|
2013
|
|
|
Urte
|
haietan
topo egin nuen Txillardegi, Aresti, Mirande eta Xabier Kintana adiskidearekin eta abarrekin; orduan egin nuen Ermuko Zina eta Batasunaren Kutxaliburuko proposamenei atxiki nintzaien, 1968an Euskaltzaindiak batasunerako lehen urratsak emango zituen etengabe bide hartatik ibiliz, etorkizuneko euskara lantzeko Jakin, Anaitasuna, Zeruko Argiaeta abarretako artikuluetan. Ordura arteko idazkuntzaren bidea aski zalantzakorra zen, zeren eta idazle sonatuenen lanetan aldaerak ugari samarrak baitziren eta kosta egiten zen orrialde bat hasi eta bukatu era koherentean egitea.
|
|
|
Bilbon eta Algortan eman nituen urte
|
haietan
euskara irakasten taldeetan eta ikastoletan, AnaitasunaIkern idazten etataldearen egitasmoa lantzen ari izan nintzen, Saiokaikasliburuak sortu zituen taldean euskararen arduradun gisa eta zenbait irakurgai itzultzen Iñaki Beobideren argitaletxerako, jarduera hark isunen bat edo beste ordaindu behar izatea ekarri ziolarik. Garai hartakoak dira Euskal historian zehar eta Euskera 3, 4 eta5 ikastoletan euskara ikasteko testuak, zentsuraren artazikadak jasandakoak.
|
|
|
1977an argitaratu zen Joan Mari Torrealdayren Euskal Idazleak Gaur (Oñati), erakusleiho bikaina gerra osteko urteetan euskarak emandakoaz jabetzeko. Urtemuga horretatik 1995 arteko ekoizpenaren berri, aldiz, Euskal Kultura Gaurizeneko bigarren liburu batean eman zuen Torrealdai berak ia hogei urte geroago, zer esanik ez, oraindik uzta joriagoa ageri dela orrialde
|
haietan
.
|
|
|
Agurtzen ditut ere gela honetan bildu diren guziak Eusebio Erkiagaren ohoratzeko, pozik ikusten dudalarik Deustuko Unibertsitateko ikasle andana bat
|
haien artean
.
|
|
|
Eta gastronomiaz idatzi zuen euskaraz eta zenbait literatur kritika ere egin zituen; karlista tradizionalista euskaltzalea izan genuen. Era berean, azpijokoan aritu zen Nemesio Etxaniz edo On Manuel Lekuona bezalako jeltzaleen aurka,
|
haien
merituak ezkutatzen eta haien jarduera publiko euskaltzalea oztopatzen. Alde biei erreparatu gabe, Antonio Arrueren jardueraren irudi faltsua gera liteke gure kultur memorian.
|
|
|
Eta gastronomiaz idatzi zuen euskaraz eta zenbait literatur kritika ere egin zituen; karlista tradizionalista euskaltzalea izan genuen. Era berean, azpijokoan aritu zen Nemesio Etxaniz edo On Manuel Lekuona bezalako jeltzaleen aurka, haien merituak ezkutatzen eta
|
haien
jarduera publiko euskaltzalea oztopatzen. Alde biei erreparatu gabe, Antonio Arrueren jardueraren irudi faltsua gera liteke gure kultur memorian.
|
|
|
Era berean, Francoren erregimenaren atxikitzaile gisa, eman zioten Meritu Zibilaren Ordenaren dominaren merezidun gisara, azpijokoan aritu zen Nemesio Etxaniz edo On Manuel Lekuona bezalako jeltzaleen aurka,
|
haien
merituak ezkutatzen eta haien jarduera publiko euskaltzalea oztopatzen. Alde batera, erregimenak erregio hizkuntzatzat jotako euskarari ezartzen zizkion muga hertsi zorrotzak zabaldu nahian bezala, baina bestalde muga hertsi horiek ezin eramanak eta ezin gordeak zitzaizkien euskaltzale finei mugak ezarriaz edo oroitaraziaz, erregimenaren aldeko ezkutuko lan zikinean.
|
|
|
Era berean, Francoren erregimenaren atxikitzaile gisa, eman zioten Meritu Zibilaren Ordenaren dominaren merezidun gisara, azpijokoan aritu zen Nemesio Etxaniz edo On Manuel Lekuona bezalako jeltzaleen aurka, haien merituak ezkutatzen eta
|
haien
jarduera publiko euskaltzalea oztopatzen. Alde batera, erregimenak erregio hizkuntzatzat jotako euskarari ezartzen zizkion muga hertsi zorrotzak zabaldu nahian bezala, baina bestalde muga hertsi horiek ezin eramanak eta ezin gordeak zitzaizkien euskaltzale finei mugak ezarriaz edo oroitaraziaz, erregimenaren aldeko ezkutuko lan zikinean.
|
|
|
Ez dira ahaztu behar, halere, teoriagile horien inguruan eginiko berrirakurketak eta hausnarketak gaurko amatasunaren inguruan jardun ahal izateko. Goazen, labur bada ere, liburu horien eta
|
haien
ingurumarian esandako hainbat kontu lerro hauetara ekartzera. Simone de Beauvoirrek egindako amatasunaren azterketak balirudike alde ezkorrak baino ez dituela uzten agerian.
|
|
|
Urretabizkaiaren mezua argia da. Amak, seme alabak hazten diren bitartean,
|
haien
menpe, haiek zaintzen, eta zahartutakoan, ezindutakoan berriro ere haien esanetara. Eta Mari Txurik ezetz esaten du.
|
|
|
Urretabizkaiaren mezua argia da. Amak, seme alabak hazten diren bitartean, haien menpe,
|
haiek
zaintzen, eta zahartutakoan, ezindutakoan berriro ere haien esanetara. Eta Mari Txurik ezetz esaten du.
|
|
|
Urretabizkaiaren mezua argia da. Amak, seme alabak hazten diren bitartean, haien menpe, haiek zaintzen, eta zahartutakoan, ezindutakoan berriro ere
|
haien
esanetara. Eta Mari Txurik ezetz esaten du.
|
|
|
Diskurtso markatzaileen hiztegi horri begira egindako hastapeneko ezaugarritze batean (Garcia Azkoaga, 2013), birformulatzaile urruntzaileen artean kokatzen dira dena den, dena dela, edonola ere, edozelan ere. Ezaugarritze hori osatzeko, ordea, ezinbestekoa da birformulatzaile horien erabilera eta balioak banan banan eta sakonago aztertzea; horretarako testuetara jo behar da,
|
haiek
ematen baitute hizkuntzaren ekoizpen enpirikoetan gertatzen denaren testigantza. Hori da, hain zuzen, lan honen helburua, testuetan, oro har, markatzaile horiek nola erabiltzen diren eta hartzen dituzten balioak aztertzea; horregatik, lan hau, nolabait, aurrekoa osatzera dator eta, hala, ekarpen xume bat egitera euskarazko diskurtso markatzaileen analisiari.
|
|
|
Euskararen kasuan, nahiz eta lanen bat egin den (Alberdi, 2011), oraindik ez dira asko aztertu diskurtso markatzaileak bere horretan. Lan honetan aztertuko diren elementuak diskurtso markatzaileen artean eta,
|
haien
barruan, birformulatzaile urruntzaileen artean kokatu diren arren, euskal gramatikak aurkaritzako lokailuen artean kokatzen ditu (EGLU III, 1990; Goenaga, 1980); Larringanek (1996), ISDari jarraituz (Bronckart et al., 1985; Bronckart, 1996), testu antolatzaileenartean aztertzen ditu elementu hauek eta, horien barruan, lokailu gisa, baina zalantza egiten du kontzesibotasunaren eta aurkaritzakotasu... Aipatu behar dugu, halaber, Zabalaren (1996) lana; bertan, zenbait birformulatzaile analizatzen dira testu antolatzaile izendapenean bilduta, baina horien artean ez dira agertzen hemen aztergai ditugunak.
|
|
|
nolanahi ere, edozein modutan, zernahi gisaz, guztiarekin ere, edozelan ere, eta abar. Larringanen lanari dagokionez (1996, 261), lerro gutxi batzuk besterik ez dizkie eskaintzen birformulatzaile ez parafrastikoei, eta
|
haien artean
hauek aipatzen ditu: –AZKEN BATETAN, AZKEN BATEZ, AZKENIK, FINEAN, AZKEN FINEAN, AZKEN PUNTUAN, FUNTSEAN, DENA DEN(?)?, baina ez du ezer esaten birformulatzaile urruntzaileei buruz.
|
|
|
–AZKEN BATETAN, AZKEN BATEZ, AZKENIK, FINEAN, AZKEN FINEAN, AZKEN PUNTUAN, FUNTSEAN, DENA DEN(?)?, baina ez du ezer esaten birformulatzaile urruntzaileei buruz. Ohar gaitezen, halaber, hor agertzen den zerrenda mugatua dela eta elementu gehiago ere egon litezkeela, Larringanek testu jakin batzuen gainean eta
|
haietan
agertzen diren antolatzaile aukeratu batzuen gainean egiten baitu azterketa.
|
|
|
Gure arazoa azaldu genien, baina, jakina,
|
haiek
ezin zuten ezer egin; gure aparatuak, behintzat, ez zien interferentziarik egiten berenari. Edonola ere, ez ginen gehiago hartaz arduratu:
|
|
|
«Zer deritzo Gobernuak Iraken dagoeneko 3.000 soldadu hil izanari?», galdetu zioten atzo Etxe Zuriko eledun Scott Stanzeli. «Presidenteak ziurtatuko du
|
haien
sakrifizioa alferrikakoa ez izatea», erantzun zuen horrek. George Bush presidenteak ez du zenbakia aipatu.
|
|
|
Horretaz gain, Garcésen (2008) sailkapena aintzat hartuz gero, laurok izango lirateke arazorik gabe gaztelaniaren de todas maneras, de todos modos, de todas formas markatzaileen baliokide,
|
haiek
bezala aurreko formulazioaren indarra eta handik atera daitezkeen inferentziak mugatzen baitituzte, eta gainera, nolabaiteko indiferentzia adieraz dezakete aurreko formulazioan esaten denarekiko. Dena dela, dena den, edonola ereeta edozelan erebirformulatzaile urruntzaileak Garcések (2008) gaztelaniazkoentzat egiten dituen hiru sailetan koka daitezkeela dirudi, baina honek azterketa sakonagoa luke, baita ahozko bat bateko solasaldiak kontuan hartzea ere, izan ere, erabili diren corpusetan biltzen diren ahozko mintza jarduerak idatzian oinarritzen dira, beste era batera esanda, ahozkoaren itxura egiten dute edo ahoz esateko idatzi dira (Garcia Azkoaga 2007, 178).
|
|
|
Laugarren atala, azkenik, ondorioei eskainita dago: azalpenezko diskurtso juridikoan (testu akademikoetan, bereziki) maiz jotzen da birformulaziora eta birformulatzaile esplikatiboak erabiltzera; egiaztatu dugunez, birformulatzaile jakin batzuk dira erabilienak eta
|
haien
agerpen maiztasuna aldatu egiten da alorraren arabera eta generoaren arabera; bestalde, birformulatzaile esplikatiboen agerpena eta eginkizun diskurtsiboak aldatu egiten dira testu motaren arabera (hots, lege testuetatik testu akademikoetara).
|
|
|
Hurrengo atalean azalduko denez, diskurtso markatzailetzat jo behar ditugu birformulatzaileak (alegia, hots, hau da, erran nahi baita, bestela esanda?), kategoria funtzional horren bi ezaugarri bereizgarriak dituztelako: lehenengo eta behin, prozesatze esanahia dutelako eta
|
haien
eginkizuna hartzaileari diskurtsoaren interpretazioan eta inferentzietan laguntzea delako; bigarrenik, agertzen diren perpausean funtzio sintaktikorik betetzen ez dutelako. Zehatzago esanda, diskurtso markatzaileen artean bereizi ohi diren azpimultzoetako bat osatzen dute birformulatzaileek.
|
|
|
Horiek horrela, birformulatzaileen eginkizuna hau da: enuntziatuen arteko lotura gauzatzea eta
|
haien artean
zer nolako erlazio semantiko pragmatikoa dagoen agerian uztea (azalpena, zehaztapena, laburbilketa, berrausnarketa, zuzenketa).
|
|
|
Birformulazio eragiketak askotarikoak izan daitezke eta
|
haietako
bat, esplikatiboa deritzona, azalpenak ematean datza: halakoetan atal birformulatzailean argiagotu egiten da birformulakizunean adierazitakoa.
|
|
|
Birformulatzaile esplikatiboez baliatzen da esataria esan berri duena modu argiago batez birformulatzeko:
|
haien bidez
esatariak ohartarazten edo iragartzen dio hartzaileari, edo are bere buruari, lehenago adierazi duenari buruzko azalpen bat datorrela birformulatzaile esplikatiboak txertatzen duen diskurtso atalean.
|
|
|
(48) Kontratua bada izan, pertsona bat edo gehiago ados daudenetik, beste pertsona bati edo batzuei begira, beren burua gauzaren bat ematera edo zerbitzuren bat egitera behartzeko (KZren 1254 art.). Kontratuaren alderdiekefektu juridikoa, hau da, betebeharra sortzera zuzendua dagoen adostasunaematen dute(
|
haien
borondate komuna adierazten dute) [ZCP Ak, Zuzenbide zibila III. Betebeharren zuzenbidea, erantzukizun zibila eta kontratuen teoria orokorra. Ibon Viteri, UPV/EHU (2011)+
|
|
|
Beste batzuek, berriz, onartzen dute berez ez duela betebeharrak sortzeko gaitasunik; baina, aldi berean defendatzen dute, promesak hirugarrenei itxaropenak sortzen badizkie, promesa egin duenak duela edonola ezeztatu. Hau da,
|
haien
ustez, itxaropen bat sortu duena derrigortuta dago [ZCP Ak, Zuzenbide zibila III: Betebeharren zuzenbidea, erantzukizun zibila eta kontratuen teoria orokorra, Ibon Viteri, UPV/EHU (2011)]
|
|
|
Eragiketa horiek burutzeko erreferentziazko, definiziozko, izendapenezko eta azalpenezko birformulazioak erabiltzen dira. Alabaina, aztertutako testu akademikoetan maizago agertzen dira kontzeptuak eta printzipioak argitzeko eta
|
haien
inplikazioak azaltzeko pasarteak, bestelakoak baino (definiziozkoak, ordainak ematekoak?). Ondorioz, birformulazio markatzaile esplikatiboak maizago erabiltzen dira aposatu gabeko azalpenei bide egiteko zereginean, beste eginkizun batzuetan baino.
|
|
|
Horrez gainera, burua beti argi eta zabalik eduki zuen, ikasteko prest. Ibilbide luzea egin eta gero ere, besteek dakitena entzun, ezagutu eta
|
haiengandik
ikasteko borondatea eduki zuen beti. Idazle unibertsalen lanak irakurri eta mira eginda egoten zen.
|
|
|
Dinamikoa, hain suertez, etengabe aldatzen delako, bizirik egotean, bizidunenaren antzeko jokamoldea duelako. Hiztunon tresnak direnez gero, konbentzioak ere, zertan esanik ez, aldakor eta dinamiko dira, eta aldakortasun hori garrantzizkoa da hitzak esaldietan antolatzeko manera langaitzat erabiltzean, urtea joan urtea etorri, hiztunak, kulturak eta gizarteak aldatzen direlako eta,
|
haiekin
batera, eta ezinbestean?, hizkuntzazko konbentzioak. Beraz, hizkuntza baten barruko hitzen ordena aldatuz doala onartu beharra izan dugu, bai hizkuntza une jakin batean aztertzeko orduan, bai, mintzagai dugun liburuak legez, estrategiak proposatzean; arrakasta izango badugu, aldi baterako baino ez direla onartu besterik ez dugu izango eta.
|
|
|
Gehien ematen den informazioa, egilearen beste obrarik bada,
|
haien
izenburuak eta argitalpenei buruzkoak, edo itzultzaileak lehenago euskarara ekarritako beste obra batzuen izenak dira. Euskaraz irakur daitezkeen obren katalogo bat osatzea da, antza denez, xede polisistemaren aipamena egiten duten kritikarien helburua.
|
|
|
Oro har, ezin ahantz daiteke urtean behin ospatzen ziren jai giroko lehiaketa
|
haien
garrantzia kuantitatiboa bainoago kualitatiboa izan zela, idazlanen kopurua areagotzetik harantzago iritsi baitzen eragina. Eta funtsezkoa suertatu bazen ahalegin haien ondorioz elementu poetikoa kulturaren barneko gune eta motibo nagusi bilakatzea, are garrantzitsuagoa izan zen harekin erdietsi zuen literatur produktu normalaren estatusa.
|
|
|
Oro har, ezin ahantz daiteke urtean behin ospatzen ziren jai giroko lehiaketa haien garrantzia kuantitatiboa bainoago kualitatiboa izan zela, idazlanen kopurua areagotzetik harantzago iritsi baitzen eragina. Eta funtsezkoa suertatu bazen ahalegin
|
haien
ondorioz elementu poetikoa kulturaren barneko gune eta motibo nagusi bilakatzea, are garrantzitsuagoa izan zen harekin erdietsi zuen literatur produktu normalaren estatusa. Izan ere, ordura arte ahozko ekoizpen hutsa zena idatzizko bilakatuz eta eredu berriak xerkatzeko formulak bultzatuz, bertsolaritzaren monopoliotik aterarazi eta bere kaxa ibiltzeko autonomia eta kemena eskaintzen zitzaizkion poesiari.
|
|
|
Zeren eta bertsogile gehiago eta, agian,, poetago? ziren idazleak ere aurki litezke Hegoaldeko poesia lehiaketen giroan (Pello M. Otaño zizurkildarra, J. Artola...), baina
|
haien
ekarpen interesgarrienak, maizki, lirikotasunerako bidean geratu ziren herriaren ahots bihurtzea bilatzen zuen poesia mota gailentzean. (2002: 211)
|
|
|
Puntu honetatik haragoko gogoeta eta orokortzeetan Literaturaren Historiaren eta Teoriaren bideetatik egin genezake aurrera, eta, arestian esan bezala, euskal idazleen ibilbideen azterketa xeheak behar dira
|
haien arteko
alderaketa konparatua egin eta ondorioak bermatzeko. Hondar hitz horiek, besterik ezean, artikulu honetan xedaturiko ondorioek iradoki diguten joera edo noranzko bat dira, euskal lirika kultuaren sorrerak izandako zailtasun agerikoen erakusgarria.
|
|
|
XIX. mendetik hona ugari izan dira gure literaturaren historian aurkituriko katebegiak, denak ere gogoangarriak, Lazarragarenak besteko distira erakutsi ez badute ere. Katebegi horietako batzuk ezustean azaldu dira, inork gutxik
|
haien
berri zekiela gure artean: horietakoa izan liteke Mikoletarena, laster mintzagai izango dudana, eta haren antzera beste asko eskuizkribu eta orri solteetan geldiro geldiro agertu direnak XX. mendean zehar ikertzaileek artxiboetan egindako lanari esker.
|
|
|
Beste batzuekin alderantziz gertatzen da: badakigu
|
haien
berri baina ez ditugu aurkitu.
|
|
|
Horrek ez du esan nahi Larramendik Mikoleta plagiatu zuenik, ezpada honek idatzitakoa ezagutzen zuela. Andoaindarra bilbotarrarengandik aldentzen denean ere, nekez uka litezke
|
haien arteko
antzekotasunak, ondorengo taulak erakusten duenez:
|
|
|
Baina Monarkia Hispanikoaren irudikapena ez bezala, apologistek irudikaturiko urrezko aroa ez zegoen egitasmo inperialaren zerbitzura. Apologistek eta
|
haien
ondorengoek eraikitako urrezko aroaren mitoa, foralitatearekin parekatua, Aranzadik sakon aztertu duen arren, sekulako aukera galdu du mito horrek formazio diskurtsibo inperialista espainiarrean izandako eragina arakatzeko (Aranzadi 2000), izan ere formazio diskurtsibo horretan (Europako beste inperioetan bezala) urrezko aroa etengabeko aldarrikapena baita.
|
|
|
Burdingintzak bertan zuen garrantziaz jabetuta eta eskolatu gabeko euskaldunek gaztelaniaz egiten zituzten okerrekin oharturik, pausu txiki bat baino ez zegoen hierro yerrobikotea Euskal Herriarekin lotzera heltzeko. Monarkia hispanikoaren diskurtso inperialaren arabera burdin aroan bizi zen Euskal Herria, bertako burdinak eta aldi berean okerrek (batez ere hizkuntzazkoek,
|
haiek
bezalako barbaroengandik espero zitekeenez) erakutsiko luketenez, kronotopo borobila osatuta: burdinaren (eta okerraren) lurraldea burdin aroan bizi zen.
|
|
|
–Subordinazioa berea egin ez balu euskara gaztelania latina egingo zukeen hiztegia.
|
Haientzat
eta haien kontra [Mariana, Mayans eta halakoak] egin zituen liburu guziak? (Sarrionandia, 2010, 491).
|
|
|
–Subordinazioa berea egin ez balu euskara gaztelania latina egingo zukeen hiztegia. Haientzat eta
|
haien kontra
[Mariana, Mayans eta halakoak] egin zituen liburu guziak? (Sarrionandia, 2010, 491).
|
|
|
Baina kultur artxibo inperialaren irakurketa kontrapuntistikoari esker (Said, 1996, 100) argiago antzeman ditugu vascuenceeta euskarahitzen adiera metriko poetikoaren kutsu polemikoa eta erresistentziazkoa. Eta literatur generoen kategorietan ez ezik, periodizazioan ere izan lezake eraginik Saiden proposamenak, berak mendebaldetik kanpoko eremuetarako esandakoa Europa barruko herri txikietara eta
|
haien
hizkuntza eta kultura gutxituetara aplikagarri den heinean:
|
|
|
Hau ez da aroen mitoaren iturri klasikoen berri emateko tokia. Besteak beste, Yates eta Armasen liburuetan iturri horien berri eta azalpen ugari bildu da, XVI XVII. mendeetako monarkiek eta
|
haien
egitasmo inperialek urrezko aroaren mitoari emandako erabileraren harira (Yates, 1999; Armas, 1986).
|
|
|
Herri hizkuntzak darabiltzaten poeten artean Gongora da Larramendik aipaturiko bakarra, Fábula de Polifemo y Galatea poemako 4 ahapaldiko pasarte bat aldatuz (1969, 72), poema bereko 5 ahapaldiaren amaiera ospetsua(, infame turba??) aipatu zuen bezala Hiztegi Hirukoitzaren sarreran (1745, LV). Hortaz poeta erromatarrak, antzinakoak alegia, nagusi dira Larramendiren aipuen artean, eta hori bezain adierazgarria da
|
haien
imitatzaile eta kulteranismoaren eredu den Gongora izatea modernoen ordezkari bakarra. Larramendiri dagokionez erabat arrazoizkoa da Juan Mari Lekuonak jesuiten poesiagintzaz esandakoa.
|
|
|
Dokumentazio horren arabera, Lazarragaren eskuizkribuaren aurkikuntzak hiru mende luzetan aurreratzen badu ere euskal kontakizunaren jaiotza, ordutik XIX. mendearen azken herenera arte itxaron da genero horrek jarraipena izan dezan. Zalantzarik gabe, XVI. mendean bertan euskal kontakizunaren sorrera kokatzea ez da huskeria, aditzera ematen duelako euskal literaturan berau inguratzen duten literaturetan bezalatsu hasi zirela gauzak, baina, dirudienez,
|
haiek
bezalatsu garatuz joatea ez zuen lortu: hiru mendetarako desagertuko da idazketaz baliatzen den kontakizuna.
|
|
|
Abiapuntu horietan gehiago sakonduz, gogora genezake antologiak edozein literatura nazionaletako historien osagarri direla, eta elkarren menpekotasun bat agertzen dutela biek: literaturaren historia bat osatzeko historiagileak idazle eta idazlan hautapen bat egina du eta
|
haien arteko
harremanak deskribatzen ditu bere historian, hari kronologiko batean ezarririko gertakari literarioen arteko koherentzia eraikiz. Beste alde batetik, egia da antologia bat egin ahal izateko historia literarioaren aldien eta urraspide nagusienen ideia bat beharrezkoa dela.
|
|
|
Idazleen balioaren eta errepresentatibotasunarenirizpide bat du beharrezko antologia orokorren egileak, baina baita aldi edo denbora baten irizpidea ere, antologiaren mugak finkatzeko. Aho batez onartzen da, beraz, historiek eta antologiek kanon batean kokatzen dituztela testuak eta egileak, eta
|
haien
sagaratze prozesuan urraspide nagusi bilakatzen dira (Claudio Guillen, 1985; Jose Maria Pozuelo, 1996).
|
|
|
Izan ere, literatura katalaneko emakumeek idatziriko poesiaz diharduten antologiak dira Maria do Cebreiroren ikergaia artikulu horretan, eta
|
haietan
generoa irizpide nagusitzat hartu denez testuen hautapena egiterakoan, argi dago antologiaren egileek emakumeek idatziriko literatura ikusgarri egiteko asmoa izan dutela, eta gizonezkoen literaturaren saldoan sarturik izaten ez duten fokuen argia haienganatzea. Borondate sendo horren ondorioz, emakume idazleen ikusgarritasuna areagotzen dute Rabaderen iritziz,, y pueden llegar a generar una arquitectura específica y modalidades alternativas de entendimiento de las labores de selección y organización del material poético?
|
|
|
Hortaz, beharbada ez da apaltasun falta Lafitte beraren zortzi poema aurkitzea mila olerki horien artean. Susmoa izatekoa da Santi Onaindiak bere aholkulariei kredituetan egin ezin izan zien aitortza,
|
haien
poemak antologian sartuz egina izatea: Jean Barbier, Jules Moulier. Oxobi?
|
|
|
Jean Barbier, Jules Moulier. Oxobi? edota Xabier Dihartze. Iratzeder, en parean kokatu zuen Lafiitte,
|
haiei
adina poema esleituz.
|
|
|
Ez da dudarik, guda aurretik garaturiko euskal sistema literarioaren osagai guztiak suntsituak ikusteak berebiziko inpaktua eragin zuela gudaosteko kultur eragileen animoan.
|
Haien
jarrera erresistenteen ereduak eta iturriak gudaurreko Pizkundeko belaunaldiak garaturiko poetikan eta diskurtso kulturaletan babesten ziren, haietan hartzen zuten arnasa, baita hogei urte joanda gero ere.
|
|
|
Ez da dudarik, guda aurretik garaturiko euskal sistema literarioaren osagai guztiak suntsituak ikusteak berebiziko inpaktua eragin zuela gudaosteko kultur eragileen animoan. Haien jarrera erresistenteen ereduak eta iturriak gudaurreko Pizkundeko belaunaldiak garaturiko poetikan eta diskurtso kulturaletan babesten ziren,
|
haietan
hartzen zuten arnasa, baita hogei urte joanda gero ere.
|
|
|
Aldiz, irakurketa kultural batetik ikusita, Santi Onaindiaren antologia irakurri eta gudaoste ilunaren zentzuaz inprimatua nabari dezakegu. Bereziki Onaindiaren eta Orixeren lerro arteetan, hogei urte lehenago hautsia zen dinamika kulturalaren oihartzun urrun eta akituak sumatzen ditugu, eta
|
haien
diskurtsoek ere eusteko indarra egin duten giharren trenkaduraadierazten dute, paralisia.
|
|
|
Bizenta Mogel, Rosario Artola, Sorne Unzueta. Utarsus?, Errose Bustintza. Mañariko?, Tene Muxika, Pantzeska Astibia, eta Pantzeska Pagadizabal. Onintza?. Guztiak izendatzen ditu eta
|
haien
bizpahiruna testu eskaintzen.
|
|
|
Irizpide linguistikoei dagokienez, Onaindiaren antologiak hizkeraz garbi eta aberatseko idazleak kontsakratzen ditu: Lore Jokoetan estilo herrikoi eta zaindua erakutsi zuten idazleak dira eredugarriak eta,
|
haiekin
batean, olerkarien poetikaren sortzaileak nahiz jarraitzaileak. Hala, Euskal Pizkundearen testuak bilakatu ziren Onaindiaren antologiaren muina.
|
|
|
Aldiz, hain hizkuntz estilistak izan ez ziren XIX. mendeko zenbait poeta ez ditu zabalegi errepresentatzen, hala nola, Jose Mari Iparragirre edo Indalezio Bizkarrondo. Bilintx?. Berez,
|
haien lekuan
gaur egun ahantziak ditugun hizkuntza estilistak ageri dira aitzindurik. Beste horrenbeste esan daiteke, zenbait poeta garaikide eta sinbolistari uzten dien tarte urria kontuan hartuz gero, hala nola, F. Krutwig edo J. Mirande.
|
|
|
Aski ezaguna da Menéndez Pelayoren antologia izan dela Iberiar penintsulan XX. mendean eginiko poesia antologia orokorren eredu nagusia: batetik, kopuru finko bat ezarri izenburuan,
|
haien
kalitatea azpimarratu, mejores, superlatiboaz, eta bestetik, hizkuntzaren historian benetan adierazgarriak diren testuak hautatuz osatu.
|
|
|
Horrekin batean, idazle hilen testuak soilik onartu behar ziren, modu horretan kanon kontserbatzailea finkatuz. Menéndez Pelayoren egitura eta planteamenduak imitatu zituzten gerora beste hainbatek, eta
|
haietako
bat, zehazki Jose Berguak moldaturikoa da Onaindiarenaren eredutik hurbilen dagoena: Las mil mejores poesias de la lengua castellana.
|
|
|
Antologia literarioei buruzko hausnarketa saio honek bistaratu dituen bizpahiru giltzadura historiografikoren inguruko hausnarketaz amaituko dut nire azterketa,
|
haien inguruko
arazoak birformulatzeko proposamenak eginez. Batetik, XX. mendeko lehen hereneko Pizkundeko poesiak euskal antologia modernoetan errepresentatua izateko ezagutu dituen zailtasunak, eta bestetik, Trantsizioaren aldakuntza sakonek nola eragin zioten euskal poesiaren bilakaerari eta euskal sistema literarioan zeukan egoitzari.
|
|
|
kanonikoa eragin zuen, ordura arte garaturiko kultura literarioari balio sinboliko bat eratxikiz, gizartearen aurrean komunitatearen jabego kultural eta nazional bat aldarrikatzeko. Aldakuntza bertsuak ezagutu zituzten Galizia eta Kataluniako sistema literarioek ere eta zehaztasunez aztertu dituztenen artean aipa genezake Maria doCebreiro Rabade irakaslea, As antoloxías de poesía en Galicia e Cataluñaliburuan (2004)
|
haien arteko
paralelotasunak aztertu dituelarik.
|
|
|
Hots, homologagarria, modernoa edo normaltzat hartzen den literaturaren abiapuntua ordutik honako balitz moduan. Aldiz, olerkarien hizkuntza eredu garbizalea eta
|
haien
pentsamendu kristau eta taxu klasiko edota sinbolista aski anormalak suertatzen dira Europako mugimendu abangoardiazaleen sasoian sortuak izateko. Horrek zaildu egiten die antologoei euskarazko aurreko poesiaren ibilbidea ezagutzen ez duenari olerkarien poesian mamitzen den proiektu handinahiaren balioa hitz gutxitan argitu ahal izatea, euskal literaturaren barne dinamika baten fruitu den abangoardismo sui generisbat taxutu zutelako.
|
|
|
Europako erresuma gehienetan egin zen bezala XIX. mendekobigarren partean, Euskal Herrian (Hegoaldean) ere industrializazioak garrantzi handiko aldaketak eragin zituen.
|
Haien
erregulatzeko euskal nazionalismoak eraiki zituen antolaketa eta sistema ideologikoa aipatzen ditu Sarasolak bere saiakeran. Euskal literaturaren sorkuntzari nola egokitu ziren eta zer eragin ukan zuten ere aztertzen du, besteak beste Txomin Agirreren adibidea emanez.
|
|
|
ordu arte ezin gaindituzkoa zirudien euskalkien bereizketa behar zen gainditu. Ondorioz, euskalkiak baino harago edo
|
haien gainetik
, batasun bat aurkitu behar zen. 30eko hamarkadan, argitaratu zuen artikulu batean, Orixek bi eskualdeetako idazleak aipatu zituen, baina hark ere, euskalkiaren arabera sailkatu zituen.
|
|
|
Arrisku asko ekartzen du holako hautuak. Horietan, beharbada handiena, lehengo garaien tokia mendretzearekin batean, edo haren ondotik,
|
haien
ezabaketa, kontzeptuala?. Azkenean, ikertzaile eta doktoregaien galdera izan daiteke: zergatik azter eta aipa historietan gero eta gutiago agertzen dengarai bat?
|
|
|
bertsoak adibidetzat hartuta, izan ere, bertso horiek E. M. Azkuerenak balira bezala agertzen baitira Uriarteren bertso bilduman eta E. M. Azkueren olerkien edizio oso eta zehatzenean, Astigarraga Bijuescarenean (2). Ondorioz, XIX. mendeko idazle bizkaitarrak eta
|
haien
poemen autoretza arazoak, elkarreraginak eta testuartekotasuna ikertu beharra azpimarratzen dugu (3).
|
|
|
Eusebio M. Azkuek bere eskuizkribuak etengabe orrazten, aldatzen eta euskaltzaleen artean zabaltzen jardun zuen. Eskuizkribuok eskualdi ezberdinetakoak dira, eta
|
haietako
bakar batean ez dira batzen haren olerki guztiak; eskuizkribu bilduma bat baino ez zuen argitaratu semeak (Parnasorako Bidea, 1896). Eusebio M. Azkueren olerkien eskuizkribuak eta orain arte ezagutzen ditugun iturriak eta aldaerak bildu dituzte A. Astigarraga eta J. Bijuescak beren argitalpen lan zehatz txalogarrian (Eusebio Maria Azkue-koa. Euskarazko vertsoak, 1990).
|
|
|
Uriarteren bilduman. Carlistenac? ez da ageri E. M. Azkueren poemekin batera sailkatua,
|
haietatik
bereiz baizik. Uriartek lau multzo bereizi zituen bere bilduman:
|
|
|
Uriarteren bilduman egilearen izena askotan agertzen da (maizenik parentesi artean), baina ez beti. Adibidez, alegien multzo mardulean ez da J. A. Mogel, Iturriaga edo Uriarteren ordena bereko kide zen J. M. Zabalaren izenik agertzen, alegia gehienen egileak
|
haiek
izanik; ez bide zekien norenak ziren. Egile batzuen bertso sorta guztiak ere ez ditu biltzen Uriartek, nahiz asmo hori zukeen.
|
|
|
Hitz, kolokazio, esamolde eta forma berberak ageri dira. Carlistenac? bertsoetan eta gabon kantetan, baina ez dugu aztertu E. M. Azkueren poemetan
|
haietako
zein agertzen den eta zein ez. Gabon kantetako adibideak, hitz batzuenak, ugariak dira (arrotz, asaba, ikusi ren adizki trinkoak, Vizcai, vizcaytar, goitu, guda, malmutz, mempetu, osoro, zurtu) eta ez ditugu hemen denak jarriko.
|
|
|
ditubana, hark
|
haiek
–(1820 (I), citubanac (1828, VIII)
|
|
|
Ditu, hark
|
haiek
–(XII);
|
|
|
Dituz, Cituzan, balituz, hark
|
haiek
–
|
|
|
Ditube()?
|
haiek
haiek? (1819, XVI; 1820, XIX; 1825; 1829 [II], XIII), 1830 (II), XIII/ ditubez (1829, I; [II], XVIII); cituben (1819, XI; 1824, VI)
|
|
|
Ditube(), haiek
|
haiek
–(1819, XVI; 1820, XIX; 1825; 1829 [II], XIII), 1830 (II), XIII/ ditubez (1829, I; [II], XVIII); cituben (1819, XI; 1824, VI)
|
|
|
Ditube?
|
haiek
haiek? (X, XIV)/ ditubez (VI); zaitubez, zaituztete?
|
|
|
Ditube, haiek
|
haiek
–(X, XIV)/ ditubez (VI); zaitubez, zaituztete?
|
|
|
Cituezan?
|
haiek
haiek?
|
|
|
Cituezan, haiek
|
haiek
–
|
|
|
delakoan; birritan. Moguel ta Characa, n). Errimagatik erabiltzen dira
|
haiek
, askotan, ten, tuerrima errazagoak eta erabilgarriagoak direlako adizki laguntzaileak baino. Baina estilo erretorikoaren adierazle ere badira; horretan ere bereizten dira haiek E. M. Azkuerenetik.
|
|
|
Errimagatik erabiltzen dira haiek, askotan, ten, tuerrima errazagoak eta erabilgarriagoak direlako adizki laguntzaileak baino. Baina estilo erretorikoaren adierazle ere badira; horretan ere bereizten dira
|
haiek
E. M. Azkuerenetik.
|
|
|
Gabon kantetan baino gehiago erabilia da sinalefa. Carlistenac? bertsoetan, baina
|
haietan
nola hauetan sinalefa egin edo ez egin aukerakoa da, eta E. M. A.ren poemetan, ordea, nahitaezkoa. Horrek esan nahi du Gabon kantak eta. Carlistenac?
|
|
|
herri bertsogintzatik hurbil direla:
|
haiek
sinalefaz ahalik eta gutxien baliatzeko joera erakusten dute;. Carlistenac, bertsoak, bertsolariak bezala, komenentziaren arabera baliatzen dira, arau zehatzik gabe.E. M. Azkueren poemek, ordea, neurkerari dagokionez beste eredu bat jarraitzen dute, zorrotzagoa, kultuagoa (Oihenartek bezala), agian gaztelaniazkoaren eraginez.
|
|
|
egileak nor ziren jakiteko eragozpenak handiak ziren XIX. mendean.Hona beste adibide bat: Uriarteren bildumako hirugarren multzoa Gabon kantek osatzen dute (ez, ordea, Bilbokoek, guk aztertuek).
|
Haien arteko
bat edo beste ez ote Bizentaren eskukoaedo, behintzat, haren eraginpekoa. Bizenta Mogel 1854an hil zen, eta Uriarte 1856an hasi bilduma egiten.
|
|
|
Aztertu ditugun bertso anonimoen autoretzari lotua da
|
haiek
utzi duten arrastoa, haien arteko elkarreragina eta testuartekotasuna. Bada, azken atal honetan hori erakusteko adibide batzuk jarriko ditugu.
|
|
|
Aztertu ditugun bertso anonimoen autoretzari lotua da haiek utzi duten arrastoa,
|
haien arteko
elkarreragina eta testuartekotasuna. Bada, azken atal honetan hori erakusteko adibide batzuk jarriko ditugu.
|
|
|
Tradizio horretan asaba zaharren eredua, antzinako euskaldun menperatu gabeena goraipatzen dute batak eta besteak, eta garaiko euskaldunen jokaerarekin kontrajartzen dute eredu hura, garaikoen jokaera gaitzesteko arlo askotan (janzkera, ekonomia, moda berriak, hordikeriaren ondorioak, nartzisismoa?). Mito edo sinbolopolitiko ideologikoen erabilera hori Astarloatarrekin hasten da edo behintzat
|
haien
eraginpekoa da (Urteko Domeka, II, hitzaurrea; Bilbo: P. Apraiz, 1818).
|
|
|
Lehenagokoak izanik, logikoa da Bilboko Gabon kantek beren eragintxoa izatea E. M. Azkueren neurtitzetan, eta guk
|
haien
oihartzuna entzutea honen neurtitzetan:
|
|
|
Uriarteren eskuizkribuan. Carlistenac? 143 orrialdeetan kokatuak dira, Azkueren poemak 273 or.; Kortazar. Billelabeitiaren edizioan
|
haiek
93 or., eta hauek 155 orrialdeetan.
|
|
|
Dituz, hark
|
haiek
–: –Euzcadia?
|
|
|
753, A B 121 azurrezco ezpatak/ gogortu dituzanac/ cresalen embatac; A B 163 dituz. Cituzan, hark
|
haiek
–: –Euzcadia?
|
|
|
859, A B 125 imiñi cituzan; A B 164 erre cituzan/ ordi pestiak. Balituz, hark
|
haiek
–: –Euzcadia?
|
|
|
Cituezan: ?
|
haiek
haiek? –Euzcadia?
|
|
|
Cituezan: , haiek
|
haiek
––Euzcadia?
|
|
2014
|
|
|
Euskal hiztegigileen definizioak abiapuntutzat harturik, artikulu honetan aztertzen dut zenbateraino diren baliokide eta zenbateraino diren desberdin birformulatzaile esplikatibo batzuk (alegia, erran nahi baita, hau da, hots). Azterlan honek agerian uzten duenez, hizpide ditugun birformulatzaileen artean funtsean baliokidetasuna dago
|
haien
balio pragmatiko nagusiari dagokionez, baina ez dago erabateko baliokidetasunik haien artean beste irizpide batzuk kontuan hartzen baditugu eta, beraz, ez dira trukagarriak testuinguru guztietan.
|
|
|
Euskal hiztegigileen definizioak abiapuntutzat harturik, artikulu honetan aztertzen dut zenbateraino diren baliokide eta zenbateraino diren desberdin birformulatzaile esplikatibo batzuk (alegia, erran nahi baita, hau da, hots). Azterlan honek agerian uzten duenez, hizpide ditugun birformulatzaileen artean funtsean baliokidetasuna dago haien balio pragmatiko nagusiari dagokionez, baina ez dago erabateko baliokidetasunik
|
haien artean
beste irizpide batzuk kontuan hartzen baditugu eta, beraz, ez dira trukagarriak testuinguru guztietan.
|
|
|
Diskurtso markatzaileak (DM) definitzea ez da batere eginkizun erraza; eta are zailagoa da
|
haien artean
izan daitezkeen kidetasunak eta desberdintasunak agerian uztea. Artikulu honetan, bada, euskal hiztegigileen definizioak oinarri harturik, aztertzen dut zenbateraino diren baliokide eta zenbateraino diren desberdin birformulatzaile esplikatibo batzuk (alegia, erran nahi baita, hau da, hots).
|
|
|
Euskaraz, berriz, ez dago batere garatuta ikerlerro hori, eta kontuan izanda DMak hitz bereziak direla, munduari ez, baizik eta diskurtsoari erreferentzia egitekoak? eta jarraibide pragmatikoak ematea dela
|
haien
eginkizuna, hots, solaskideari diskurtsoaren inguruko inferentzietan laguntzea?, interesgarria iruditu zitzaidan aztertzea nola egin dioten aurre euskal hiztegiek DMak definitzeko eginkizun zailari.
|
|
|
Esparrua mugatu beharra zegoen ezinbestean, eta birformulatzaile esplikatiboak (alegia, erran nahi baita, hots, hau da?) hartu ditut aztergai. Bereziki, halako hitzen definizioaren erronka?
|
haien arteko
kidetasunak eta desberdintasunak agerian uztearen erronka, nuen ikusmiran, eta horregatik hautatu ditut euskarazko hiztegi elebakarrak azterlan honetarako:
|
|
|
Beraz, nolabaiteko koherentzia falta nabari da euskal hiztegietan, aztergai ditugun lau birformulatzaileei dagokienez: alde batetik, baliokide direla esaten digute; baina, beste alde batetik, zalantza handiak ageri dituzte
|
haietako
batzuen kategoria finkatzeko orduan eta ez dituzte denak kategoria berean sailkatzen.
|
|
|
Xinan, berriz ere arrastatu dute Mgr Zhiguo apezpikua, hamabigarren aldikotz, erran nahi baita usaia baduela, baina behar da jakin badirela hango gobernu komunistak onartu apezpiku" ofizialak" eta besteak, eta hau beste
|
hetarik
izanki, hots, libertatea mugatua dutela. [EPD prentsa, Herria]
|