|
2005
|
|
|
ra, bata besteen ezaugarriak gainjarriz definitzendute; Lagefoged ek (1975,48) definitzen du. Beste zenbait autorek, berriz, Óhman ek eta besteek (1967), aldakortasuna dela eta
|
hiru
prozesu bereizten dituzte: murrizte, berrantolatze etakoartikulatze gertaerak.
|
|
|
|
Hiru
urteren buruan, Donibane Lohizuneko euskal bestetako sortu zuten kantu zeingehiagokara, Dibarrart, Baigorriko elizako xantreak, igorri zuen kantu bat Eskuara, Eskualdunak eta heien loriak deitua. Kantuak hamabi bertso zeuzkan, bakoitza hamahiru silabako (7+ 6) lau neurtitzekoa, airea Adio Eskual Herria eta lehen neurtitzak hauxe zerasan:
|
|
|
Interesgarria da ikustea nola V. bertsoan lehenbiziko
|
hiru
neurtitzak ber dinak diren xehetasun ttipi bat goiti beheiti: Gurutze harek zuen 1 Kurutze hark baitzuen eta nola osoki aldatu duen azkena.
|
|
|
Nolaz egin du aldaketa hori Dibarrartek
|
hiru
urteren buruan. Zer gerta
|
|
|
Iurretatik Donibane Lohizunera
|
hiru
urte iragan dira, hiru urte labur, bainan interesgarriak Euskal Herrian dauden ideologiei begira. Iparraldean Eliza kontserbatzailea da, galdu baititu zituen abantailak, bereziki Jules Ferry k bozkarazi dituen legeekin.
|
|
|
Iurretatik Donibane Lohizunera hiru urte iragan dira,
|
hiru
urte labur, bainan interesgarriak Euskal Herrian dauden ideologiei begira. Iparraldean Eliza kontserbatzailea da, galdu baititu zituen abantailak, bereziki Jules Ferry k bozkarazi dituen legeekin.
|
|
|
Euskal Herriko historia ezin dugu mugatu Pirinio inguruko lurraldeetara, Aturri eta Ebroren arteko lurraldera soilik. Hara bada, Euskal Herriko historia lantzea beti izan da gai zaila eta azken
|
hiru
mendee tan definitzen eta zehazten joan doa. Gogoeta ibilbide honetan, A. Oihenart euskal idazleak merezi du goren graduko aipamena.
|
|
|
gure historia aztertzeko unean. Gizarte zientzien eragina historia lantzeko unean ageri zaigu eta aipatu ditudan azken
|
hirurak
zientzia berrietako teoriak eta metodologiak aztertu ondoren saiatu ziren euskal historia idazten.
|
|
|
1765eko apirilaren 18ko Herri Adiskideen batza rrean elkarteko idazkariak, M. Olasok memoria bat agertu zuen izenburu honekin: Instrucciones para escribir la Historia Nacional, hau da, txostena bes teak beste Historia de nacion vascongada idazteko plangintza da, Euskal Herriko
|
hiru
probintzietara mugaturik, Bizkaia, Gipuzkoa eta Arabara. Giro berean beste txosten baten asmoa azaldu zen:
|
|
|
Idatzi ere Landazurik idatzi zuen Historia General del País Vascongado comprendido en sus tres Provinicas, El Señorío de Vizcaya, Guipúzcoa y Álava eta Segunda parte de la Historia Nacional de las tresProvincias Vascongadas. Relación histórica de los sucesos ocurridos en estaregión de Cantabria hasta la entrada de los moros10Egitasmo guztietan etaidatzi ziren testuetan, Euskal Herriko
|
hiru
probintzien esparrua zen País Bascongado delakoa. Testuak irakurriz, badirudi beste Euskal Herririk ez zela ageri.
|
|
|
Hasieran Xabier Munibek bere Akademia proiektua Gipuzkoako Batzar nagusietan aurkeztu10 Arabako Artxibategi Probintziala, Prestamero saila, 11 kutxa.OLABARRI, I., Proyectos historiográficos de la Real Sociedad Bascongada de los Amigos del Pais, 1 Seminario de Historia de la Real Sociedad Bascongada de los Amigos del País. San Sebastian, 1986, 461 470.39] OSEBA AGIRREAZKUENAGAzuen11 Baina handik lasterrera
|
hiru
probientzien mailan planteatu zuen, ondo ren bascongada izendatuz. Harrezkero, hiru probintzien arteko harreman politiko instituzionalak indartu eta estutu egin ziren.
|
|
|
San Sebastian, 1986, 461 470.39] OSEBA AGIRREAZKUENAGAzuen11 Baina handik lasterrera hiru probientzien mailan planteatu zuen, ondo ren bascongada izendatuz. Harrezkero,
|
hiru
probintzien arteko harreman politiko instituzionalak indartu eta estutu egin ziren. Batez ere, 1793ko urte az geroztik, hiru komunitate jatorrizko kategoria erabiliz, hau da, hiru pro bintzien arteko harremanak erakundetu egingo ziren Batzar iraunkorrenbidez, konferentzia izenez ere ezagunak izango zirenak 12Bergarako HerriAdiskideen egoitzan hiru herrialdeetako Batzar Nagusien ordezkariak biltzen hasi ziren, ekintzabide komunak indartzeko asmoz.Herri Adiskideen elkartean, kantabrismo dogmak nagusi izaten jarraituko du eta horretan Herri Adiskideak ez ziren bat ere berriztatu edo moderni zatu.
|
|
|
Harrezkero, hiru probintzien arteko harreman politiko instituzionalak indartu eta estutu egin ziren. Batez ere, 1793ko urte az geroztik,
|
hiru
komunitate jatorrizko kategoria erabiliz, hau da, hiru pro bintzien arteko harremanak erakundetu egingo ziren Batzar iraunkorrenbidez, konferentzia izenez ere ezagunak izango zirenak 12Bergarako HerriAdiskideen egoitzan hiru herrialdeetako Batzar Nagusien ordezkariak biltzen hasi ziren, ekintzabide komunak indartzeko asmoz.Herri Adiskideen elkartean, kantabrismo dogmak nagusi izaten jarraituk... Kontraesana dirudi.
|
|
|
Harrezkero, hiru probintzien arteko harreman politiko instituzionalak indartu eta estutu egin ziren. Batez ere, 1793ko urte az geroztik, hiru komunitate jatorrizko kategoria erabiliz, hau da,
|
hiru
pro bintzien arteko harremanak erakundetu egingo ziren Batzar iraunkorrenbidez, konferentzia izenez ere ezagunak izango zirenak 12Bergarako HerriAdiskideen egoitzan hiru herrialdeetako Batzar Nagusien ordezkariak biltzen hasi ziren, ekintzabide komunak indartzeko asmoz.Herri Adiskideen elkartean, kantabrismo dogmak nagusi izaten jarraituko du eta horretan Herri Adiskideak ez ziren bat ere ber... Kontraesana dirudi.
|
|
|
Harrezkero, hiru probintzien arteko harreman politiko instituzionalak indartu eta estutu egin ziren. Batez ere, 1793ko urte az geroztik, hiru komunitate jatorrizko kategoria erabiliz, hau da, hiru pro bintzien arteko harremanak erakundetu egingo ziren Batzar iraunkorrenbidez, konferentzia izenez ere ezagunak izango zirenak 12Bergarako HerriAdiskideen egoitzan
|
hiru
herrialdeetako Batzar Nagusien ordezkariak biltzen hasi ziren, ekintzabide komunak indartzeko asmoz.Herri Adiskideen elkartean, kantabrismo dogmak nagusi izaten jarraituko du eta horretan Herri Adiskideak ez ziren bat ere berriztatu edo moderni zatu. Kontraesana dirudi.
|
|
|
Ezkutatu ere ez, ez balego bezala. Euskal Herriaren historian zehar, XVI. mendeaz geroztik berezitasun nagusienetakoa dugu, Batzar Nagusien inguruan, herrialde batzuk, nortasun politiko kolekti boa landu zutela eta 1877 arte iraun zuten mendebaleko
|
hiru
herrialdeetan eta XX. mendean berriz eratu dira. Foruen inguruko kultura politikoa aberatsa eta indartsua da.
|
|
|
1999ko udan;
|
hirurak
hartzekodun ditut eta eskerrak ematen dizkiet. Gaiaz diharduten
|
|
|
Azkenik, badira heriotza prozesu baten urratsak diren aldaketa (ahulgarria) k, batzuk hizkuntzaren barnekoak eta beste batzuk interferentziak eragindakoak. Edonola, Elorduik (1995) azpimarratu duenez, ikertzaile zenbaitek ohartarazi gaituzte zail samarra gertatzen dela askotan aipaturiko
|
hiru
mota horietako aldaketak bereiztea. Edozein aldaketa ez dugu a priori ahulgarritzat hartu behar; izan ere, aldaketa batzuek funtzio jakin bat dukete euskara garai berrietara egokitzeko saioetan eta ahulgarriak baino indargarriak dirateke orduan.
|
|
|
Azkenik, hiztegiaren esparruan
|
hiru
motatako hitzak aurkituko ditugu testu tekniko zientifikoetan: 1) hizkuntza komunaren edozein erabileratan aurki ditzakegun hitzak; 2) hiztun gehienek ezagutzen dituzten baina testu tekniko zientifikoetan maizago agertzen diren hitzak, hiztegi orokor, entziklopedikoetan edo Hiztegi Batua bezalako hiztegi normatiboetan ere aurki daitezkeenak; 3) jakintza esparru bakoitzari dagozkion termino berezituak, esparru berezitu bakoitzaren adituek bakarrik ulertzen dituztenak eta hiztegi terminologiko berezituetan soilik aurki daitezkeenak.
|
|
|
1) hizkuntza komunaren edozein erabileratan aurki ditzakegun hitzak; 2) hiztun gehienek ezagutzen dituzten baina testu tekniko zientifikoetan maizago agertzen diren hitzak, hiztegi orokor, entziklopedikoetan edo Hiztegi Batua bezalako hiztegi normatiboetan ere aurki daitezkeenak; 3) jakintza esparru bakoitzari dagozkion termino berezituak, esparru berezitu bakoitzaren adituek bakarrik ulertzen dituztenak eta hiztegi terminologiko berezituetan soilik aurki daitezkeenak.
|
Hiru
hitz mota horietatik lehendabiziko biak soilik gainezarriko dira erabilera komunaren hiztegirekin. Hirugarren atalekoak hizkuntza osoaren zati bat dira, baina ez dira hizkuntza komunarenak.
|
|
|
Hirugarren atalekoak hizkuntza osoaren zati bat dira, baina ez dira hizkuntza komunarenak. Edonola ere,
|
hiru
hiztegi eremu horiek ez dira finkoak hizkuntzen historian, termino berezituak behin eta berriro iragaten baitira hizkuntza komunera batez ere hedabideek eragiten duten bulgarizazio prozesuaren bidez. Duela gutxi erabat berezituak ziren berotegi efektu, ozono geruza, immunoeskasia edo klonazio bezalako terminoak hiztun gehienek ezagutzen dituzte egun. Bestetik, terminologiak askotan hartzen ditu h... gurdien zati bat eta iruteko erabiltzen den tresna bakarrik adierazteko balio zuen lehen, eta egun Geometria, Fisika eta Kristalografia bezalako jakintza esparruetan erabiltzen diren termino ugaritan aurkitzen dugu:
|
|
|
Lan honetan aztertu nahi ditugunak dira hizkuntz ahal men oneko hiztunek dituzten joera hedatuak, benetan hizkuntza bide batetik aldarazten dutenak.
|
Hiru
dira ahuldutako hizkuntzek dituzten ezaugarriak27: a) estilo bakarrerako joera, b) arau bateraturik gabeko aldakortasuna eta e) kode aldaketa.
|
|
|
Hiztegi Batua eta terminología berezituaren arteko harremana ere, gogo eta iturria dugu. Hizkera tekniko zientifikoaren barruan bereizi ditugun
|
hiru
hiztegi multzoren artean, lehenengo biak Hiztegi Batuaren eremuan daude zalantzarik gabe baina zientzia eta teknikaren esparru desberdinetako terminología berezituaren arloan ere erabilera komunean bezala jokatzea eskatzen al digu Hiztegi Batuak. Euskaltzaindiak Hiztegi Batuan kare-harri idatzi behar dela esan digunean edota:: bolkan hitza baztertu duenean hitz horien erabilera komunaz aritu da.
|
|
|
Euskaltzaindiak Hiztegi Batuan kare-harri idatzi behar dela esan digunean edota:: bolkan hitza baztertu duenean hitz horien erabilera komunaz aritu da. Behinik behin kontuan hartzekoa da kare-harri hitza hizkuntza komunean baino askoz ere maizago erabiliko dela Geologian eta
|
hiru
osagaiko termino ugari ere ematen dituela. Hortaz, esparru honetan erosoago izan daiteke kareharri bezalako idazkera.
|
|
|
Izenki mugagabeetan agertzen zaizkigun datuen interpretaziorako
|
hiru
arau nagusi eman ditzakegu:
|
|
|
Ikusten denez, arazo nagusia silaba bikoetan daukagu honelakoetan
|
hiru
aukera agertzen zaizkigu. Ondoko taulan aukera bakoitzaren hedadura ikus
|
|
|
Ataltxo honetan bi eta
|
hiru
silabako partizipio bakartuen azentuera azter
|
|
|
3.2.3
|
Hiru
silabako partizipioak:
|
|
|
Arau hau Bizkaiko
|
hiru
informantek daukate (informanteak Gernika, Muxika eta Bermeokoak dira) hauen kasuan jatorrizko azentueraren arau ber berak aplikatu dituztela esan dezakegu.
|
|
|
lzenki mugatuen azentuerak aztertzeko datuak silaba kopuruen arabera aurkeztuko ditugu; bi,
|
hiru
, lau, bost eta sei silabako sarrerak kontutan hartuta.
|
|
|
3.3.2
|
Hiru
silabakoak:
|
|
|
3.4.1.4
|
Hiru
silabakoak:
|
|
|
Aurrekoadibideetan ikusdezakegunez, gaztelaniaren gramatikan de morfemarenbidez adieraztendirenakasko eta oso ezberdinak dira. Lehenengo etabehin, jabetzaadierazten da (3b), euskaraz (r) en (r) enatzizkiaren bidezematenduguna (3a), baina, modu berean, atzizkiak bezala, genitibo kasuaren beste
|
hiru
funtzioakere betetzen ditu: egiletza (4), osagarri zuzena (5) etaadjunkzioa (6). Horretazgain, gaztelaniazdeerabiltzen daeuskarazizen elkarketaerabiltzen dugunean (7), etaorobat (e) kopostposizioarenbidezadierazten ditugunak3 adierazteko, adjektiboa (8), jatorria (9), berez adjektibo batbainoezdena, etagaia (10) edonorabidea (11), nonpostposiziosintagmabat, zurezedoetxera, izenbihurtzendugun?. Amaitzeko, mugimenduaren jatorria adierazten duen de aurkitzendugu gaztelaniaz, euskaraz
|
|
|
|
Hiru
haurrenganagertzendenlehenegituradegenitiboarena da.Egitura
|
|
|
Bigarren artikuluak jakinarazten digu lehen ur: rats bat egin dutela mendiz honaindian euskararen eta herri ohiduren zaintzeari aspaldion bermatzen diren
|
hiru
batasunek: Euskalzaleen Biltzarrak, Gure Herriak eta Eskualdunak, Darlan amiralari gutun bat bidali diote adierazteko garbiki zer nahi duten Frantziako euskaldunek:
|
|
|
Euskalzaleen Biltzarrak, Gure Herriak eta Eskualdunak, Darlan amiralari gutun bat bidali diote adierazteko garbiki zer nahi duten Frantziako euskaldunek: Ez ditzatela bederen Iparraldeko
|
hiru
probintziak elkarretarik bereiz eskatzen dute, eta herrialde hau bere gain uzte ko tipiegi balitz, 3 B deitu eskualdean, hots, Pays Basque, Béarn, Bigorre hiru aldeak billitzakeen elkargoan sar dadiela, baina bere begitarte berezia atxikiz.
|
|
|
Euskalzaleen Biltzarrak, Gure Herriak eta Eskualdunak, Darlan amiralari gutun bat bidali diote adierazteko garbiki zer nahi duten Frantziako euskaldunek: Ez ditzatela bederen Iparraldeko hiru probintziak elkarretarik bereiz eskatzen dute, eta herrialde hau bere gain uzte ko tipiegi balitz, 3 B deitu eskualdean, hots, Pays Basque, Béarn, Bigorre
|
hiru
aldeak billitzakeen elkargoan sar dadiela, baina bere begitarte berezia atxikiz.
|
|
|
Gaur egun, ordea, 2002ko azaroaren 19an, testu bera argitaratzera doala rik Frantziako gobernu berri batek, Jacques Chirac-en Raffarin, Sarkozy, Alliot Marie eta beste ministroen estatua eskualdekatu norhi omen dutelarik, gure Iparraldeko
|
hiru
probintzien deiadarrari entzungor egiteko argudio berak eskaintzen dizkigute: hedadura gutitakoak eta tipiegiak omen gara!.
|
|
|
2 lzen horrekin
|
hiru
dira Azkueren kaierak: Flexionario primero.
|
|
|
Eta urteak ematen ditu euskarazko 20 liburu edo argitaratuz, ia beste zereginik gabe. Baina Italiako dialektoekin ere hasten da apurka apurka, hurrengo
|
hiru
urtetan() dialekto hauei lehentasuna emanaz argitalpenetan. Hara hemen urteka argitaratu zituen
|
|
|
Eskuizkribuetan eta argitaraturiko txostenetan gertaturikoa nabaritzen da kaleratu zituen liburu hauetan ere: aipatu
|
hiru
uharte handietako dialektoak direla Bonapartek gehien ematen dizkigunak, ia erdia baino gehiago. Dena den, orduko hizkuntzalariek, eta bereziki dialektologoek, Italiako dialektoen argitalpenak lortzeko bide errazagoa zuten euskarazkoekin jabetzeko baino,
|
|
|
|
Hiru
bider jo nuen txirrina. Ez zuen inortxok ere erantzun
|
|
|
(6) ko ez zuen inortxok ere erantzun. Kausa/ ondorio, argudio/ ondorioztapen eta kont zesio/ aurkaritza direlako
|
hiru
ardatz hauei begira, bi zehaztasun egin behar ditugu. Alde batetik, lan honetan zehar bigarren perpausak daraman esanguraz arituko gara, hau da, (7a) koan argudioa dugu eta (7b) koan ondorioztapena.
|
|
|
#Ez zuen inortxok ere erantzun.
|
Hiru
bider jo nuen txirrina
|
|
|
|
Hiru
bider jo nuen txirrina. Hala ere, ez zuen inortxok ere erant
|
|
|
ikurra gora-behera azken hau haienetan, leiho 1 bentana, zaldi 1 kaballoa eta bestelako bikoteak ezezagunak izan ez arren hainbat euskal hizkeretan; ame nazo/ u, amenazatu ageri dira, aldiz, B aldeko lurretan: OEH ak, esaterako, no hemos encontrado más ejs. que los citados batekin DFrec delakoan lau adibide direla (sei amenazo renak eta
|
hiru
amenaza renak) gaztigatu ondoren bada ere, Otxoa Arin, Beobide eta Txirritaren adibide batzuekin hatera Astarloaren bi hauek dakartza s.u. amenazatu: Bigarrena da norbait gatx edo gatxen bategaz zematu edo amenazetia juramentubagaz (Astar II 60) eta Zerbait inori aginduten deutsazunian edo herbaren bat emoten deutsazunian, bardin da kastiguben bategaz zematu edo amenazetan dozunian (lb.
|
|
|
9 oh.l3b Cf. orain Adam Zawiszewski ren lana, usu uste baino emaitza murritzagoekin.14 Azkuek sarreraren akabuan Parece que estas voces son derivadas de abago, abaga o algu na palabra por el estilo, perdida o tal vez ignorada. ...bago, abaga ou de quelque mot semblable, perdu ou peut etre inconnu zioen, baina ez bide zitzaion Mitxelenari 1964an eztabaidarako gai iruditu.15 Mitxelenarentzat eta OEH k oinarritzat darabilen Azkuerentzat ikusi dugunez soilik B da; beranduago, mende honetan esaterako, G-ko idazleren batzuek erabiltzeak ez bide du jatorria aldatzen.344ZEMAI ABAGADAUNEres guipuzcoanos esaten zaigu, DFrec delakoan
|
hiru
abagadune eta lau aba gune direla gehituaZ16 eta bigarrenean Intervalo de tiempo itzultzen delarik, Euskalzale ko bi kasu eta Agirreren beste hirurekin. Sarreraren akabuan eta hau ere berria da lehengo Mitxelenaren hitzei dagokienez Etim.
|
|
|
9 oh.l3b Cf. orain Adam Zawiszewski ren lana, usu uste baino emaitza murritzagoekin.14 Azkuek sarreraren akabuan Parece que estas voces son derivadas de abago, abaga o algu na palabra por el estilo, perdida o tal vez ignorada. ...xelenarentzat eta OEH k oinarritzat darabilen Azkuerentzat ikusi dugunez soilik B da; beranduago, mende honetan esaterako, G-ko idazleren batzuek erabiltzeak ez bide du jatorria aldatzen.344ZEMAI ABAGADAUNEres guipuzcoanos esaten zaigu, DFrec delakoan hiru abagadune eta lau aba gune direla gehituaZ16 eta bigarrenean Intervalo de tiempo itzultzen delarik, Euskalzale ko bi kasu eta Agirreren beste
|
hirurekin
. Sarreraren akabuan eta hau ere berria da lehengo Mitxelenaren hitzei dagokienez Etim.
|
|
|
Ez dut uste, m z n(* mezana) izan bai taiteke tarteko seguruenik metatesi honetan.Menaza > >: ·mezana > >: ·zemana > zemai proposamena epaitzeko gogora bedi zemai ren lurraldean eta orobat gertatzen da beaza eta mehatxa mehatxu renetan ez dela menaza ren (beste) aldaerarik 1haren sinonimo eta eratorri modernoago den amenaza renak baizik; izan ere, nola horrelakorik espero huraxe baita menaza ri dagokion bilakabidea delako lurralde horretan. Abagadaune ren (nahiz atzizki ezaguna edeki ondoko abagada ren) for mak bere mailegu izaera salatzen badu, Mitxelenak esan bezala, bide da erabakitzea zertan den haren jatortasun eza. Etorki zehatza anekdota hutsa bada ere, honela jokatzea emankorragoa gertatuko da etorkizunean mailegu haboro eta horien bilakabideaz gehiago ezagutu baitugu euskal morfe men egitura baldintzak eta baldintza horien aldaketaz irizpideak landuaz.ltxura batean
|
hiru
silabako hitza luze begitandu zitzaion Mitxelenari eta morfema tamainari buruzko uste horren arabera (cf. Mitxelena 1963:
|
|
|
Zeren eta hasieran batzuek eta besteek euskara berdintsu erabiltzen bazuten ere (erran nahi baita guti, hautesle eta herrietako kontseiluetako frankok frantsesik ere ez zekitelarik bizkitartean), erlijioaren eusle izate horrek euskara erabiltzera ez ezik apaintzera zeramatzan apaizak. Hortaz,
|
hiru
apaiz idazle finkoren euskara on eta kalitatezkoari esker kazetan gure hizkuntza goiti joan zen, Eskualdun Onaren garaian() lehen aldiz nagusituz frantsesari; eta kazeta gorrietan, aldiz, beheiti.
|
|
|
Hiriart Urrutik
|
hiru
kazetalan mota nagusi eta horiek agertoki zuten hiru sail ekarri ditu euskal kazetaritzara. Ezagunena iritzi artikulu nagusia da, lehen mintzaldi edo lehen solasaldi izendatu ohi zuena (fr. article de tete).
|
|
|
Hiriart Urrutik hiru kazetalan mota nagusi eta horiek agertoki zuten
|
hiru
sail ekarri ditu euskal kazetaritzara. Ezagunena iritzi artikulu nagusia da, lehen mintzaldi edo lehen solasaldi izendatu ohi zuena (fr. article de tete).
|
|
2019
|
|
|
Dena dela, gerraondoan berriz ekin zioten 1936an bukatu samar omen zegoena aztertzeari, letraz letra eta hitzez hitz. Azterketa filologiko sakonagoa litzateke ondo kokatzeko Euskaltzaindiaren artxiboan dauden askotariko material lexikografikoak, baina
|
hiru
corpus nagusi bereiz daitezke. Horietako bik gerra zibil artekoak dirudite, batak" a-z" arteko hitzak hartzen ditu eta besteak" ch z" artekoak.
|
|
|
Hirugarren corpus nagusia arteko zerrenda da, baina soilik" a h" arteko hitzak hartzen dituena. Tamaina aldetik, 1.401 orri ditu, baina orriko ia
|
hiru
aldiz hitz gutxiago sartzen ditu batez besteko (28/ 11). 240 Gaingiroki erkatuta, gerraurreko eta ondoko materialak oso antzekoak dira. Euskalkiak ezberdindu eta neologismoak erabiltzen dira hiru corpusetan.
|
|
|
Tamaina aldetik, 1.401 orri ditu, baina orriko ia hiru aldiz hitz gutxiago sartzen ditu batez besteko (28/ 11). 240 Gaingiroki erkatuta, gerraurreko eta ondoko materialak oso antzekoak dira. Euskalkiak ezberdindu eta neologismoak erabiltzen dira
|
hiru
corpusetan. Adibidez," diputación= aldundi" agertzen da hiruretan.
|
|
|
Barnealde/ erbeste lehian, halere, kritikatu egin zuen Eusko Jakintza soilik erdaraz agertzea.
|
Hiru
ereduren arteko bidegurutzean harrapatuta bezala agertzen zen A. Irigaray: isilpean gordetzen zuen Akademiaren jarduna, miraz jarraitzen zuen Baionaldeko euskal prentsa, eta jeltzaleen euskara garbizalea:
|
|
|
Berriz ere, ez dago batzarraren akta ofizialik, baina idazkariaren zirriborroa gordetzen da. ...diaren Bilboko laguntzaile batzuen eskaria jaso zuten.923 José Urrutia Bilbao (SI) Deustuko Unibertsitateko ikasketa prefektuaren aurkezpen gutun batekin zetorren eskaria.924 Gazte talde batek Akademiari egoitzako gelaren bat erabili ahal izatea eskatzen zion, euskararen eta euskal kantutegiaren inguruko bilerak egiteko.925 Eskaera bera A. Irigoyen, L. Torrontegui eta J. Peñak sinatzen zuten eta
|
hiru
puntu zituen:
|
|
|
J. M. Urrutiaren euskara eskolak 1953ko azaroaren 16an hasi ziren probintzia liburutegian, hirurogei ikaslerekin (emakume gazteak barne, prentsak nabarmendu zuenez), eta matrikula abenduaren hasieran itxi zutenean, 137 ikasle zeuden,
|
hiru
mailatan banatuta.966 J. Urquijoren bibliotekaz den bezainbatean, Educación, Deportes y Turismo sailak urriaren 22an emandako irizpenari jarraituta, GPDren batzarrak abenduaren 1ean 1.400.000 pezetako aurrekontu berezia onartu zuen, Gipuzkoako CAPi 1951ko udatik zor zitzaiona ordaindu eta probintzia jauregian gordailututa zeuden funtsez behin betiko jabetzeko (GPD 1954: 188).
|
|
|
J. Urquijoren artxiboan eskuizkribu eta gutun ugari dago RAEren gerra zibileko akten jatorrizko egile bera izan zena frogatzen dutenak. 58 orrialdeko sorta luze batean, J. Urquijok eskuz eta makinaz idatzitako aktak gordetzen dira.102 Burgosen IdeE ren zuzendaritza hautatu eta, instituzio berriaren barruan, RAE berrezarri zenetik
|
hiru
egunera, 1937ko abenduaren 30ean, RAEren beste batzar bat egin omen zuten kide hauek Donostian: A. González de Amezúa, R.
|
|
|
Ikasturte berrira begira, Epítome de gramática de la lengua española onartu eta hura ahalik azkarren baldintza onenetan saltzea erabaki zuten. Edizio berria A. González de Amezúaren bidez Zaragozan argitaratu zen IdeE eta RAEren izenean, Madril errepublikanoan ezinezkoa zelako (Gómez Asencio 2011). 115 Batzar horretan, idazkaria ez beste
|
hiru
akademikoek Alfred Coester() Stanford Unibertsitateko hispanista aurkeztu zuten akademiko laguntzaile izateko: " Es[...] simpatizante con el Movimiento Nacional, al cual ha contribuido con algún donativo". 116 Aurkezpenaren baldintza politikoak begien bistakoak ziren, baina AEBko unibertsitatetik Aurelio M. Espinosak jakinarazi zuen A. Coester ez zela Stanford-en bizi, eta RAEk Kanpo Arazoen ministerioko" Junta de Relaciones Culturales" delakoari (A.
|
|
|
Nominalki JCVren burua BPDko presidentea zen eta buruordea Bilboko alkatea, baina hasierako urteetan Bilboko Udalak ez zuen parte hartu. Araudiak ezarritako JCVren
|
hiru
batzordeek (historiko literarioa, artistikoa eta ikerketa sozioekonomikoena) ere ez ziren operatiboak izan. Nolanahi den, zeregin nagusia Estatu totalitarioren" gurutzada" egitasmoekin Bizkaitik bat egitea zen.
|
|
|
Beraz, JCVren batzorde iraunkorreko
|
hiru
kide (J. M. Areilza, F. Ygartua, J. B. Merino) Euskaltzaindiaren Ribera kaleko egoitzan egon ziren 1941eko hasieran, R.
|
|
|
E. Esparzaren hutsunea betetzeko, aldiz, J. M. Seminario Nafarroako kazetari erreakzionarioa izendatu zuten euskaltzain. Euskaltzain berriaren izendapenak, berriz ere, ez zituen 1920ko araudiak ezarritako baldintzak jarraitu, eta Akademiaren artxiboan ez dago J. M. Seminarioren hautagaitzaren aurkezpen agiririk, ustez
|
hiru
euskaltzainek sinatu behar zuten horrenik (cf. Euskaltzaindia 1920b:
|
|
|
A. Irigarayren gutuna N. Oleagari, karen Auzitegi Goreneko idazkari gisa epaiketa militarra egin zioten, Burgosko Kapitaintza Jeneralak 1943ko abenduaren 12an zigorrik gabe utzi zuena. 1930eko hamarkadan izandako jarduera publikoa baztertuta, Madrilen bizi zen, E. Bilbao Gorte frankistetako presidentearen babesarekin.345 Abailduta zegoen, Errepublikaren alde gerra egindako José M.ª Echegaray semea hil zitzaiolako auto istripuan, alarguna eta
|
hiru
seme alaba utzita. 1944ko irailean R.
|
|
|
Zorigaitz horien ondorioz, B. Echegarayren garaiko korrespondentzia guztia dolu paperean idatzita dago. Akademiaren
|
hiru
batzarretara baino ez zen agertu: 1949ko
|
|
|
Euskara estandarraren auzian,
|
hiru
bide nagusiren artean hautatu behar zela uste zuen. Lehendabizi, gipuzkerak Akademian izandako itzalaren pisua onartu zuen.
|
|
|
Bertsio guztiak ez dira berdinak, eta guk Euskaltzaindiaren artxibo administratiboan dagoen kopia bat erabili dugu, akats asko izanagatik, F. Krutwigek probintzia jauregiko ekitaldian erabili zuen bertsiotik zuzenean kopiatuta dagoelakoan. Esaterako, Euzko Gogoaren zuzendariari F. Krutwigek maiatzaren 20an, ekitaldia baino
|
hiru
egun lehenago, bidali zion erantzun hitzaldiaren kopia txukun bat, baina badirudi hitzaldirako zenbait adiera arriskutsu aldatu(" desnazionalizazinoa/ erdalduntzea") edo are ezabatu ere egin zitue794 F. Krutwigen talde literararioan parte hartu zuen karmeldarraren hitzetan: " Krutwig jaunarentzat, gaiñera, Lapurdi dago, ez Gipuzkoa, Euskalerriaren erdian.
|
|
|
803 Bilboko Udalak egindako ezohiko erroldaren arabera, 21.582 euskaldun bizi ziren Bilbon 1920an, hiriak 112.819 inguru biztanle zituenean. Uste izatekoa da
|
hiru
hamarkadaren ondoren, hiriak 229.334 biztanle zituela, euskaldun kopurua ere hazi egin zela, baina, batez besteko, gutxiago ziratekeela euskaldunak Bilbo frankistan (cf. Aizpuru & Zarraga 2011).
|
|
|
Euskaltzaindiko idazkariak maiatzaren 17an egin zuen hilaren 30erako batzar deia.807 1952ko lehen lau hilabeteetan batzarrik ez egin ondoren, maiatzean
|
hiru
batzar egin zituen Akademiak, beraz. Aurreko bi batzarrekin gertatu ez bezala, maiatzaren 30eko akta ofiziala gordetzen da.
|
|
|
ideologiaz eskuindar autonomistak, Eliza katolikoaren guztiz menpekoak, espainolismoa ez ezik, frankismoa ere lotsarik gabe onartu zutenak, baina batez ere inoiz amorerik eman ez zuten euskaltzaleak. Bestalde, wagnertarrak ez ezik, biak izan ziren musikagile, I. M. Echaidek
|
hiru
zarzuela konposatu baitzituen. GPDko ingeniari izatetik erretiroa 1954ko abenduaren 1ean hartu zuen, hirurogeita hamar urterekin.
|
|
|
Hain zuzen, 1954ko irailean jarduneko euskaltzainburuak
|
hiru
euskaltzainorde proposatu zituen: J. M. Lojendio, G. Maidagan eta A. Arrue.
|
|
|
Ehun urte betetzear dagoen Euskaltzaindiaren historia
|
hiru
arotan banatzen duen konbentzioa onartuta ere(,, 1968 gaur arte), ikerketa honetan, zalantzarik gabe, garai ezezagunena deskribatu dut orain arte ez bezalako ponderazioarekin. Izan ere, Akademia ezinbestez frankistaren gaia sakon azaltzea tabu moduko bat izan da gaur egungo ikerketa akademikoan.
|
|
|
M. Azkue euskaltzainburuak onartu egin zituenak: alde batetik, erbesteko euskaltzainak kide espainolistekin ordeztea; bestetik, Frantziako
|
hiru
euskaltzainak batzarretara ez deitzea. Nafarroak, ordea, bere ordezkaritza gorde zuen, frankismoak probintziaren euskaltasuna artean zalantzan jartzen ez zuelako.
|
|
|
1071 ABA EUS: A. M. Labayenen gutuna N. Oleagari, Orrialde kopuruaren eskasiaz jabetzeko, argitaratuko azken
|
hiru
Euskera monografikoek 169, 192 eta 64 orrialde izan zituzten, hurrenez hurren (cf. Moguel; Altube 1936).
|
|
|
Rollo, M. Inchaurrondo, R. J. Slaby, J. Caro, J. Azcárate, J. Chabagno, J. Ithurriague, M. P. Ciganda, M. Labéguerie eta
|
hiru
fraide kaputxino: E. de Echalar, P. Soloeta Dima eta B. de Oyeregui.
|
|
|
A. Irigarayk agindutako literatura lehiaketaren programa aurkeztu zuen.
|
Hiru
sari ezberdin egongo ziren:
|
|
|
Jendeak eskatuta, Donostiako euskaltzainek berehala lehiaketaren baldintzei buruz azalpen luzeagoak eman behar izan zituzten: adibidez," dialecto central" a erabiltzea gomendatu zuten.1135 Uste baino idazlan gehiago jaso zituzten (hamaika nobela, bost ipuin bilduma eta bi biografia), baina J. Echaide, adibidez,
|
hiru
sailetara aurkeztu zen.1136 Besteak beste, Akademiaren Bilboko egoitzara joaten hasi zen Gabriel Aresti artean ezezagunak 1954ko udan gutunez eskatu zuen informazioa, baina bere idazlanek ez zuten lehiaketan tokirik, eta A. Irigoyenen bitartez Euzko Gogoara bidali zituen (Kortazar 2016). 1137
|
|
|
F. Krutwigek 1949ko dosierrean adierazitako eskaerari jarraituta, 19501954 arteko 39 batzar ia guztiak Donostian izan ziren, Bilbon egindako
|
hiru
eta Baiona Iruñetan egindako bana izan ezik. Hala ere, Frantziako euskaltzainak, J. Moulier kide berria barne, batzarretara noizean behin agertu ziren.
|
|
|
|
Hiru
hilabete igaroak ziren BPDko presidenteak gobernadore zibilari F. Krutwigen hitzaldia salatu eta honek Frantziara ihes egitea erabaki zuenetik. Besteak beste, G. Riestrak E. Bilbao Gorte frankistetako presidenteari bidali zion Bizkaiko aldizkari ofizialaren zenbaki horren alea, baita" Radio Yugoeslavia" komunistak irailaren 25ean zabaldu omen zuen kontrainformazioaren
|
|
|
1938ko abuztuan Errepublikaren funtzionario postua galdu egin zuen, uko egin ziolako Bartzelonara joateko Gobernu frontepopulistaren aginduari. 52 Gainera, Madril errepublikanoan
|
hiru
seme alaba Txileko enbaxadan gordeta zituen, abertzaleen laguntza eskasarekin nahigabetuta. Seme zaharrena Errepublikaren alde borrokan ari zen Madrilgo frontean.53
|
|
|
1936ko urriaren 1ean Espainiako Errepublikaren Gorteek onartu zuten" Euzkadi’ren Berjabetasun Araudia"(" Estatuto de Autonomía del País Vasco")
|
hiru
probintziaz osaturiko eskualde autonomorako; Fronte Popularrak hauteskunde orokorretan boterea berreskuratu, eskuin muturrak estatu kolpea jo eta zorigaitzeko gerra zibila hasi ondoren, alegia.59 Abertzaleen eta ezkerraren adostasunarekin, Autonomia Estatutuak zazpigarren artikuluan euskararen erabilera ofiziala arautu zuen, horretarako eremu euskalduna ongi mugatzeko betebeharrarekin. " Euskaltzaleak" taldeak 1931n egindako kalkuluaren arabera, Araban, Bizkaian eta Gipuzkoan 370.000 euskal hiztun (8.500, 167.000 eta 195.000, hurrenez hurren) zeuden, biztanleriaren %40, 26, beraz.60 EAJ PNVk 1936 inguruan egindako estimazioaren arabera, ordea, Euzkadiko hiru probintzia horietan 458.000 inguru euskal hiztun (8.000, 250.000 eta 200.000, hurrenez hurren) zeuden, hau da, biztanleriaren %50etik oso gertu (Alderdi 1950). 61 Inkesta horien zehaztasuna gorabehera, Autonomia Estatutuak euskararen gutxiagotasun historikoaren aurka egin nahi zuen, lurraldetasunean oinarritutako gizarte elebitasun funtzionalki orekatuagoaren bitartez.
|
|
|
1936ko urriaren 1ean Espainiako Errepublikaren Gorteek onartu zuten" Euzkadi’ren Berjabetasun Araudia"(" Estatuto de Autonomía del País Vasco") hiru probintziaz osaturiko eskualde autonomorako; Fronte Popularrak hauteskunde orokorretan boterea berreskuratu, eskuin muturrak estatu kolpea jo eta zorigaitzeko gerra zibila hasi ondoren, alegia.59 Abertzaleen eta ezkerraren adostasunarekin, Autonomia Estatutuak zazpigarren artikuluan euskararen erabilera ofiziala arautu zuen, horretarako eremu euskalduna ongi mugatzeko betebeharrarekin. " Euskaltzaleak" taldeak 1931n egindako kalkuluaren arabera, Araban, Bizkaian eta Gipuzkoan 370.000 euskal hiztun (8.500, 167.000 eta 195.000, hurrenez hurren) zeuden, biztanleriaren %40, 26, beraz.60 EAJ PNVk 1936 inguruan egindako estimazioaren arabera, ordea, Euzkadiko
|
hiru
probintzia horietan 458.000 inguru euskal hiztun (8.000, 250.000 eta 200.000, hurrenez hurren) zeuden, hau da, biztanleriaren %50etik oso gertu (Alderdi 1950). 61 Inkesta horien zehaztasuna gorabehera, Autonomia Estatutuak euskararen gutxiagotasun historikoaren aurka egin nahi zuen, lurraldetasunean oinarritutako gizarte elebitasun funtzionalki orekatuagoaren bitartez.
|
|
|
I. M. Echaide F. Krutwigen bidez konpontzen saiatu zen, N. Oleaga eri egon bitartean, baina euskaltzain gaztea bere tirabiretan murgilduta zebilen. Buruordeak, 1952ko lehen hiruhilekoan,
|
hiru
aldiz galdetu zion gutunez idazkariaren egoeraz, baina F. Krutwigek ez zion erantzun. Gogaituta, J. Gorostiagarengana jo behar izan zuen Bilboko berrien eske.746
|
|
|
Maiatzeko batzarraz den bezainbatean, L. Dassance eta B. Echegarayk ezin etorria adierazi zuten gutun bidez. Uztaritzeko alkateak egun horretan L. Terrier Baionako apezpikuaren bisita zuen haurren konfirmazio erlijiosorako. Era berean, idazkariari jakinarazi zion J. Elissalde, P. Lafitte eta
|
hirurek
J. Moulier" Oxobi" Arrangoitzeko erretorea lehenesten zutela J. Saint Pierre apezpiku zenaren aulkia betetzeko.749 B. Echegaray jakitun zen batzarrean hartu beharreko erabakien garrantziaz, baina gaixo jarraitzen zuen Madrilen, erorikoen eta biriketako kongestioen ondorioz.750
|
|
|
M. Azkueren dosierra Uztaro nobelaz, bao 2004). 470 1947ko irailean, J. Arteche eta Itxaropenako F. Unzurrunzaga bildu ziren P. Rocamorarekin Zarautzen. EJ GEren Radio Euzkadi-k salatu egin zuen bilera, baina horrela eskuratu omen zen
|
hiru
euskal liburu argitaratzeko baimena: N. Ormaechearen Euskaldunak epopeia folklorikoa, R. de Bera eta I. López Mendizábalen hiztegia eta S. Michelenaren poesia liburua (Urkia Etxabe 2006:
|
|
|
1950eko urtarrileko batzarrean, beste
|
hiru
dosier aurkeztu ziren: I. M. Echaidek irakurritako P. Zabala urgazle berriaren lana euskal toponimiaz, P. Zamarriparen" El acento prosódico en las palabras vascas" eta F. Krutwigen" Euskararen idatzi hizkuntza". 480 F. Krutwigen dosierrari dagokionez, garaiko testuetan bezala, euskara estandarrarekiko hiru ildo nagusi landu zituen, nolabaiteko aitzindaritza aitortzen diotenak:
|
|
|
1950eko urtarrileko batzarrean, beste hiru dosier aurkeztu ziren: I. M. Echaidek irakurritako P. Zabala urgazle berriaren lana euskal toponimiaz, P. Zamarriparen" El acento prosódico en las palabras vascas" eta F. Krutwigen" Euskararen idatzi hizkuntza". 480 F. Krutwigen dosierrari dagokionez, garaiko testuetan bezala, euskara estandarrarekiko
|
hiru
ildo nagusi landu zituen, nolabaiteko aitzindaritza aitortzen diotenak:
|
|
|
M. Azkue, J. Urquijo, J. Elissalde, I. M. Echaide, A. Irigaray, F. Krutwig, M. Lecuona eta N. Oleaga. J. M. Seminarioren sarrerarekin hasitako bidetik,
|
hiru
euskaltzain berriren sarrera ekitaldi solemneak egitea erabaki zuten. " Katakonbatan" zegoen Akademiak publikora agertzeko asmo sendoa agertu zuen.
|
|
|
Hain zuzen, Euskaltzaindiaren artxiboko dokumentuak eskuan izan dituztenak ere, zaratarik ez egitearren, oin puntetan igaro dira politikoki deserosotzat jotzen duten Akademiaren garai horretatik. Besteak beste, Jean Haritschelhar euskaltzainburuak, F. Krutwig akademikoaren urrezko ezteiak ospatu zituztenean, Euskaltzaindiaren historia ezaugarri ia mitologikoak dituzten
|
hiru
arotan banatu eta arrakasta izan duen" katakonba" ren metafora errepikatu zuen:
|
|
|
|
Hiru
aro nagusi nabari dira Euskaltzaindiaren historian. Lehena, gerla aintzinekoa, 1919 tik 1936 arte; bigarrena gerla zibilaren ondotik 1968 arte; hirugarrena Arantzazuko kongresutik honara doa.
|
|
|
Lehena, gerla aintzinekoa, 1919 tik 1936 arte; bigarrena gerla zibilaren ondotik 1968 arte; hirugarrena Arantzazuko kongresutik honara doa. Lehenbiziko urratsetarik katakunbetara, katakunbetarik berpiztera, berpiztetik euskara baturantz, hola deit daitezke
|
hiru
aro horiek (Haritschelhar 1997: 9).
|
|
|
BPDren proposamena jaso ondoren, Oñatin irailean ospatu zen biltzarrean Akademia proiektua lantzea erabaki zuen Gipuzkoako Probintzia Diputazioak. Gipuzkoako biltzar jendetsuak izan zuen garrantziaren erakusgarri, bertan izan ziren Alfonso XIII.a erregea eta Euskal Herriko
|
hiru
apezpikuak. Lehenengo aldiz, Euskal Herriko lau diputazioak ordezkatzen zituen kultura erakundea sortu zuten Oñatin:
|
|
|
Batzarrak ohikoak nahiz apartekoak izan zitezkeen. Ohiz kanpokoak deitzeko
|
hiru
euskaltzainek eskatu behar zuten. Estatutuen arabera, ohiko batzarrak pribatuak nahiz publikoak izan zitezkeen.
|
|
|
58, 122). Batzartoki bat lortzeko,
|
hiru
aukera bururatzen zitzaizkion: F. Arocenari San Telmo museoan gela bat eskatzea, I. Lasquibar Buen Pastor eko erretorearengana jotzea edo I. M. Echaideren Ategorrietako etxean batzarrak egitea.
|
|
|
Ahalegin handia eginda, Madrildik etorri zen B. Echegaray, EGLZDCEko goi karguetan lankide izandako euskaltzain berriari sostengua emateko. Harremana berreskuratuta, besteak beste, BRSVAPera artikuluak bidaltzen hasi zen.611 Gainera, G. Manterola, M. Arruza, B. M. Garro eta L. Villasante urgazleak bertaratu ziren, lehenengo
|
hirurak
EGLZ DCEn aritutakoak ere. Ezin etorria adierazi zuten M. Lecuona euskaltzainak, Suitzako J. Jud eta Paueko J. Larrasquet urgazleek eta M. Gortari Iruñeko alkateak (Euskaltzaindia 1982:
|
|
|
Lurraldetasunari begiratuta, guztiak Espainiakoak izateaz gain, Bizkaiak indar gehiago hartu zuen, probintziako agintariek Akademia berrituan zuten eragin politiko ekonomikoaren ondorioz. 1936an bezala, Gipuzkoak
|
hiru
kide zituen (J. C. Guerra, R.
|
|
|
Gipuzkoako heraldista zaharra Donostiako alkate tradizionalistarekin (A. Paguaga) ere harreman onetan zegoen, eta uste izatekoa da Gipuzkoako agintarien diru laguntza bideratzeko izendatu zutela euskaltzain, agian J. Urquijok iradokita.200 Baina ordurako 80 urte beteak zituen, eta
|
hiru
batzarretara baino ez zen agertu, 1941eko urriaren 2an hil baitzen (El Diario Vasco; GPD 1942: 249; 1943:
|
|
|
Urte bereko" Nuevas investigaciones sobre Lengua Vasca" berri laburrean, CSICen Emerita aldizkariko gehigarrian argitaratutako" A propos de l’origine du Basque" artikuluaren ondorioak azaldu zituen (Fouché 1943). Euskarak, historiaurreko hizkuntza autoktonoarekin nahastutako
|
hiru
osagai zituen: kaukasiarra, kamitikoa eta altaikoa.
|
|
|
Azkenik, A. Tovar Salamancako katedradunaren idazki bat irakurri zuten, Euskera agerkariari berriz ekiteko aukeraz. Seguru asko porrot egin zuen proiektu arantzatsu hori da aktari ofizialtasunik ez ematearen arrazoi nagusia.263 Bestalde, G. Maidagan diruzainaren batzar dieten ordainketek erakusten dutenez, beste
|
hiru
batzar izan ziren ez akta mekanografiaturik ez akta zirriborrorik ez dutenak: 1941eko azaroan, 1943ko apirilean eta 1947ko maiatzean.264 Batzar horien partaideak eta tokia baino ez ditugu ezagutzen.
|
|
|
Euskaltzaindiaren
|
hiru
hankako mahaia, beraz, R. M. Azkue, N. Oleaga eta J. Urquijok osatu zuten gerraondoko lehen hamarkadan.
|