|
2003
|
|
|
1922: EuskoIkaskuntzaren III.Biltzarrean
|
hartu
zuenparte, Gernikan.
|
|
|
...turriguztieknabarmenuztenduteAlbertConstantinmedikuareneuskaltzaletasuna, etatestuinguruhorretan aipatzenduteEskualdunaaldizkariarenaldemende hasieranburuturikolana, edotaEskualzaleenBiltzarrean JeanEtxepareren ondoanlehendakariorde gisaemandakourteak, etabai euskaltzainurgazleizatearenaere (1923tikaurrera). Alabaina, Xarritonen idazlanetanikusdaitekeenez, badaudebestepuntuazpimarragarri bi, hots,
|
hartu
eman estubi, honaekarrinahiditudanak.Batetik, Azkuerekineduki izanzuenadiskidantzaaipatuguradut, etabesteakbeste, berorrenhiztegiarenburutzapenerakoemanbultzada.Bestetik, ezindainolaereahaztuIparraldekoleheneuskalnazionalistetarikoaizanzelabereadiskidePierreBuruzainmedikuhazpandarrarekinbatera, eta, izatez,, unpartinationalisteviable, antolatzekoegokieraereaipatuzion, kasurako, 1903koeskutitzbatean.
|
|
|
Uztaritzeko bikario, geroago, Liginaga eta Gerezietako erretore egin zuten.Oso gaztetatik Eskualdunaaldizkariaren kolaboratzaileazelarik, Hamalauko Gerlakokronikak bidali zituen frontetik. Gero Gure Herrian
|
hartu
zuen parte.EskualzaleenBiltzarreko idazkaria izanzen berrogei bat urtez, eta bai euskaltzain osoa1930etik aurrera. Lapurtera garbiaren aldekoa, ez zuen onartzen Piarres Lafittek defendaturiko nafar lapurtar nahasia.
|
|
|
Alamanakdiren, alaalamanenmuthiletaesku makhila, alaorainoberengain, berenonarenondotikibilki, norklakikexuxenerraiteko. Orotariknaski?. JeanBarbierrekerejasozuenhipotesihori, eta, izanere,. Agustinberatarra, deritzonagentea edohurbilduzitzaionPiarresi, joanezzedinarmen
|
hartzera
:
|
|
|
BertzeeuskaldunbatekHaeckel enaburuakon
|
harturik
, españolez hedatuzituen.IñazioGamboazuenizenaetaMexikonbizizen.Bainan1906 ragabeohartuzenIenakojauntxoasasi jakintzanariizana zela, etazintzoki gibelerateginzuenberelehenbizikoerakaspenakbehaurek gezurtatuz.
|
|
|
Darwin ohartu egin zen ammoniteen desagerpen azkarrazKretazeoaren amaieran, baina benetako fenomenotzat jo beharrean, erregistro fosilaren hutsuneekin uztartu zuen. Huxley-k 1870ean dinosauroensailkapenaz idatzi zuen, orduan ezaguturiko hamasei generoak aintzat
|
hartuz
; hala ere, ez zuen txintik esan euren suntsipenaz. Othniel C. Marsh paleontologo amerikarrak 46 dinosauro genero zerrendatu zituen 1882an, eta soilik adierazi zuen euren kopurua urrituz joan zela, harik eta Kretazeoaren amaieran erabat desagertu arte.
|
|
|
Koropilohanitzdaukatelakotzgauzek, etapirubatbainogehiagobaduelakotzegiak, direnakereaskotanhailgatzekoezhainerrexak, gureidazlearenerakaspenaezdabeti, nahibaduzue, ororenadimenduanximixta bezainzalusartzekoetarik: hurriki, artetangogoetaegonez, astirekin, xehatuz, dabehar
|
hartu
.
|
|
|
...bi, mundukobizidunikarruntenetarikoakizandirenakhainbatetahainbat milioiurtetanzehar.Taldebaterrudistenada.Zarama ontzi itxurakobibalbio hauekosogarrantziekologikohandikoakizanziren, zerenKretazeoan eurakbaitzirennagusiarrezifeetan.Arrezifeak500milioiurtedaramatzate munduan, etadenbora tartehorretankoralakizandiraarrezife komunitatekokreaturanagusiak.Alabaina, Kretazeoanerrudistekzutennagusitasuna
|
hartu
: koralakbainoaskozazkarragohaztenziren, etakomunitateko lekune faboragarri guztiezjabetuziren.Ia40milioiurtezbatezereerrudistek ustiatuzituzten argitasunetajanariugarikotxoko guztiak.Denadela, meteoritoajausibainobimilioiurtelehenagodesagertzenhasiziren, eta soilikeskukadabatespezieiritsizentalka eguneraarte.Inpaktuakguztiz akabatuzituen, urazaletanbizizirenerrudistaapurhoriek.
|
|
2006
|
|
|
28 Ikus Oiartzunurtekaria 1981, 19 orria. Horrezgainera, berriz ere, orri bereko AZKENAsailean, hauxeesatenbaitu:?... batezere, azpimarratubeharradago, sailosobere zietajakingarri batean duelaberelekua (Berdabiok): hiltzeko
|
sententzia
hartu ondoren, berensentipenen berribertsoz emandigutenen sailean?.
|
|
|
(...) Istorioak aldebatera utziz, aurten Berdabioren
|
bertsoak
hartu ditutgai.Kantahorienegileanorzenaztarrenak badira; etaberri jakingarriadahaubertsozaleentzat.Bestalde, berrihoridela eta, une egokiadahauxebertsosortaosoabiltzeko, hangoetahemengoiturriez baliatuz.
|
|
2007
|
|
|
Lagunkideen lanbideaz aipatzearekin jarraituz, hamalau legegizon ziren, hamabi mediku; zortzi artzibozain, historialari edo etnografo ziren eta lau funtzionario moduan ari izan ziren; baditugu bost enpresari, bi politika gizon, bi ingeniari, bi publizista, bi arkitekto, itsasgizon bat, margolari bat, diplomazialari bat, musikari bat eta militar bat ere. Kontuan
|
harturik
zerrendaturiko ehun eta hamahiru lagunkideetatik1 hamalauk bakarrik zutela bizibide ezezaguna, esango dugu maila intelektual handiko kideek osatu zutela aztertu nahi dugun La, tteren lagunartea, 1920tik 1944ra bitartekoa.
|
|
|
Gauza jakina da pertsonen jokaera ez dela berdina bakarkako jardueran eta taldekakoan. Lan honetan taldeko harremanak ezagutzen saiatu gara, euren ezaugarriak aztertu eta, garaiko giro sozio-politikoa kontuan
|
harturik
, Piarres La, tteren 1920tik 1944ra bitarteko garaiaren egoera kulturalaren berri izatean.
|
|
|
Elkarteek buruturiko bileretara joan ziren intelektualek datu basearen mendeko aldagaia osatuko dute, ostera. Pertsonaia horien guztien ezaugarri komuna izango da intelektualak izatea, aipatu epean aktibo izatea jarduera intelektualean eta aukeraturiko elkarte kulturalen baten bileretan parte
|
hartu
izatea.
|
|
|
Aldizkarietako ohiko lankideak bereizi ditugu lan honetan, honako irizpide honi jarraituz: aldizkari bakoitzean gehien idatzi zuenaren artikulu kopuruaren %60a atera dugu, eta kopuru hori edo gehiago idatzi zutenak aldizkari hartako ohiko lankidetzat
|
hartu
ditugu. Horrela Gure> Herrian 45 artikulu (76ko %60a) edo gehiago idatzi zutenak ohiko lankidetzat hartu ditugu, Eskualdunan 274 (458ko %60a) edo gehiago, Bulletin> du> Musée> Basquen 10 (17ko %60a) edo gehiago, Société> des> Sciencies, > Lettres> et> Arts> de> Bayonnen 35 (61ko% 60a) edo gehiago, Euskeran 24 (41eko %60a) edo gehiago eta Aintzinan 30 (50ko %60a).
|
|
|
aldizkari bakoitzean gehien idatzi zuenaren artikulu kopuruaren %60a atera dugu, eta kopuru hori edo gehiago idatzi zutenak aldizkari hartako ohiko lankidetzat hartu ditugu. Horrela Gure> Herrian 45 artikulu (76ko %60a) edo gehiago idatzi zutenak ohiko lankidetzat
|
hartu
ditugu, Eskualdunan 274 (458ko %60a) edo gehiago, Bulletin> du> Musée> Basquen 10 (17ko %60a) edo gehiago, Société> des> Sciencies, > Lettres> et> Arts> de> Bayonnen 35 (61ko% 60a) edo gehiago, Euskeran 24 (41eko %60a) edo gehiago eta Aintzinan 30 (50ko %60a).
|
|
|
Beste aldetik, eta informazio iturriak aipatzen ari garela, aztertzen ari garen urte horietan Piarres La, tte talde euskaltzale baten burua izan zen, aldizkari bat argitaratzearekin batera. Talde euskaltzalea eta Aintzina> talde horren argitalpenaren prestakuntzak postatruke mamitsua sortuko zuen, oso erabilgarria guretzat, kontuan
|
harturik
1920, 1930 eta 1940.eko hamarkadetan eskutitzak zirela berriak jaso eta hedatzeko bide nagusia.
|
|
|
Beñat Mendisko, Emile Larre, Simon Duhour, Pierre Andiazabal, Piarres Xarritton, Peio Olagarai, Jacques Mestelan, Pierre Labadie eta Jakes Abeberryk; zortzik. Beñat Mendizko, Marc Legasse, Cabier eta Mayi Diharce, Simon Duhour, Piarres Xarritton, Jacques Mestelan, Jeanne Salha eta Piarres Labadiek? La, ttek eratutako talde euskaltzalearen ekintzetan
|
hartu
zuten parte. La, ttek Menditarrak> mutil gazte taldea eta Begiraleak> nesken taldea ere sortu zituen; Xabier Diharce eta Jacques Mestelan Menditarren partaideak izan ziren eta Mayi Diharce eta Jeanne Salha Begiralekoak.
|
|
|
Malharin eskolako andereñoa izan zen eta Marijane Minaberry Basque> Eclair, > Sud Ouest> eta Herrian administrari bezala egin zuen lan. Jakes Abeberryri dagokionez, 1960 hamarkadako Enbata> mugimendu abertzale eta izen bereko aldizkariaren sorreran parte
|
hartzearekin
batera, Kultura sailaz arduratzen zen Biarritzeko herriko etxean elkarrizketatua izan zenean.
|
|
|
Jomuga zehazturik, ezinbesteko zaigu kontuan
|
hartzea
Emilio López Adanek dioskuna, hau da: Ipar Euskadiren historia kontenporanea ikertzeko beharrezkoa zaigu horko Aintzineko Erregimena aztertzea18.
|
|
|
Hala ere, 1789an Frantziako Iraultza piztu zenean,, berdintasuna
|
hartuz
pentsamoldearen gune, aipatu antolaketa feudalaren erorketa etorri zen. Euskaldunen bizibiderako probetxugarriak ziren foruak deuseztatu zituen Iraultzak.
|
|
|
Iraultzaren printzipioak, batasuna eta berdintasuna? Frantzian zehar zabaldu zirenetik, frantsesa hizkuntza Frantziako biztanle guztiei inposatzeari ekin zion Gobernu frantziarrak; hain zuzen ere, helburu nagusitzat
|
hartu
zuten hikuntza eta zibilizazio frantsesaren hedapena, tokiko hizkuntza eta bizimoldeak desagerraraziz.
|
|
|
Gauza jakina da III. Errepublikaren buruek azken punturaino eraman zutela Eliza eta Estatuaren arteko bereizketa, Elizaren boterea deuseztatzea helburu
|
hartuz
.
|
|
|
1918an Cosme de Elgezabal eta Félix de Landaburu Bizkaiko diputatuek euskal hizkuntza zainduko zuen erakundea eratzeko proposamena egin zuten25 Bizkaiko, Gipuzkoako, Arabako zein Nafarroako diputazioek erantzun zioten eskaerari, baina Eusko Ikaskuntzaren esku utzi zuten lana, 1918an Oñatin burutuz I. Kongresua. Raimundo Olabidek Akademia berriaren estatutua prestatu ostean, Eusko Ikaskuntzak ontzat
|
hartu
zuen 1919ko irailean, Euskaltzaindia sortuz.
|
|
|
Bide batez, esango dugu Hondarribiko batzar hartan euskara zaindu eta hedatuko lukeen Euskal Akademia sortzeko asmoa ere bazutela, baina askoz beranduago arte, 1919an, ez zen zertu. Are gehiago, Eusko Ikaskuntza elkarteak aurrea
|
hartu
zion Euskaltzaindiari: 1918an Bizkaiko, Gipuzkoako, Arabako eta Nafarroako diputazioek biltzar bat antolatu zuten Oñatin, euskal kultura oinarri eta helburu harturik; horrekin batera, biltzar hartako emaitzei iraunkortasuna emango zion erakundea eratu zuten, Eusko Ikaskuntza izena hartu zuena.
|
|
|
Are gehiago, Eusko Ikaskuntza elkarteak aurrea hartu zion Euskaltzaindiari: 1918an Bizkaiko, Gipuzkoako, Arabako eta Nafarroako diputazioek biltzar bat antolatu zuten Oñatin, euskal kultura oinarri eta helburu
|
harturik
; horrekin batera, biltzar hartako emaitzei iraunkortasuna emango zion erakundea eratu zuten, Eusko Ikaskuntza izena hartu zuena. Azkenean, Eusko Ikaskuntza bera izan zen 1919ko urrian, berriro ere Diputazioen bultzadarekin, Euskaltzaindia sortzeko lehenengo ekintzak burutu zituena.
|
|
|
Are gehiago, Eusko Ikaskuntza elkarteak aurrea hartu zion Euskaltzaindiari: 1918an Bizkaiko, Gipuzkoako, Arabako eta Nafarroako diputazioek biltzar bat antolatu zuten Oñatin, euskal kultura oinarri eta helburu harturik; horrekin batera, biltzar hartako emaitzei iraunkortasuna emango zion erakundea eratu zuten, Eusko Ikaskuntza izena
|
hartu
zuena. Azkenean, Eusko Ikaskuntza bera izan zen 1919ko urrian, berriro ere Diputazioen bultzadarekin, Euskaltzaindia sortzeko lehenengo ekintzak burutu zituena.
|
|
|
Eta, nola ez, 20 eta 30 hamarkadetan bizirik zirauten antzinako aldizkariez gain, 1920.eko hamarkadan berean Iparraldean sorturiko aldizkariak
|
hartuko
ditugu kontuan, garaiko ekintza intelektualen isla ere izan baitziren, hala nola: Gure> Herria, Bulletin> du> Musée> Basque> eta Aintzina.
|
|
|
Horixe izan zen, hain zuzen ere, Gure> Herriari emandako ardura, Edmond Blazy kudeatzaileak azaldu zuenez: Ils nous ont demandé un organe de vulgarisation30 Baina euskal kulturara hurbiltzeaz gain, euskaltasuna goratzea ere
|
hartu
zuen helburu, Eskualduna> eta Eskualzaleen Biltzarrak beretzat harturiko pentsabideari atxikiz. Izan ere, Gure> Herriaren artikulu gehienek, euskaraz idatzirik egoteaz gain, lerroak eman zituzten euskaldunen hizkuntza (véhicule naturel et vivante expression de lâme de la race31), izaera eta ohitura zaharrak nabarmentzeko, miti, katzeraino.
|
|
|
Horixe izan zen, hain zuzen ere, Gure> Herriari emandako ardura, Edmond Blazy kudeatzaileak azaldu zuenez: Ils nous ont demandé un organe de vulgarisation30 Baina euskal kulturara hurbiltzeaz gain, euskaltasuna goratzea ere hartu zuen helburu, Eskualduna> eta Eskualzaleen Biltzarrak beretzat
|
harturiko
pentsabideari atxikiz. Izan ere, Gure> Herriaren artikulu gehienek, euskaraz idatzirik egoteaz gain, lerroak eman zituzten euskaldunen hizkuntza (véhicule naturel et vivante expression de lâme de la race31), izaera eta ohitura zaharrak nabarmentzeko, miti, katzeraino.
|
|
|
Société> des> Sciencies, > Lettres> et> Arts> de> Bayonne> aldizkaria berriro mintzagai
|
hartuz
, 1923an Baionako Udalak Sociétéri egindako eskaeraren berri eman zuen, Euskal Museoa antola zezan; helburua:
|
|
|
Erabilitako hizkuntzari dagokionez, artikulu guztiak frantsesez izan ziren idatziak. Bitan baino ez zuten euskara bera gaitzat
|
hartu
:
|
|
|
1912ko urrian Belokeko Apaizgaitegi Txikian hasi zen ikasten La, tte38 Garai hartan, 17 urteko La, ttek Le> Palmipède> izeneko astekaritxoan idatzi zuen, isilean, Vogel adiskidearekin batera39 Jadanik gazte denbora hartan euren zirikadak sartzen zituzten artikuluetan; Harizmendi apaizak irakurtzen ei zuen, umore onez
|
hartuz
ikasleek agertutakoa40.
|
|
|
Lehen Mundu Gerraren garaia baitzen, apaizgaiek espero zuten baino lehen hasi zuten ikasturtea, Gobernuak ez zezan eraikina eritetxe bihur. La, ttek, osasun txarra zela eta, ez zuen Lehen Mundu Gerran parte
|
hartu
; gerlari ohiak41 taldeko kide izan zen, ordea.
|
|
|
Eskual> Esnalea, > RIEV, > Euskalerriaren> Alde> eta Euskera> aldizkariak eskuratzen zizkion La, tteri euskal kulturan sar zedin55 Eta 1924an irakurtzetik idaztera pasatu zen La, tte: Laurent Apestéguyk, Gure> Herria> aldizkariaren sortzaileak, argitalpen hartan
|
hartu
zuen La, tte lankide bezala. 1925ean Eskualdunan ere hasi zen idazten, baita Le> Carillon> des> Jeunes> emakumezko talde sindikalistaren aldizkarian56 ere, Pierrette Labe izengoitiaz sinatuz57.
|
|
|
Tolosan Pierre Lhande aurkitu zuen La, ttek59, Unibertsitate laikoan, hitzaldiak egiten euskara eta euskal literaturaz. Garai hartan Lhande hiztegi bat prestatzen ari zen, baina utzi behar izan zuen, Parisera deitu baitzuten Les> Etudes> aldizkariaz arduratzeko60 Horrela, La, ttek Lhanderen hiztegia osatzeko ardura
|
hartu
zuen, jesuiten diru laguntzaz eta Philippe Aranarten lankidetzarekin. Lhanderen hiztegia amaitzea lortu zuen La, ttek zazpi urtean.
|
|
|
Aurrera jarraituz, Bigarren Mundu Gerraren garaian Piarres La, tte mobilizatua izan zen. Frontetik bueltatzean, Ustaritzeko Apaizgaitegi Txikiko klaseekin jarraitu bazuen ere, alemanen kontrako erresistentzian ere ari izan zen La, tte, hala nola Uztaritzetik Arnegirako sarearen antolaketan parte
|
hartuz
. Apaiz izatea lagungarri suertatu ei zitzaion La, tteri:
|
|
|
Action> Françaiseren jarraitzailea izan bazen ere, utzi zuen, 1926ko gaitzespenaren ondorioz. 1927ko pizkunde intelektual katolikoan parte
|
hartu
zuen, Mauriac, Bernanos eta Gaétan Bernorvillekin batera. 1930ean Emmanuel Mounier ezagutu zuen Maritainek eta Esprit> aldizkarian idazten hasi zen.
|
|
|
1942ko azaroan Hitlerek okupatu barik zegoen Frantziako lurraldea indarrez
|
hartu
zuen; Vichyko gobernuak 1944ko abuztuaren 20ra arte iraun zuen. Vichyko gobernua desagertu zenean, Alemanek Pétain Frantziatik alde egitera behartu zuten.
|
|
|
1934ko otsailean Staviskyren eskandalua piztu zenean, aurkako manifestaldia burutu zen, non Ybarnégarayk Croix> de> euren izenean
|
hartu
zuen parte. Staviskyren iruzurraren ondorioz bereziki ezkertiarrak suertatu ziren kaltedun,, nantza ministroak Garat ezkertiarra aurkitu baitzuen errudun eta giltzapetu.
|
|
|
Ipartarren pentsamolde politiko soziala aurkezturik, ikus dezagun orain garaiko giro intelektuala. Horretarako urte horietan argitaratu ziren aldizkarietara jo dugu, argitalpenetan nortzuk idazten zuten jakiteko, baita orduko jarduera intelektualean nortzuk parte
|
hartu
zuten ezagutzeko ere.
|
|
|
1910ean elkarteak Société> s> Sciencies, > ttres> t> Arts> e> Bayonne> izena
|
hartu
zuen, en y ajoutant Lettres, > ce qui précisait sa physonomie97 eta 1922an Société> des> Sciencies, > Lettres> et> Arts> de> Bayonnek Société> Bayonnaise> dEtudes> Régionales> elkartearen kideak bereganatu zituen, izen berria hartuz: Société> s> Sciencies, > Lettres, > Arts> et> dEtudes> Régionales> de> Bayonne, pour mettre, n à une situation paradoxale:
|
|
|
...> ttres> t> Arts> e> Bayonne> izena hartu zuen, en y ajoutant Lettres, > ce qui précisait sa physonomie97 eta 1922an Société> des> Sciencies, > Lettres> et> Arts> de> Bayonnek Société> Bayonnaise> dEtudes> Régionales> elkartearen kideak bereganatu zituen, izen berria
|
hartuz
: Société> s> Sciencies, > Lettres, > Arts> et> dEtudes> Régionales> de> Bayonne, pour mettre, n à une situation paradoxale:
|
|
|
Hoym de Marien zuzendaria 23tan izan zen eta Jean Baptiste Daranatz 5etan, oraindik zuzendaria ez zelarik. Lehendakariordeek ia guztietan
|
hartu
zuten parte, William Boissel 19tan, Albert Constantin 12tan, André Grimard 24tan, Joseph Nogaret 19tan Antonin Personnaz 18tan, Emile Prestat 15etan eta Raymond Poydenot 7tan (1935 arte kargurik gabea). Foltzer idazkaria 3tan, Auguste Fourcade 12tan eta Jean Ribeton 25etan, idazkarien artean leialena.
|
|
|
Edouard Casedevant 24 bider, Joachim Labrouche 23, Duvot 19 eta F. Lefort 18 Maiz joan ziren hauek ere: Henri Gavel 17 bider, Louis Dours eta A. Larrieu 17 bider eta Elie Bousquet 15 Piarres La, tteri dagokionez, ez dugu Sociétéren bileretan parte
|
hartu
zuenaren berririk.
|
|
|
Libertés pour tous. Défense des intérêts agricoles115 Izan ere, errepublikazaleen Le> Réveil> Basquek jouait la carte de la modération pour rassurrer le conservatisme et les sentiments religieux de lélectorat116 Are gehiago, J. Diaz Nocik azaltzen duenaren arabera, Berdolyk ez zuen bere burua gorritzat
|
hartzen
(horrek erlijioaren eta jabetza pribatuaren aurkakoa esan nahi badu117), bakarrik errepublikazaletzat.
|
|
|
Eskualdunak etsaitzat
|
hartu
zituen masoi zein juduak ere, osoki gaitzetsiz kazetaren orrialdeetan:
|
|
|
Jean Hiriart Urruty, Jean Blaise Adéma, Jean Barbier, Jean Saint Pierre eta Jean Etchepare. Eskola horrek, lexiko lapurtarra lantzea
|
hartu
zuen helburu, morfologia eta joskera ere zainduz, bilatzen baitzuen lapurtera ulergarria suerta zedin edozein gaitan, politika zela, ekonomia zela edo erlijioa zela.
|
|
|
Louis Etcheverry, ostera, ez zen Hiriart Urrutyren berrikuntzekin ados agertu149; kontrakotasuna adierazteko ez zuen utzi astekaria Eskualduna> izenaz izan zedin argitaratua. Beraz, 1904an Eskualdun> Ona> izen berria erabili zuten, Hiriart Urrutyk bere gain
|
hartuz
astekariaren kudeaketa. Pochelouk, bere aldetik, 1905ean utzi zion diruzaingoa Monge gazteari150.
|
|
|
Orduan frantsestu zen. Eskualduna gerra atarian gaudelarik, eta. Biba Frantzia
|
hartu
zuen lema, Hiriart Urruty hil arte (1914an), Euskal prentsak... aipatu artikulua, 246 or.
|
|
|
Eskualdunanera heltzen ziren artikulu guztiak berrikusten zituen eta bere ustezko gramatika huts guztiak zuzentzen. Horrela, Hiriart Urruty hil zenean eta Jean Blaise Adémak Eskualdunaren zuzendaritza
|
hartu
zuenean, idazle batzuk maizago idatzi zuten Eskualdunan, hala nola Jean Etcheparek eta Jean Saint Pierrek. Bide batez, hona hemen Piarres La, tteren iritzia Jean Etchepareren idazkerari buruz:
|
|
|
Tartean Jules Moulier Oxobi-k egin zuen posible astekaria kalera zedin, zuzendari izan barik. Oronosek azpimarratu duenez, Adémaren izendapenarekin apezpikuak lehenengoz
|
hartu
zuen parte Eskualdunaren zuzendariaren hautaketan167; eta ordutik aurrera Baionako apezpikuak Eskualdunaren zuzendari guztiak izendatu zituen, hau da, Jean Saint Pierre, Domingo Soubelet eta Xalbat Arotçarena.
|
|
|
1937an Soubeletek zuzendaritza utzi zuen, gaixorik baitzegoen, eta Xalbat Arotçarenak
|
hartu
, martxoaren 24an (euskalzale argitsu eta sutsua izan arren, Action> françaisen pentsakeratik hurbil zegoena) 185.
|
|
|
Xalbat Arotçarena Eskualdunaren lankidea zen Soubeletek astekariaren zuzendaritza
|
hartu
zuenetik186 Piarres La, ttek gustuko izan zuen Arotçare naren idazkera, Jean Saint Pierreren pindarra, Jean Etchepareren indarra edota Jean Hiriart Urrutyren bizitasuna187 ez bazuen ere:
|
|
|
eskuara tinko bat bazerabilan, hitz alferrik gabea, bainan bere motzean aberats eta lore. Egia erran, ez zuen bethi errexa; bainan,
|
hartuz
geroz, ezin utzia zen. Bethi danik haren mintzaiari jaun aire bat atxeman diot... bihotzari edo sendimenduari baino nahiago zitzaion gogoari lotu, eta arrazoinka laket zuen188.
|
|
|
Arotçarenaren garaiko Eskualduna> Francoren alde agertu zen190 Horrela, Frankistek Bilbo
|
hartu
zutenean, honako lerro hauek argitaratu zituzten astekarian:
|
|
|
Atzerriko politikarekin jarraituz, eta Bigarren Mundu Gerraren urteak zirelarik, astekariak bat egin zuen Frantzian ezarritako Vichyko gobernu nazi zalearekin; Vichyn sorturiko Milice> Française> ere aintzat
|
hartu
zuen192 Era berean, gobernu horren burua zen Pétainen pentsabidearean jarraitzailea izan zen orduko Eskualduna; Gobernu horren Révolution> Nationalak193 aldarrikatu zuen lana, familia eta aberria leloari atxiki zitzaion Eskualduna, irakurle guztiak adoretuz Frantziaren batasunaren alde194.
|
|
|
Konturatu naiz La, tte izan dela bere moduan Vichyzale198 Izan ere, Xarrittonek egiaztatu du, Vichyko gobernuaren denboran, La, ttek eta Arotçarenak batera agertu zutela Frantziaren eskualdekatzearen nahia. Biek parte
|
hartu
zuten Eskualdunan hasitako kanpainan, Euskal Herriaren nortasuna onartua izan zedin, dokumentu berbera sinatuz; Arotçarenak adiskide ere deitu zuen La, tte. Gure ustez, La, ttek Arotçarenarekin batera sinatu zuen artikulu bat Eskualdunan, Euskal Herria beste lurraldeekin elkartu barik eskualde bilaka zedila eskatzeko kide bakarra izango zela ikusi zuelako.
|
|
|
XIX. mendearen amaieran pentsamolde positibista nagusitu eta erromantizismoa baztertua izan bazen ere (gogoratu sociétés savantes en garapena, ezagutza objektiboaren aitzindariak), X X. mendearen hasiera berrikuntza ekonomikoek bereizi zuten, industrializazioa eta hirigintza bilakatu baitziren. Euskal Herrian, ohitura zaharrak kolokan jarriko ziren beldurra sortu zuten berrikuntzok (gogoratu euskaldunen pentsamolde kontserbadorea ere), neurriak
|
hartzera
bultzatuz, hala nola, 1902ko irailaren 11n Eskualzaleen Biltzarra elkartearen sorrera.
|
|
|
Aranak, iraileko bilera hartan parte
|
hartu
ez bazuen ere, gaixorik baitzegoen?, jean Pierre Arbelbide lehendakari izendatzea proposatu zuen, Adéma adintsuaren ordez; ados agertu zen Pierre Broussain proposamenokin, eta bereziki Arbelbide Adémaren ordezkoa izatearekin. Izan ere, Broussainen ustez, Resurreccion Mª Azkue gazteegia zen buru izateko eta Arana, Campion eta Guilbeau politika gizonak izandakoak ziren, eta ez ziren egokiak akademia berriaren buruak izateko:
|
|
|
Aranaren asmoekiko desadostasun horiek zirela eta, Arbelbide, Broussain, Campion, Daranatz eta Darricarrièrek Hondarribiko kongresua atzeratzea proposatu zuten. Arana ere prest agertu ei zen jokamoldea akademikoago bihurtzeko211 Adéma lehendakariak eta Guilbeau idazkariak, ostera, kongresua burutzea erabaki zuten, eta burutu egin zen; Sabino Aranak ez zuen bileran parte
|
hartu
(1902ko irailaren 11n atxilotu egin zuten).
|
|
|
Baina euskararen erabilera bultzatzeaz gain, euskaltasunaren pizkundea ere
|
hartu
zuen helburu Eskualzaleen Biltzarrak. 1905ean Biltzarrak bat egin zuen Antton dAbbadieren Euskal Jaien asmoekin, euskara eta euskal ohiturak zaintzeaz gain, ahalaz geroago eta barnago erroak sar araziz218; eta Arturo Campionek hasiera eman zion 1904ko batzarrari, Jules Salaberry eredu bezala aurkeztuz:
|
|
|
Izan ere, Eskualzaleen Biltzarra X X. mendearen hasieran sortu zuten, hain zuzen ere nazionalismoak indarra
|
hartzen
ari ziren garaian, hala nola nazionalismo frantziarra eta alemaniarra220 Euskal abertzaletasuna hala hola garatu zen, nazionalismo frantziar boteretsuak ez baitzuen biderik uzten frantziarraz kanpoko beste nazionalismorik hazteko221.
|
|
|
Lengo egunean, Euskaltzaleen Biltzarrak urtero egiten duen batzarreko dei bat
|
artu
genuen. Itzik ere ez zekarren euskeraz...
|
|
|
– ...dAndurain de Maytie, Hippolyte Daguerre, Etienne Decrept, Michel Delgue, Jean Baptiste Heugas, Hirigoyen, Michel Iriart, Jean de Jaureguiberry, Georges Lacombe, Piarres> La, tte, Martín Landerretche, Jean Pierre Larregain, Pierre Lhande, Jean Lissar, Hippolyte Mathieu kolaboratzaile (1935 eta 1936 urteetan), Jean Pierre de Menditte, Jean Saint Pierre eta Jean Ybarnégarayk, birritan parte
|
hartu
zutenak Eskualzaleen Biltzarrak antolaturiko batzarretan.
|
|
|
Laburbilduz, Constantin, Dassance, Diriart, Dufau, Eizagirre, Etchepare eta López de Mendizabalek 1926, 1928 eta 1929 urteetan egin zuten topo; era berean, Ariztimuño, Dassance, Eizagirre eta Elissaldek 1932, 1933 eta 1935ean; Dassance, Dufau eta Eizagirre 1926, 1928, 1929, 1933 eta 1935 urteetako bileretan elkartu ziren; Dassance, Eizagirre eta Elissalde 1929, 1932, 1933 eta 1935 urteetakoetan; azkenez, Dassance, Eizagirre eta Moulier 1926, 1932, 1933 eta 1935 urteetakoetan. Beraz, Louis Dassance eta José Eizagirre izan ziren harreman estuak lortzeko aukera handienak izan zituztenak Eskualzaleen Biltzarraren bilerak zirela medio, sarrien parte
|
hartu
zutenak izan baitziren. Azpimarratu beharra dago Eizagirreren leialtasuna; azken baten, gainerako guztiek karguari zetxikion erantzunbeharra zuten, baina Eizagirre, urte bat baino ez zen buru izan eta zazpi bileretara joan zen.
|
|
|
Hegoaldeko euskaltzale gutxik
|
hartu
zuten parte 1920 eta 30 hamarkadetako Eskualzaleen Biltzarraren bileretan: behin baino ez José Miguel Barandiaran, Secundo de Barrueta, Teodoro Ernandorena, Pedro Garmendia, Damaso Intza, Pablo Fermin Irigarai, Lardizabal, Lazcano eta Nikolas Ormaetxeak; birritan José Ariztimuñok; lautan Isaac López Mendizabalek eta zazpitan José Eizagirrek.
|
|
|
Eskualzaleen Biltzarraren partaideak konparatuz gero Société> des> Sciencies, > Lettres> et> Arts> de> Bayonne> elkartearen batzarkideekin, ikusiko dugu ia ez dagoela lankide komunik bien artean, bileretara joaten zirenen artean behinik behin. Izan ere, elkarte bietako batzarretan parte
|
hartu
zutenak lau baino ez ziren izan:
|
|
|
Louis Dassance Eskualzaleen Biltzarraren sei bileretan izan zen eta Sociétéren zazpi batzarretan; beraz, maiztasun berdin antzekoaz
|
hartu
zuen parte elkarte bietan Dassancek, Eskualdunaren lankidea ere izan zen Dassancek (22 artikulu guztira).
|
|
|
1918an Bizkaia, Gipuzkoa, Araba eta Nafarroako diputazioek, eta Baiona, Iruñe eta Gasteizko Apezpikuak deiturik, hau da, Eliz agintariak, Eusko Ikaskuntzaren biltzarra antolatu zuten Oñatin, euskal kultura langai
|
harturik
. Bilera hartan ateratako ondorioei iraunkortasuna eman nahian, erakunde berri bat sortzea erabaki zuten, hau da, Eusko Ikaskuntza.
|
|
|
Angel Apraizek() Zuzenbidea ikasi zuen Deustuko Unibertsitatean eta Filologia eta Letrak Salamankako Unibertsitatean. Eusko Ikaskuntzaren sortzaile eta ideologotzat
|
hartzen
den Apraiz, Eusko Ikaskuntzaren idazkaria izan zen 1918tik 1936ra bitartean. Unibertsitatea ordezkatu zuen Eusko Ikaskuntzaren III. Kongresuan, Gernikan.
|
|
|
Eusko Ikaskuntzak Boletín> de> la> Sociedad> de> Estudios> Vascos.> Eusko> Ikaskuntzaren> Deia> hiruhilabetekaria argitaratu zuen272 Aldizkari horrek elkartearen Batzar Iraunkor zein Batzar Nagusien bileren berri eman zuen; 1920 eta 1935 urteen artean burutu zituen 71 bileretan honako hauek izan ziren maizen parte
|
hartu
zuten kideak:
|
|
|
Beste aldetik, Hegoaldeko Eusko Ikaskuntzaren batzarkide horiek oso gutxitan
|
hartu
zuten parte lehenago aztertu ditugun Eskualzaleen Biltzarra edo Société> des> Sciencies, > Lettres> et> Arts> de> Bayonne> elkarteen batzarretan: José Miguel Barandiarán eta Pedro Garmendia, Eusko Ikaskuntzaren batzarkideak, Eskualzaleen Biltzarraren bilera batera baino ez ziren joan; Eusko Ikaskuntzaren gainontzeko lankideek ez zuten inoiz parte hartu ez Eskualzaleen Biltzarra ezta Société> des> Sciencies, > Lettres> et> Arts> de> Bayonne> elkarteen bileretan.
|
|
|
Beste aldetik, Hegoaldeko Eusko Ikaskuntzaren batzarkide horiek oso gutxitan hartu zuten parte lehenago aztertu ditugun Eskualzaleen Biltzarra edo Société> des> Sciencies, > Lettres> et> Arts> de> Bayonne> elkarteen batzarretan: José Miguel Barandiarán eta Pedro Garmendia, Eusko Ikaskuntzaren batzarkideak, Eskualzaleen Biltzarraren bilera batera baino ez ziren joan; Eusko Ikaskuntzaren gainontzeko lankideek ez zuten inoiz parte
|
hartu
ez Eskualzaleen Biltzarra ezta Société> des> Sciencies, > Lettres> et> Arts> de> Bayonne> elkarteen bileretan.
|
|
|
1918an Cosme de Elgezabal eta Felix de Landaburu Bizkaiko diputatuek euskal hizkuntza zainduko zuen delako erakundea eratzeko proposamena egin zuten279 Bizkaia, Gipuzkoa, Araba zein Nafarroako diputazioek erantzun zioten eskaerari, baina Eusko Ikaskuntzaren esku utzi zuten lana, 1918an Oñatin burutuz I. Kongresua. Raimundo Olabidek Akademia berriaren estatutua prestatu ostean, Eusko Ikaskuntzak ontzat
|
hartu
zuen 1919ko irailean.
|
|
|
Resurreccion Mª Azkue, Arturo Campion, Luis Eleizalde eta Julio Urkijo. Hainbat aldizkariren ordezkariak ere izan ziren 1919ko bilera hartan, Akademiaren kide berrien aukeraketan parte
|
hartuz
: Carmelo Echegaraik Revista> nternacional> de> Estudios> Vascos> ordezkatu zuen, Pierre Broussainek Eskualduna, > Domingo Agirrek Euskal Esnalea, Dámaso de Intzak Irugarrengo> Prantziskotarra, Cirilo de Arzubiagak Jaungoiko Zale> eta Jesusen> Biotzaren> Deya, Toribio Alzagak Euskal Esnalea> eta Gregorio Mujikak Euskalerriaren> alde.
|
|
|
Julio Urkijo karlista; Arturo Campion, Cosme Elgezabal, L. Urabayen, Louis Eleizalde, Claudio Armendariz, J. Cunchillos, X. Gortazar, H. Eguren euskal nazionalistak. Era berean, Broussainek euskal nazionalistatzat
|
hartu
zuen bere burua; Xarritton, P.: Piarres> Broussain... aipatu liburua, 91 or.
|
|
|
Ibidem. Kontuan
|
hartu
behar da Sabino Arana nazionalista, Azkue eta Miguel de Unamuno aurkeztu zirela Bizkaiko Diputazioak 1888an eraturiko Euskara katedrara, Azkuek jasoz, Kintana, J., Vizcaytik> Bizkaira?... aipatu liburua, 15 orr.
|
|
|
Euskaltzaindiaren bileretan parte
|
hartzeari
dagokionez, Euskeran emandako bileren berriek erakusten digute euskaltzainek maiz erantzun zietela Akademiaren deialdiei; sarrien parte hartu zutenak hauexek izan ziren:
|
|
|
Euskaltzaindiaren bileretan parte hartzeari dagokionez, Euskeran emandako bileren berriek erakusten digute euskaltzainek maiz erantzun zietela Akademiaren deialdiei; sarrien parte
|
hartu
zutenak hauexek izan ziren:
|
|
|
Bileretara joan zirenetara itzuliz, eta orain arte aztertu ditugun lau elkarteetako (Société> des> Sciencies, > Lettres> et> Arts> de> Bayonne, Eskualzaleen Biltzarra, Eusko Ikaskuntza, Euskaltzaindia) kide komunak nabarmentzearren, jarraian dugun laukiari begiratuko diogu, Euskaltzaindiaz gain, beste elkarteren bateko bileretan parte
|
hartu
zutenak sartu baititugu:
|
|
|
Harreman urriak izatea Eusko Ikaskuntzak eta Euskaltzaindiak aztergai desberdinak izateak eragin zuen, Eusko Ikaskuntzak zientziaren arlo guztiak aztertu baitzituen eta Euskaltzaindiak euskal hizkuntza baino ez. Harrigarria, hala ere, hain erlazio txikia izatea, Euskaltzaindia Eusko Ikaskuntzatik sortu zela kontuan
|
harturik
.
|
|
|
Piarres La, ttek Gure> Herriaren hastapenetatik idatzi zuen bertan, 1921, 1922 eta 1923 urteetan izengoiti desberdinenpean305 eta 1924tik aurrera, izengoitiez gain, Piarres La, ttez ere sinatuz306 Izan ere, 1924an
|
hartu
zuen Laurent Apésteguyk La, tte Gure> Herriaren lankide.
|
|
|
SSLAB, RIEV> eta Euskerak, ostera, Literatura, Artea edota Linguistika lantzen zituzten, bereziki intelektualei zuzenduz. Ulergarria da, beraz, Gure> Herria> aldizkari intelektualak, baina zientzia ezadituengana zabaltzea helburu
|
hartu
zuenak, lankide komunak izatea gainerako aldizkari guztiekin: Gure> erriak jende ezikasiei zuzentzen zien. Eskualdunak egiten zuen moduan?
|
|
|
Gure> Herriak Eskualdunarekin> zituen harreman komunen berri eman zuen, adieraziz: Gure ustez segurik Gure Herria
|
hartzen
duten gutiz gehienek Eskualduna irakurtzen dute317 Beste aldetik, Dominique Soubelet zoriondu egin zuen Jean Elissaldek Gure> Herriaren orrialdeetan, kaleratu berri baitzuen sei orriko Eskualduna:
|
|
|
Jules Moulierek aditzera eman zuenez, Gure> Herrian esku dutenek327
|
hartu
zuten parte bilera hartan: Laurent Apestéguy, Jean Barbier, Edmond Blazy. Gure> Herriaren administratzaile kudeatzailea zena?, Louis Dassance, Dominique Dufau, Jean Elissalde, Jules Moulier, Jean Saint Pierre eta Emmanuel Souberbiellek.
|
|
|
1930eko bilera hartan erabaki zuten euskarazko eskuizkribuak La, tteri bidaltzea, La, tteren estatusak izan zuen gorakada erakusten duena, kontuan
|
harturik
erabakia hartu zutenak ez zirela nolanahikoak: Louis Dassance? 1928an Gure> Herriaren administratzaile kudeatzaile izendatu zutena Blazyren ordez332?
|
|
|
1930eko bilera hartan erabaki zuten euskarazko eskuizkribuak La, tteri bidaltzea, La, tteren estatusak izan zuen gorakada erakusten duena, kontuan harturik erabakia
|
hartu
zutenak ez zirela nolanahikoak: Louis Dassance? 1928an Gure> Herriaren administratzaile kudeatzaile izendatu zutena Blazyren ordez332?
|
|
|
eta Jean de Jaureguibérryk? 7 bider? parte
|
hartu
izana, Administrazio kontseiluan kargurik gabekoak izan arren, lehialtasunez sustatu zutelako euskal kulturaren hedapena Gure Herria elkartea zela medio.
|
|
|
Posible zatekeen Gure Herria elkarteko lankideak gainerako elkarteen bileretan parte
|
hartzea
; azken baten, guztiak ziren intelektualak, entzulego diferentea izan arren; azken baten, Gure> Herria> aldizkariaren hainbat lankidek gainerako aldizkarietan ere idatzi zuten. Ez zen, ostera, hori gertatu; Eskualzaleen Biltzarra eta Gure Herria elkartearen lankideok ez ziren Société, Euskaltzaindia edo Eusko Ikaskuntza elkartearen biltokietara joan, Jean Elissalde izan ezik:
|
|
|
Ithurry zen apez aipatuaren liburua ikertuaren ariaz, Eyheramendyk ezarri dauku begien aitzinean, laburzki, bere lagunaren orrialdetarik... Bizkitartean, laburrago izana gatik eta begiek
|
hartzeko
erresago, berdin badakot hemen. Eyheramendyren lana nola Ithurry zenarena, zendako, huna:
|
|
|
Jules> Moulier> Oxobi-k abegi ona egin zion López de Mendizabalen Egutegiari: Atseginekin
|
hartu
dugu López Mendizabal Ixaka gure adiskideak eginikako Euzkel Egutegia479.
|
|
|
Iparraldekoak izatea. Harrigarria da, ostera, protagonista ugari atzerrikoak izatea, hala nola Colas, Gavel, Veyrin, Vinson..., aldizkaria euskalduna izan arren; jakina, idazle horien maila intelektual altuak justi, katzen du hauen parte
|
hartzea
Ipar Euskal Herriko sare kulturalean, bertokoak izan ez arren.
|
|
|
Iparralde eta Hegoaldearen arteko harreman berriak ezarri zituzten Jean Baptista Daranatz, Henri Gavel eta Philippe Veyrinek, Bulletinen idazteaz gain, RIEVen ere idatzi zutelako; eta aita Donostiak Bulletin> u> Musée> Basque> eta Gure> Herrian lanak argitaratu zituelako, RIEVen idazteaz gain. Dena dela, elkarrekikotasun hori aldizkari berberean idaztera mugatu zen, elkarte bereko bileretan parte
|
hartzean
gauzatu barik.
|
|
|
Azaldu dugunez, P. La, tte partaide eraginkorra izan zen Ipar Euskal Herriko kulturan 1920 hamarkadatik aurrera, aldizkarietan argitaratzeari eta elkarteetan parte
|
hartzeari
ekinez eta, garai hartako hainbat intelektual bezala, euskal ezaugarrien iraupenaren aldeko lanean parte hartuz.
|
|
|
Azaldu dugunez, P. La, tte partaide eraginkorra izan zen Ipar Euskal Herriko kulturan 1920 hamarkadatik aurrera, aldizkarietan argitaratzeari eta elkarteetan parte hartzeari ekinez eta, garai hartako hainbat intelektual bezala, euskal ezaugarrien iraupenaren aldeko lanean parte
|
hartuz
.
|
|
|
Begiraleen azpitaldeak osatu zituzten hainbat herritan, Idazkaritza Orokorraren helburu orokorrak kontuan
|
hartu
barik, besteekiko askatasunez ari zitezen551.
|
|
|
Mademoiselle Larramendy horrek deitu ninduen, zeren eta eskas zituzten gazteak talde hoitan
|
hartzeko
eskuara mintzatzen zuena, ez ginen frango Donibanen ongi mintzatzen, Jeanne Salharekin izandako elkarrizketa, Donibane Lohizune, 1997ko azaroaren 22a.
|
|
|
Eskaini diot Eskualerrizaleen nagusigoa; ez du buru jarri nahi, miriku batek ez duelakoan gauza hoitaz jarraikitasunekin artha
|
hartzeko
astiri; La, ttek Goyhenecheri idatzitako eskutitza, Larrondek aipaturikoa; Larronde, J.C.: Eugène Goyheneche, un militant..., aipatu artikulua, 103 or.
|
|
|
1934ko martxoko bilerarako Félix Ospital, Maurice Olphe Galliard, Blainville eta Bernard de Coral611 izan ziren deituak. Félix Ospitalek gustura
|
hartuko
zuela parte baina ez zela joango esan zion La, tteri, horrelako batzar batean parte hartzea ez zielako komeni ez berari ezta bere familiari ere612; hala ere, langile sutsua izango zela ziurtatu zion. Maurice Olphe Galliardek, bere aldetik, uste zuen goizegi zela bilera publiko bat egiteko; egokiago ikusten zuen batzar pribatu bat antolatu eta taldearen oinarriak eta helburuak zehaztea613 Blainville Olphe Galliard lagunak esandakoarekin ados agertu zen eta batzarrera ez zela joango adierazi zion La, tteri614.
|
|
|
1934ko martxoko bilerarako Félix Ospital, Maurice Olphe Galliard, Blainville eta Bernard de Coral611 izan ziren deituak. Félix Ospitalek gustura hartuko zuela parte baina ez zela joango esan zion La, tteri, horrelako batzar batean parte
|
hartzea
ez zielako komeni ez berari ezta bere familiari ere612; hala ere, langile sutsua izango zela ziurtatu zion. Maurice Olphe Galliardek, bere aldetik, uste zuen goizegi zela bilera publiko bat egiteko; egokiago ikusten zuen batzar pribatu bat antolatu eta taldearen oinarriak eta helburuak zehaztea613 Blainville Olphe Galliard lagunak esandakoarekin ados agertu zen eta batzarrera ez zela joango adierazi zion La, tteri614.
|