten, eta politikari errepasoa egiten, beti jakin minez baitzegoen gauzak nola ikusten genituen mugaz bestaldeko kontaktuek.
|
|
|
Harekin mahai baten inguruan biltzerik ez zegoenez —nik behintzat ez nuen lortu—, Zuberoako muinoetan, basoetan eta herri arteko bideetan elkartzen ginen tartean behin; baten eta bestearen berri ematen, zubereraz hau eta
|
bestea
nola esaten zen entzuten, eta politikari errepasoa egiten, beti jakin minez baitzegoen gauzak nola ikusten genituen mugaz bestaldeko kontaktuek.
|
|
|
Hegoalde eta Iparralde arteko zubi izateko gogo horrek Gipuzkoako eta Nafarroako mendietara ekarri zuen Allande, eta haren atzetik Bortukariak Zuberoako mendi taldea. Kuadrilla bitxia eta bizia; euskaldunak batzuk — aupa Christophe—, frantsesdunak
|
beste
batzuk; abertzaleak eta frantximentak... eta ingeles bat edo beste. Ahaztezina izan zen entzutea Jojo zuberotarra eta Tolosako Eguzkitza sagardotegiko nagusi zaharra elkarrekin bakoitza bere euskaran elkarrekin lasai asko hizketan; hamaika lelo eta manifestazio baino eraginkorragoa euskararen herria egon badagoela eta gure txokoa baino zabalagoa dela uste dugunontzat.
|
|
|
Eta egiteke geratu zitzaigun
|
beste
mendia, Beriain. Neurri batean bizitza bezala den mendia, zabala hasieran, eta helmugara iritsi ahala, estuagoa, amildegi latz batekin alde batera eta bestera.
|
|
|
Eta egiteke geratu zitzaigun beste mendia, Beriain. Neurri batean bizitza bezala den mendia, zabala hasieran, eta helmugara iritsi ahala, estuagoa, amildegi latz batekin alde batera eta
|
bestera
. Hara igo gabe amaitu zen Allanderen bidea, nahiz eta gutako batzuen gogoan oraindik han dabilen, bere txapelarekin, mutiko gaiztoaren irribarrearekin, eta mingain aldi berean gozo eta aldi berean zorrotzarekin.
|
|
|
Han lanean hasi nintzenerako, Allanderen izena
|
beste
hedabide batekin ere lotua nuen, Euskaldunon Egunkarian ari baitzen lanean. 1990eko abenduaren 6an atera zen astekariaren lehen zenbakia, eta lehen zenbakitik hasia zen egunkari hartan lanean.
|
|
|
Alabaina, Egunkariaren lehen urteetan," Estatuak" eta" Nazioartea" sailak bereiziak ziren. Euskarazko egunkariak berritasun bat ekarri zuen, hala ere;
|
beste
egunkari batzuek" Estatua" saila zutelako, hots, Espainiako berriak ematen zituen saila. Egunkariak, gisa hartan, azpimarratu zuen Euskal Herria ez dagoela bakarrik Espainiaren menpe.
|
|
|
Handik urte gutxira," Estatuak" saila desagertu zen, eta Frantziako eta Espainiako berriak, munduko
|
beste
edozein herrialdetako berriak bezala, nazioarteko sailean sartu zituzten. Aldaketa haren ondotik, Allandek munduko edozein berriri buruz idatzi zuen.
|
|
|
Allande Socarrosek, hainbat lankidek bezala, erakutsi zuen irakurleek po sible dutela euskaraz munduko berri ongi ezagutzea eta gertakari horien erroak eta ondorioak sakonki ulertzea. Egunkariaren –eta geroago Berriaren– ekarpenetako bat izan da euskarari balio oso bat ematea, erran nahi baita, euskal irakurleei informazio osoa lortzeko aukera ematea,
|
beste
hizkuntza batera jotzeko beharrik gabe. Kontua ez baita euskaraz irakurtzea bakarrik, zer del a ere aipatzen dena, baizik eta euskara beste edozein hizkuntzaren mailan jartzea.
|
|
|
Egunkariaren –eta geroago Berriaren– ekarpenetako bat izan da euskarari balio oso bat ematea, erran nahi baita, euskal irakurleei informazio osoa lortzeko aukera ematea, beste hizkuntza batera jotzeko beharrik gabe. Kontua ez baita euskaraz irakurtzea bakarrik, zer del a ere aipatzen dena, baizik eta euskara
|
beste
edozein hizkuntzaren mailan jartzea. Eta, beraz, denetaz aritzea euskaraz.
|
|
|
Pentsatzen nuen gure bideak hor elkartuko zirela berriz...
|
Beste
elkarrizketa luze bat ere egitekoa nintzen harekin, oraindik kontatu gabeko istorio batzuei buruz. Eta kontatu gabe joan da...
|
|
|
Ikuspegi arras alderdikaria zuen, Iparraldeko gertakari politikoak desitxuratzen zituen eta guk hori ez ginuen soportatzen.
|
Beste
aldizkari bat ez ote ginuen plazaratu behar hasi ginen asmatzen, Iparraldeari leku osoa emanen ziona eta Iparraldeko ikuspegi batekin gauzak aztertuko zituena. Eta hor astero astero elgar kuruzatzen ginen, elgarrekin eztabaidatzen ginuen.
|
|
|
Baionan Ezker Berri mugimenduan eta Gernika haien hilabetekarian kolaboratzen hasi zen.
|
Besteak
beste han ezagutu zuen Gabi Mouesca, berarekin berantago topo eginen zuela IKn.
|
|
|
" Nire bila etorri ziren. Tiroketa horiek jendea beldurrarazi zuten, eta batzuk urrundu egin ziren; bainan
|
beste
asko buru belarri sartu ziren, ni tarteko. Iparraldea Iparraldeko jendeak aintzinarazi behar zuen.
|
|
|
IK izan zen abertzaletasunaren esparru zabalena. Ezkerrekoa zela hura, eskuinekoa
|
bestea
–Ez dakit, ez zuen inporta, herriaren alde ari ginelako.
|
|
|
2008tik 2017a arte Xiberoko Lurralde Elkargoan lehendakariorde egon zen, euskara, kultura eta ondarearen batzordeburu: "
|
Besteak
dira hurbildu abertzaleengana. Bide egin dezakegu abertzale ez direnekin ere.
|
|
|
Errauste egunean, Beñat Espil adixkideak agurtu eta
|
besteak
beste hauxe zion: " Etxebartar seme eta iparreko anaiaren bizia ez beita beti izan lasaiezko ibai luze bat... ororen gainetik arraileriant handi bat beitzen, txirtoa maite zuan eta bere arrapru gogokoena" Herriak Bizi behar du" balin bazen ere," Irriak bizi behar du" ezpainetan erria emaiten zeion.
|
|
|
Idazteaz besterik egin du Allandek Xiberoko Botza irratian eta Sü Azian: berriak, itzulpenak, zuzenketak, aholkuak, komunikazioa... gainera batzuen eta
|
besteen arteko
loturak eta sustapena, neurtzen ahal ez den lana, etengabea, eta hori guztia. Zer izan da mutil hori?
|
|
|
Galtze handia dugu, eta ez bakarrik Zuberoan: batetik euskaldun guztien arteko zubi egile arraroa genuen,
|
bestetik
Iparraldeak orokorki parte gutixko hartzen du orain Euskaltzaindian, langile mentsez, eta hor ere hutsune larria uzten digu Allanderen joaiteak.
|
|
|
Gorago aipatu dut Allande Socarros ez zela kristau fededuna. Haatik obretan bide horretarik zebilen, ber denboran
|
besteen
sinestea gain gainetik errespetatuz. Aita Junes Casenaveri atxikimendu handia zion, eta pentsu dut orain harekin dagoela Parnasoan.
|
|
|
Gainera ohartü zen ere idazteko jitea bazüala, arraileria gustüko züalakoz, bere ikusmoldea txirto fi hartan troxatzen ahal züala eta irakurleak bere idatziak botzik hartzen zütüala. Berantago, Egia hilabetekariaren idazlegoako kide zonbait, barne arrazu batengatik, üztera behartürik izan zelakoz, baratzen züenek builta jarraiki züen eta
|
beste
hilabetekari bat sorrerazi Abil deitüko zena. Honek ere bere bidea eginen züan eta Allandek, besteak beste, idazteko gano izigarria agertüko.
|
|
|
Berantago, Egia hilabetekariaren idazlegoako kide zonbait, barne arrazu batengatik, üztera behartürik izan zelakoz, baratzen züenek builta jarraiki züen eta beste hilabetekari bat sorrerazi Abil deitüko zena. Honek ere bere bidea eginen züan eta Allandek,
|
besteak
beste, idazteko gano izigarria agertüko. Hari esker ziren hedatü Xiberoan aro hartako politikako lehen artikülüetarik euskara hütsean.
|
|
|
Idazle, gramatikari, olerkari, irakasle, landareen bitartez sendatzaile, lasai aldi kurtso emaile, apaiz... jarduera horietatik bakoitzak bizilagun arrunt baten bizitza erraz beteko lukeelarik, Junes Casenave Harigilek, ordea, denak eraman ditu edo, hobeki erranda, daramatza gaur egun ere. Ezagutzen dutanenetik begikotasun handia datxikiot Junesi, langile porrokatua, abertzale suharra, zerbitzu emaile eskuzabala eta
|
beste
kalitate askotakoa baita. Junesek beste dohain bat ere badauka, hain zuzen irekitasuna, baita erlijio kontuei buruz ere.
|
|
|
Ezagutzen dutanenetik begikotasun handia datxikiot Junesi, langile porrokatua, abertzale suharra, zerbitzu emaile eskuzabala eta beste kalitate askotakoa baita. Junesek
|
beste
dohain bat ere badauka, hain zuzen irekitasuna, baita erlijio kontuei buruz ere. Ni sinesgabea naiz eta ez dit behin ere oharrik egin honengatik.
|
|
|
Ez züan ez, gogoeta handirik eramanen
|
beste
hitz baten edireiteko, ützülpengintzak, artetarik, libertate osoan kurritü behar beitü eta segürtamen hau bi hoiek ontsa bazakien, beraz, üsüan erriño eta begi klixka batek eztabada güziak geldiarazten zütüan.
|
|
|
" lehen ürratsa askatarzünaren bidean", Hego Euskal Herriko aro hortako nausikeriazko estrategiari lotüak zitzeizkionek, ustekeria faltsüak hedatüz, ipar eta hego aldekoen arteko güdüka politiko arrunt batetarik harat, itsuski lerratüz, orgaren iraularazteko, indarrak eman zütüen eta ororen bürü, nolabait kausitü ere... Geroztik Allandek, sare sozialeko" Hitzapitz" izeneko bere blog günean, eskülarrürik jauntsi gabe eta noiz nahi bere izkiribüen ondorioen arrisküak goaitatüz, zorionez agitü ez direnak, jokütria edo manipulazio hoik,
|
besteak
beste, salatü behar zütüan... Alta Allandek Iparretarrak erakünteko militanteen gisa popülüaren askatarzünaren ikurra ez züan saihets etxekitzen.
|
|
|
Egünko Xiberoa agertzea helbürüa züen eta ez hegoaldean hain gustüko düen Xibero mitiko bat. Hixtoria, kultura bere aberastarzün güzieki, üsaintxak, izadia eta ondarea, artzaingoa
|
besteak
beste lantü dütüe. Nahiz eta Allandek pentsatzen bazüan ere Jean Louis Davantek züala lansaila handiena bete behar, berak ezeztatü behar züan erriño batez, segürtatüz lan hontan Allan de unaia zela eta Christophe de Prada eta bera idiak.
|
|
|
Unai honek beraz, bere organ karreiatü düan
|
beste
haxe bat Iparraldeko instituzio berria izan da. Etxebarre bere herrian zinegotxi haütatü ondoan, Xiberoko Herri Alkargoan herriko ordezkari gisa sartü zen eta lehendakari ordari izentatü züen.
|
|
|
" Militantziak bizitza hartu deit!..." bat militantzean... Güdükarte goxoek (Paueko presontegitik bi kideen libraztea ikusbidez) indarrak berritüz eta güdükarte txarrek (militanteen heriotza
|
besteak
beste...) egartüz. Haatik, azken horietarik ixil ixila bere korpitzan egartü düan tortürazalea, hortzetako mina izan da.
|
|
|
Alain Merkapide süjetak oso txukun antzeztu du Abdelkader emir bo rrokalaria, serio eta neurrian jokatuz, urdinen aldetik egin behar den legez. Go rrien aldetik, berriz, guztiz alderantziz agertu behar da, eta horretan gaizto sinesgarriak, hots, oso garratz, gogor eta ahoberoak izan ziren,
|
besteak
beste, Bugeaud jeneral frantsesa jokatzen zuen Allande Davant eta Clauzel egiten zuen Be ñat Kaskü. Bi alditan bederen, gorriek hainbeste zuten suharki jokatu, non mikrofonoak makilekin nahigabe jo zituzten.
|
|
|
Es kertzeak emateko orduan, Jean Louis Davant idazleari merezitutako gorazarrea egin zioten, eta hark eskerrak bueltatu zizkien aktoreei eta ikusleei. Abdelkader traj eria urtebetez atzeratu beharrak egutegia aldatu ondotik, pastoral bat emate ko gogoan diren
|
beste
bederatzi herrietakoei esker onak eman nahi izan zizkie ten antolatzaileek.
|
|
|
Delibero ho rrek, Eüskaldünen gaintitik, oldartze bat pitzü züan. Ber püntüan ere,
|
beste
gertakari latzik agitü zen, hala nola Espainiarekilako gerla eta Lapurdiko Ainhoa, Azkaine, Biriatu, Ezpeleta, Kanbo, Itsasu, Larresoro, Lekorne, Makea, Sara eta Zuraide herrietako 4.000 bizizaleren deportazionea Landesetarat.
|
|
|
XiberoKazten bidez hedatürik diratekean
|
beste
bi entzüngeiak dirateke, berriz, interneten bidezko zuberotar.free.fr züberotarraren ikasbideko ikasgeien zabaltzea eta Züberoako kantagintzako Sü Azia sonüki bildümako ekeien baliatzea. Azken egingei honentako, Euskal Kultur Erakundeak 1.500ko diharülagüngoa bat eman deio jada Sü Aziari.
|
|
|
Pastoraleko historia llabürbiltzen düan Lehen Perediküa emanen düe Alicia eta Aurélie Chabay ahizpek eta trajeriaren erakaspenak emaiten dütüan Azken Perediküaren kantazale dirateke Charlotte Baumel, Maider Davant Urruty eta Laurentx Uthurralt. Trajerian, bata
|
bestearen
eretzean diren bi gizataldeen ban derainak dütükegü, azkenik, Urdinen gaintitik Margot Faurie eta Gorrien aldetik Marlène
|
|
|
Bata da Battittu Coyos euskaltzainak Añesa Coyos Etchebarne bere ama ze naren gazte denborako oritzapenen züberotarrealat ezartea, hauk frantsesez izkiribatürik izan beitziren.
|
Bestea
da, Jose Miguel Barandiaran antropologo famatüak Liginaga Astüe herrian 1937 urtean egin züan egonaldian espainolez izkiribatü zütüan xehetarzün eta oharren Allande Etxart eüskaltzale ezagünak züberotarrealat ezartea. Bi libürü hauk dagün ürrietan agitüko den Sarako Eüskal Idazleen Biltzarrean Sü Aziaren erakusmahainean presentatürik di rateke.
|
|
|
1926an, berriz, hor berean erakasle gisa erauntsirik, Gasteizeko apezeskolako züzendari izentatu züen. Halaber, Eüs kal Herrian ediren daitean harrimahain edo trikuharrietzaz hitzaldiak eman üken zütüan Genevan, Zurichen, Erroman eta
|
beste
zonbait lekütan ere. 1935an, Nazioarteko Antropologia eta Etnografia Biltzar Iraünkorreko kide izentatü züen, Londresen.
|
|
|
Eta zertarako borroka hori, bada?
|
Beste
euskal herrialdetako euskaldun guztientzat arauzko direnak guretzat ere erregela izan zitezen, besterik ez. Ezen, ikastoletan, gau eskoletan, he dabideetan, itzulpengintzan edo plazaratu beharreko edozein idazlanetan jarduten dugun Zuberoako euskaldun alfabetizatuentzat zinez mingarria zen ikustea Euskaltzaindiak zubererarekiko eta, batez ere Zuberoako herrien idazke raren kontuarekiko zeraman jokabidea.
|
|
|
Aurretik zehaztu ditudan sailetan gabiltzan euskaldunontzat ulergaitza, tamalgarria eta onartezina ere zela erran nezake, Euskaltzaindiak, gure bere zitasuna bereizkuntza bihurtu zuela hautemateak. Nola besterik azaldu zitekeen Euskal Herriko
|
beste
herrialde guztietan idazkera arau bezala finkatuak di renak, guk, Zuberoan, jarraitu ez beharra. Hizkuntza aditu eta arau egile gi sa, nola ontzat eman, Zuberoan, ahomintzozko H-ak atxiki beharra edota ea idatzi beharrean ia izkiriatzea?
|
|
|
Sü Azia elkarteak Maulen eta Atharratzen merkatariengan eraman zuen euskararen aldeko kanpainaren zailtasunak aipatzen zituen eta nola Zuberoa gero eta erdaldunago zen hola bukatuz: " Euskararen beherakada itzelaren kontutik, Ipar Euskal Herriko
|
beste
bi herrialdeei alderatuta, ez dugu be rezitasunik... Peko errekarat goaz guztiak".
|
|
|
2005eko Euskal Kultura sailean deitzen zuen euskararen" paradoxa" azaltzen zuen,
|
besteak
beste. Hau da, euskararen onarpena gero eta handiago da Ipar Euskal Herrian, erabilpena gero eta beherago doalarik.
|
|
|
Azken artikuluan, 2013koan,
|
besteak
beste, salatzen zuen hautetsiek euskararen ortografiaz zuten ezaxola, panelak eta dokumentuak euskaraz idazteko mementoan, nahiz Euskaltzaindia eta Xiberoa Herri Alkargoaren Euskara zerbitzua hor zituzten. Frantses hizkuntzarekin ez zuten holakorik eginen.
|
|
|
Azkena 2019an Maule Lextarre izan zen, Elkar argitaletxeak publikaturik Arian eus kara ikasteko metodoa sailean. Züberoa Herria – Le Pays de Soule (2013 Elkar) liburu horietarik
|
beste
bat da, liburu elebidun zuberera frantsesa, Jean Louis Davanten kolaboraziarekin idatzirik, azken honek Zuberoaren historia aurkeztea bere gain hartu zuelarik. Liburu horren hiru kapitulu hautatu ditugu hemen argitaratzeko.
|
|
|
Aitzinsolasean lauzpabost egia agerian ematen zi tuen: euskara bat baizik ez dela eta euskalki bat
|
besteak
baino gehiago edo ho be ez dela; hamar hitzetarik zortzi, bederatzi ez bada, berdinak direla Euskal Herri osoan, ahoskatze ezberdinak direlarik, eta beste hitzak ikasteko di rela; euskara batua beharrezkoa dela euskaldunen artean elgar ulertzeko; eus karazko prentsa irakurtzeko zailtasunak badirela baina ikasi behar zela, frantsesez irakurtzen ez jakitea harrigarria litzatekeelarik...
|
|
|
Aitzinsolasean lauzpabost egia agerian ematen zi tuen: euskara bat baizik ez dela eta euskalki bat besteak baino gehiago edo ho be ez dela; hamar hitzetarik zortzi, bederatzi ez bada, berdinak direla Euskal Herri osoan, ahoskatze ezberdinak direlarik, eta
|
beste
hitzak ikasteko di rela; euskara batua beharrezkoa dela euskaldunen artean elgar ulertzeko; eus karazko prentsa irakurtzeko zailtasunak badirela baina ikasi behar zela, frantsesez irakurtzen ez jakitea harrigarria litzatekeelarik...
|
|
|
Ipar Euskal Herrian garatzen den elebitasuna sal atzen du, diglosia zela erranez eskubide eta baliabideak berdin berdinak ez baitira, tolerantziaren izenean euskararen erabilera ahulduz doalarik. " Ez baldin bada Euskal Herri euskalduna,
|
beste
izen bat eman diezaiogun".
|
|
|
Manuk bere lekukotasuna zuberotarrean idatzi du Biz kaiaren eta Zuberoaren artean zubia eginez, Allandek egiten maite zuen bezala. Horretan xeheki erakusten digu nola Allanderen jakitatea handia zen zuberotar kulturaz (pastoralak, maskaradak, kantuak, dantzak...), zubereraz (hitzen erranahia, jatorria,
|
beste
hizkuntzen eragina, hitz zaharrak...)," üngürüan agitzen zen orotaz", baita ere nazioarteko berriez. Zer langilea zen," zoinahi lan.
|
|
|
Jean Claude Séhébiague zuberotar irakasleak Allande Socarrosen
|
beste
alde garrantzitsua azaltzen du bere lekukotasunean: mendizale suharra.
|
|
|
Euskaldunon Egunkaria 28 lagun ho tzagatik hil ziren. Zifra hori oso mugatua dago, Frantzian gaur egun, gutxienez 220.000 herritar biz itegirik gabe direla eta
|
beste
sei milioi larri bizi direla jakinez gero.
|
|
|
Castelloko probintzian, autobus batek izandako istripuan zauritutako bi ikasle eta bi gidatzaile frantziarrak eta ezbehar horretan minik hartu ez zuten
|
beste
46 gazteak eta irakaslea Marseillako Marignane aireportura iritsi ziren atzo goizean. Haurrek ez zuten autobus edo trenez etxeratu nahi izan eta horretarako, aseguru konpainiak agindutako hiru hegazkinetan itzuli ziren Frantziarat.
|
|
|
Hemen argitaratzen ez dugun elkarrizketa batean Allande berak hori erran zuen 2007an: " Militantziak bizitza hartu dit" 1 Bere bu rua euskararen zerbitzari gisa definitzen zuen hemen publikatzen dugun
|
beste
elkarrizketa batean," baina politika ikuspuntu batetik, eta politika ikuspegi batera" 2.
|
|
|
Harat joateko, bi bide daude: bata, Montori herritik igarota; eta,
|
bestea
, Sarantzüne edo Barlanes aldetik etorrita. Azken hau seinaleztatua dago.
|
|
|
Ikerka horren
|
beste
argibideek ere aihokaixto hori baieztatzen deiküe. Hala, kabalen alharazteko edo lürlankako hon diren laborantxa eremüen zabaldüra osoa hanixko apürtü da.
|
|
|
Arau hauk Ossau Iraty baliatzekoarenak beno zorrotzago dira. Kalitatearen haütüari eta axolari es ker, Azkorriak sari andana bildü dü laborantxa lehiatzeetan,
|
besteak
beste ürrezko medaila Pariseko Laborantxa Feira handian, 2007 urtean.
|
|
|
Ezjakite horren, hein batetan, xüxentzeko xedearekin dügü Ziberoko Egünariaren arrabiziarazte hau bürütü nahi izan. Ber zoinean ere, eüskararen izkiribatzeko maneretan izan diren kanbioak nahi üken dütügü agerrarazi, libürütto honen hoillaldeetako gainti batetan Ziberoko Egünariako artikülüak ordüan agertü ziren bezala üztez, eta,
|
beste
gaintian, ber artikülüak oraiko idatzarau edo or tografan ezartez. Eüskaraz izkiribatzen ikasteko paradarik üken ez düen hanitxek uste düe" leheneko maneran" –bena zoin ote, bat beno haboro izan beita... – izkiribatüaren irakurtea aisago dela.
|
|
|
Eüskal kültüraren sailean ützi deikün ondoretarzüna animalekoa da: emanik izan diren hameka trajeria edo pas toral eta izkiribatürik bena oranokoan emanik ez diren
|
beste
zortzi, hizte giak, olerkiak, ipuinak, nobela eta narrazioneak, erranaldi eta sineste zaharren biltzeak, leheneko jeien aipaldiak, erlijioneari etxekara diren idazlanak, ützülpen lanak, artikülüak...
|
|
|
Mende Berri kultur elkarteak bazuen bere adar politikoa, Ezker Berri zena, eta haien hilabetekarian kolaboratzen hasi nintzen; Gernika deitzen zen. Bertan ezagutu nituen Gabi Mouesca, Gabi Oiharzabal eta Mattin Larzabal,
|
besteak
beste. Baina Gabi Mouesca eta biok ez ginen ber denboran IKn sartu; berantago topo egin genuen bertan.
|
|
|
Baigorrin izan ziren tiroketen ondotik, IK jendez berriztu zen. Tiroketa horiek jendea beldurrarazi zuten, eta batzuk urrundu egin ziren; baina
|
beste
asko buru belarri sartu ziren, ni tarteko. Iparraldea Iparraldeko jendeak aitzinarazi behar zuen; horregatik, ni beti anti ETA izan naiz, haren sudur sartzeen erabat kontrakoa.
|
|
|
Ezkerrekoa zela hura? Eskuinekoa
|
bestea
–Ez dakit, ez zuen inporta, herriaren alde ari ginelako.
|
|
|
Hitz haboroxeak aita Lhanderen hiztegitik elkitzen züntüan, bena ere urtez eta urtez lantü düan jakitatean,
|
besteak
beste Aita Junes Casenave Harigilekin hiztegiaren eraikitzearekin.
|
|
|
Horrek ez dü Allande epantxatü batuaren lantzeko (aipatürik izan den bezala aitzinetik süposatzen düt), eta jüstokin" Egün bat hitz bat" kronikaren mudelan bazüan abiatürik
|
beste
kronika bat xiberotar belharrietan batuzko hitzen sarrarazteko.
|
|
|
Hortik partitürik, Ximun Uthurralt Xiberoko Botzako
|
beste
langile batekin züan abiatü Xiberoko Botzarentako egin züan azken lana: " Pasealdi kronika" izentatürik zen.
|
|
|
Uste düt hor Allanderen lan nausiak aipatü dütüdala, nahiz eta
|
beste
lan xehe hanitx balinba ez diren agertüko.
|
|
|
Erran bezala, zonbait aldiz heltzean Allandek soa beltz balinbazüan, ber tan igaraiten zeion ere. Arraileria maite züan,
|
besteen
ehakinaren egitea (errangabea, egün hartan, hor ez ziren jenteen ehakina egiten züan).
|
|
|
Agian xede horrekin günütüan gaüaldi ttipi eli bat pro posatzen, iparrorratzaren erabilteko, karten irakurteko e.a. Hori zen teoria, eta biharamenean, bortüan, üsatü bezala seinale zonbait han hor ezar eta, jenteak taldeka haien txerkara igorten günütüan. Segürki, zonbaitentako interesgarri zen, bena badüt ustekeria
|
beste
elibatek memento goxo bat igaraiten züen ber, ez züela hortaz axol handirik.
|
|
|
|
Beste
geietan ere, xenda xahatzea aipatzen günüan, igaraile güti delarik, xendak lüzean, kaparrak hartürik, galtzen beitira.
|
|
|
Allande Socarros adiskidea gogoan izatea eskatzen dit nire buruak; aldiz, haren figurak ezinbestean narama Zuberoako herrialde euskaldunera. Hona, bada, lehen lehena eta hasierako egiaztapena, bata
|
bestea
gabe ezin ulertzekoak baitira nire barnean.
|
|
|
Hala ere, horrek ez dio oztopatu zuberera eta euskara batua fermuki estekatzea. Horretan bat egin dugu askok, Euskal Herriaren
|
beste
muturrean bizi garenok, Bizkaian alegia, aspalditik sostengatzen baitugu ideia berbera. Nork bere tradiziotik abiaturik eta horiei muzin egin gabe, bestelakoen bila joatea eta batez ere, batzen gaituen euskara estandar horren muina zinez asmatzea.
|
|
|
Lanean jarraituko dugu zure gomuta gogoan eta euskara ezpainetan ditugula. Zuberoa eta Euskal Herria bat datoz zure bitartez eta badakigu bati muzin egin gabe,
|
bestean
ere jarduteko ahala badugula, herria, kultura eta hizkuntza bat eginez.
|
|
|
Baina hara, tokiko laborarientzat, aintzira hori sortu aitzin, horgo lurrak gudu leku izan ziren, Senpereko herriak, laborarien ustez, laborarien lurrak bahiturik. Guduka luzea eraman zuten senpertar laborari askok, Henri Duhau baten laguntza goraipagarria ukanik,
|
besteen artetik
. Ororen buru galdu zutena, dakizuen aintzira hor baita, arrakastatsu.
|
|
|
Muskildiko biltzarra. Lurralde aldizka egiten ditu Herriak bere biltzar nagu siak, batean Lapurdin,
|
bestean
Nafarroa Beherean. Baina berriki arte sekula ez Zuberoan, nahiz aspaldiko urtetan aipatzen zen hara joatea.
|