|
2013
|
|
|
29). Ekialdean, batez
|
ere
, greziera hitz egiten zen, eta mendebaldean, latina. Ekialde eta mendebalde horien arteko bereizketak ondorio garrantzitsuak izan zituen hurrengo mendeetan ere.
|
|
|
Ekialdean, batez ere, greziera hitz egiten zen, eta mendebaldean, latina. Ekialde eta mendebalde horien arteko bereizketak ondorio garrantzitsuak izan zituen hurrengo mendeetan
|
ere
. Bereizketa erabakigarri gertatu zen, mendebaldean kultura latindarraren nagusitasun gune garrantzitsuak ezartzeko.
|
|
|
Lan horrek gailurra jo zuen Nizeako kontzilioan, 325 urtean. Edozein kasutan
|
ere
, Erromako kultu zaharrek iraun egin zuten, eta Teodosioren agintaldia arte, ekialdeko enperadoreek onartu zuten pontifex maximus titulua. Teodosio katolizismo ortodoxoago baten defendatzaile sutsua zen.
|
|
|
Erlijio berriak, hasiera hasieratik, begi bistako eragina izan zuen enperadorearen nagusitasunaren gain. Arean
|
ere
, enperadorea bera Jainkoaren ministro bihurtu zen gizakien onerako. Zernahi gisaz, gotzain porrokatu batzuek enperadorearen aurrean baliarazi zuten euren aginte espirituala.
|
|
|
Hilketa hori agintzeagatik, San Anbrosiok ukatu egin zion jaunartzea Teodosiori, katedralean penitentzia egin arte, eta penitentzia egin beharra izan zuen Teodosiok. Nolanahi den
|
ere
, kristautasunak ez omen zuen eragin handirik izan zuzenbide pribatuaren gainean. Legeria eta kristautasuna ez ziren gatazkan aritu, edo, behintzat, gutxitan aritu ziren halakoetan.
|
|
|
Alderdiren batek frogatzen bazuen iudexak bere egin zuela auzia (litem suam fecit), bai aldez aurretik horretarako joera zuelako, bai ezjakina zelako, alderdiak akzioa zuen zuzen zuzenean iudexaren aurka jotzeko; baina epaitzari eutsi egin behar zitzaion. Haatik, prozedura berrian, gora jotzea onartuta zegoen, dela lehenengo auzialdiko epaileek hartutako erabakien aurka, dela goragoko auzitegiek hartutako erabakien aurka; hierarkia judizialean gora eginez, enperadorearengana heltzeko aukera
|
ere
bazegoen.
|
|
|
Mailarik goreneko epaileek, aldiz, gora jotzeak ebazten ematen zuten denbora. Edonola
|
ere
, Elizak bere administraziorako kopiatu egin zituen, bai prozedura berria, bai gobernuaren beraren egitura, eta, horregatik, lehenengo zuzenbide kanonikoa eremu horretan bertan garatu zen. Geroago, eragin erabakigarria izan zuen kontinenteko prozedura zibilean ere.
|
|
|
Edonola ere, Elizak bere administraziorako kopiatu egin zituen, bai prozedura berria, bai gobernuaren beraren egitura, eta, horregatik, lehenengo zuzenbide kanonikoa eremu horretan bertan garatu zen. Geroago, eragin erabakigarria izan zuen kontinenteko prozedura zibilean
|
ere
.
|
|
|
Garai hartan, gizarteak transformazio sakonak izan zituen, eta, transformazio horien ondorioz, jakintsuek, lurreko hiriaren gaiak jorratzea baino, nahiago izan zuten hiri jainkotiarraren inguruan hausnartzea. Ikasketa juridikoek gainbehera izan zuten bitartean, pentsamendu teologikoa loratu egin zen; pentsamendu horren adierazgarri izan zen, hain justu
|
ere
, literatura patristikoa. Are gehiago, Tertulianok, Elizako lehenengo aitak, jurista moduan hasi zuen bere karrera, baina gero bertan behera utzi zuen ibilbide hori.
|
|
|
Maiz sarri, pertsona berberak izaten zituen gauza zehatzaren gaineko jabetza eta edukitza; baina onartuta zegoen zerbaiten jabe izatea, hau da, jabetza titulua izatea, beste inork gauzaren edukitza fisikoa zuen bitartean. Jabeak, edukitzarik ez zuenean, akzio zehatza erabil zezakeen bere mesederako, hain zuzen
|
ere
, vindicatio izenekoa. Akzio horren bitartez, gauza berea zela alegatzen zuenez gero, jabeak, erreibindikatu?
|
|
|
Kontratua betebeharren zuzenbidearen barruan zegoen kokatuta. Izan
|
ere
, kontratuaren ondorioz, saltzaileak jabetza eskualdatzeko eginbeharra zuen, eta erosleak, berriz, prezioa ordaintzeko eginbeharra. Alabaina, kontratuak ez zeukan zuzeneko ondorerik jabetzaren gainean.
|
|
|
Denboraldi klasikoaren ezaugarriak izan ziren, hain justu
|
ere
, pentsamenduaren zehaztasuna eta zorroztasuna. Zehaztasun eta zorroztasun horren miresleek uste izan zuten halako adibideek narraskeria eta hondamendia zekartzatela zuzenbide klasikoaren ostekoarentzat.
|
|
|
Papiro horiek erakusten dute egiptoarrek tokiko usadioei eutsi zietela, horiekin guztiz ohituta baitzeuden. Edonola
|
ere
, usadio horiek hitz formal batzuekin osatzen zituzten; hitz formal horiek erabiltzean, euren itxaropena zen agiria zuzenbide erromatarraren arabera baliozkoa izatea. Beste probintzia batzuetan, aurreko zuzenbidea gutxiago garatuta zegoenez gero, zuzenbide erromatarra ziur asko sendoagoa izango zen.
|
|
|
Beste probintzia batzuetan, aurreko zuzenbidea gutxiago garatuta zegoenez gero, zuzenbide erromatarra ziur asko sendoagoa izango zen. Nolanahi den
|
ere
, alderdi guztietan agertu ziren, agertu ere, tokiko aldaerak.
|
|
|
Beste probintzia batzuetan, aurreko zuzenbidea gutxiago garatuta zegoenez gero, zuzenbide erromatarra ziur asko sendoagoa izango zen. Nolanahi den ere, alderdi guztietan agertu ziren, agertu
|
ere
, tokiko aldaerak.
|
|
|
Jurista klasikoen ustez, legearen jatorria sarri askotan ohitura izan arren, ohitura zuzenbide bilakatzen zela, bakar bakarrik, zuzenbidearen iturri aitortuetatik baten bitartez iragazten zenean, hala nola, Inperioko erreskriptoaren bitartez edota magistratuaren ediktuaren bitartez. Nolanahi den
|
ere
, tokiko esparru hutsean ohituraren bat izanez gero, ohitura hori baliozkoa izan zitekeen, zuzenbidearen aurkakoa barik, zuzenbidearen osagarri baldin bazen. Esate baterako, salerosketari buruzko arauek alderdiei ahalbidetzen zieten kontratuaren gorabeherak eurenez finkatzea; horrekin batera, arauek zenbait erregela aplikagarri ematen zituzten, harremanei buruzko gaietatik baten inguruan alderdiek beren beregi ezer hitzartu ez zutenerako.
|
|
|
Esate baterako, salerosketari buruzko arauek alderdiei ahalbidetzen zieten kontratuaren gorabeherak eurenez finkatzea; horrekin batera, arauek zenbait erregela aplikagarri ematen zituzten, harremanei buruzko gaietatik baten inguruan alderdiek beren beregi ezer hitzartu ez zutenerako. Erregela horietatik bat zen, hain zuzen
|
ere
, saltzaileari erantzukizuna eratxikitzen ziona, saldutako gauzaren ebikzio kasuetarako. Egia esan, erantzukizun hori bermaturik geratu behar zen, baina erantzukizun horren zehaztapen zehatza tokiko ohiturari lotuta geratu ahal zen, adibidez, saltzaileak, berme bat barik, bi berme eman behar zituenean.
|
|
|
Horretarako, Gaioren Erakundeak hartu eta lan horretan konfiantza jarri zuten, horrek zuzenbide osoa lau liburutan jasota zeukalako. Erakundeak izeneko lanaren ospea eta haren egilearena
|
ere
arras gehitu ziren denboraldi klasikoaren ostekoan. Garai hartako abokatuek erregela bakunak bilatu nahi zituzten, horiek zuzenean aplikatu ahal izateko, haien arrazionaltasunaz arduratu gabe.
|
|
|
426 urtean, Aipamenen Legeari esker. Lege hori Ekialdeko enperadore zen Teodosio II.aren izenean, eta Mendebaldeko enperadore zen Valentiniano III.aren izenean aldarrikatu zen (biak
|
ere
Teodosio I.aren ilobak ziren). Legeak izen handiko juristen estatutua aitortu zien bost jurista hauei:
|
|
|
Inperioaren xedapenak bikoiztu egin ziren, eta beharrezko egin ziren antolaketa eta sistematizazioa. III. mendearen bukaeran, bilduma pribatu bi prestatu ziren Inperioaren konstituzioak (batez
|
ere
, erreskriptoak) batzeko; bi horiei Codex Gregorianus eta Codex Hermogenianus deitu zitzaien. V. mendean, Inperioko agintariek atzeman zuten beharrezkoa zela bilduma ofiziala egitea.
|
|
|
1,1, 5).. Hala eta guztiz
|
ere
, lanaren prestaketak aurrera egiten zuen neurrian, bertan behera geratu zen juristen idazkiak barruratzeko ideia; eta, are gehiago, bildumariei ahalbidetu zitzaien bildutako legeen testua laburtu eta aldatzea. Horrela, bildumariek agerraraz zezaketen benetan indarrean zegoen zuzenbidea.
|
|
|
Bilduma nahiko goiz bukatu zen, 438 urtean, alegia. Egiatan, lana Inperioaren ekialdeko zatirako pentsatuta zegoen, bertan betearaziko zelakoan; baina mendebaldeko gunera
|
ere
kopiak bidali ziren, eta, bertan, enperadore Valentiniano III.ak eta senatuak testua onetsi behar zuten.
|
|
|
Behe Inperioaren historia politikoa, ekonomikoa eta juridikoa zein izan ziren jakiteko, horixe da iturririk garrantzitsuena. Nolanahi
|
ere
, ez da erabiltzeko erraza, beraren hizkera jasoa, eta, askotan, iluna delako. Dirudienez, Inperioko ofizialek kode horretako konstituzioak prestatu zituztenean, haientzat garrantzitsuagoa zen Inperioaren legeriak inperio burokraziaren ospea islatzea, konstituziomanuak bete behar zituztenentzat haiek ulergarri egitea baino.
|
|
|
Mende horren hasieran, bisigodoek mendebalderantz jo zuten Alarikoren agintaritzapean eta Italian sartu ziren. Haien aurrerakada behin behinean geratu zen, Ingalaterra defendatzeko eginkizunetik tropa batzuk kendu eta horiei esker; izan
|
ere
, aldi hartan, Ingalaterrak saxoien inbasioa jasan zuen. Mendebaldeko Inperioaren gobernua Milanen ezarrita zegoen eta Ravenara aldatu zen, Adriatiko ondora.
|
|
|
Egia esateko, Erromako hiriak aspaldi utzi zion zentro administratibo eta militar izateari. Alabaina, hiri horrek egundoko balio sinbolikoa zuen, antzinako tradizioek halaxe agintzen zutelako, senatua oraindik han zegoelako eta aita santuaren egoitza
|
ere
, gero eta garrantzi handiagoa zuena, bertan zegoelako. Arpilaketaren berria Inperio osoan zehar barreiatu zen.
|
|
|
429 urtean, bandaloak, Espainiara Galiatik etorri ziren horiek, Afrikan finkatu ziren, eta, denbora laburrean, bertan ezarri zuten, Inperioaren mugen barruan gainera, euren erreinu independentea. 455 urtean, eurek
|
ere
Italia inbaditu eta Erroma arpilatu zuten. Azkenean, 476.urtean, Mendebaldeko azken enperadore erromatarrak uko egin zion bere tronuari.
|
|
|
Teodoriko Handiak, politikaren ikusmiratik, egoki ikusi zuen bere burua ekialdeko enperadorearen ordezkari moduan aurkeztea Konstantinopolisen. Teodorikoren ediktua, edukiaren aldetik zuzenbide erromatarra bazen
|
ere
, erromatarrei eta godoei aplikatu zitzaien. Ediktuaren iturriak zehaztuta ez badaude ere, iturri horietatik batzuk izan ziren, zalantzarik gabe, Teodosioren Kodea (Inperioaren legeria jasotzen zuena) eta horren bi aurrekariak (Codex Gregorianus eta Codex Hermogenianus deiturikoak); Teodosioren osteko nobelak (novellae constitutiones); Pauloren sententziak (ziur asko, denboraldi klasikoaren ostean, maisuaren iritzi labur batzuk hautatu eta horiekin osatutako bilduma); eta, era berean, Gaioren Erakundeak.
|
|
|
Teodorikoren ediktua, edukiaren aldetik zuzenbide erromatarra bazen ere, erromatarrei eta godoei aplikatu zitzaien. Ediktuaren iturriak zehaztuta ez badaude
|
ere
, iturri horietatik batzuk izan ziren, zalantzarik gabe, Teodosioren Kodea (Inperioaren legeria jasotzen zuena) eta horren bi aurrekariak (Codex Gregorianus eta Codex Hermogenianus deiturikoak); Teodosioren osteko nobelak (novellae constitutiones); Pauloren sententziak (ziur asko, denboraldi klasikoaren ostean, maisuaren iritzi labur batzuk hautatu eta horiekin osatutako bilduma); eta, era berean,...
|
|
|
Material erromatarren bilduma horietatik eragin handiena izan zuena Lex Romana Visigothorum izan zen; horrek izen ezagunagoa
|
ere
badu, Alarikoren Laburpena, alegia. Alariko II.ak, bisigodoen erregeak, aldarrikatu zuen bilduma hori 506 urtean, bere mendeko erromatarrentzat.
|
|
|
Horrela, Espainiara bildu zen erreinu bisigodoaren zatirik handiena. Berriro
|
ere
, Teodorikoren Ediktuan eta Lex Romana Burgundionum horretan erabilitako iturri berberak erabili ziren. Zernahi gisaz, kasu honetan, esanbidez aipatu ziren iturriak, eta horietan erabilitako materiala zabalagoa zen.
|
|
|
Zuzenbideak, ordu arte, izaera pertsonala izan zuen, baina, harrezkero, lurralde izaera eskuratu zuen, eta, ondorenez, aplikagarri bihurtu zen erreinuko biztanle guztientzat. Praktikan, bisigodoen lan honek bere agintea hedatu zuen frankoen erreinura
|
ere
; bisigodoek 507 urtean eta burgundioek 532 urtean erreinu horretatik alde egin zutenetik, erreinu hori antzinako Galia osora zabaldu zen. Egiatan, frankoek zuzenbidearen printzipio pertsonalista onartu zuten; baina ez zuten zuzenbide erromatarrari buruzko bildumarik aldarrikatu.
|
|
|
Horrela, bere gain hartu zituen, hala erlijio agintea, nola aldi baterako aginte gorena. Justinianoren erlijio aginteak bazuen sinbolo bat, hain zuzen
|
ere
, Bizantzioko Santa Sofia eliza handia; horrekin, Justinianoren ametsa zen Salomon bera garaitzea.
|
|
|
Justinianoren lege lanaz denaz bezainbatean, enperadoreak zorte handia izan zuen, bere planak betearazteko orduan ondoan izan zuelako Triboniano, ministro bikaina. Ezin da baieztatu haren ideietan eragina izan zuela monarka bisigodoaren jardunak; Justinianok ez zuen sekula
|
ere
hori onartuko. Alarikoren ametsa zen haren mendeko erromatarrei eskaintzea VI. mendeko Galiari egokitutako zuzenbidea.
|
|
|
Justinianok, ordea, hala nahita, begiak jarri zituen zuzenbide erromatarraren urrezko aroan, eta aro hori berrezartzeko asmoa izan zuen, zuzenbide horrek hiru mende lehenago izan zuen maila berreskura zezan. Kongruentzia handirik gabe, Justinianoren ametsa izan zen, orobat, zuzenbidea garai hartako Bizantzioko Inperioan
|
ere
aplikatzea.
|
|
|
Aipamenen Legean izendatutako bost juristek osatu zuten aipatu egileen talderik garrantzitsuena: gutxi gorabehera Digestoaren herenak Ulpianorengan du jatorria eta seirenak Paulorengan; hala
|
ere
, lehenengo jurista ezagun batzuen aipamenak, baita Errepublikako azken garaietako batzuenak ere, bertan agertzen dira. Multzo horrek arau mosaiko izugarria eratzen du, neurriz Biblia osoa eta erdiaren parekoa; bildumariek lanari ekin ziotenean erabilitako materialarekin alderatuta, ostera, arauok horren hogeirena ere ez zuten osatuko, Justinianok berak esan bezala.
|
|
|
Aipamenen Legean izendatutako bost juristek osatu zuten aipatu egileen talderik garrantzitsuena: gutxi gorabehera Digestoaren herenak Ulpianorengan du jatorria eta seirenak Paulorengan; hala ere, lehenengo jurista ezagun batzuen aipamenak, baita Errepublikako azken garaietako batzuenak
|
ere
, bertan agertzen dira. Multzo horrek arau mosaiko izugarria eratzen du, neurriz Biblia osoa eta erdiaren parekoa; bildumariek lanari ekin ziotenean erabilitako materialarekin alderatuta, ostera, arauok horren hogeirena ere ez zuten osatuko, Justinianok berak esan bezala.
|
|
|
gutxi gorabehera Digestoaren herenak Ulpianorengan du jatorria eta seirenak Paulorengan; hala ere, lehenengo jurista ezagun batzuen aipamenak, baita Errepublikako azken garaietako batzuenak ere, bertan agertzen dira. Multzo horrek arau mosaiko izugarria eratzen du, neurriz Biblia osoa eta erdiaren parekoa; bildumariek lanari ekin ziotenean erabilitako materialarekin alderatuta, ostera, arauok horren hogeirena
|
ere
ez zuten osatuko, Justinianok berak esan bezala. Testuak titulutan antolatzen dira, bakoitza gai bati buruzkoa izanda, eta guztira berrogeita hamar liburu osatzen dituzte.
|
|
|
Gai zehatz baten zatiketa egitea zaila zenean, Oinordetza zuzenbidearen kasuan esaterako, titulu bakarrak hiru liburu barneratu ahal zituen. Edozein kasutan
|
ere
, gehienetan nahiago zuten zatiketak egitea; salerosketa kontratua, esaterako, zortzi titulutan antolatu zuten: titulu bat orokorra zen, eta, gainerakoak, ostera, salerosketaren alde desberdinei buruzkoak.
|
|
|
Biltzaileek zati bakoitzaren iturria zehaztu ez ezik, iturri hori testuan
|
ere
sartu behar zuten, inskripzio berezia eginda. XIX. mendean Bluhme irakasle alemaniarrak inskripzio horien azterketa egin eta hauxe frogatu zuen:
|
|
|
Hori ikusita, irakasle horrek ulertu zuen enperadoreak lana amaitzeko presioa egitearen ondorioz, bildumariak hiru taldetan antolatu zirela, eta horietako bakoitzak lan multzo bat hartu zuela, berori laburbiltzeko. Gero, zatien serieak aurkeztu zituzten osoko bilkuretan, eta serie desberdinen hurrenkera titulu bakoitzaren arabera erabaki zen; egin eginean
|
ere
, zati esanguratsu batzuek bakarrik apurtu zuten hurrenkera hori, leku hobea izateko. Duela gutxiko ikerketek, testuen azterketa informatikoetan oinarritutakoek, gehiago zehaztu dituzte Bluhmeren ondorio horiek.
|
|
|
Horretarako, bildumariek eskura zuten materiala laburtu behar izan zuten, ahalak eta leherrak eginez emaitzarik koherenteena erdiesteko. Zati bakoitzaren iturria aipatu bazuten
|
ere
, ezin daiteke ziurtatu testu jakin bat norena izan, eta jurista horrek horrexetara idatzi zuenik. Hori gertatzen zen, batetik, testuen inguruko hasierako eztabaida geldiarazi zelako bere garaian, eta, bestetik, bildumariei jarraibideak eman zitzaizkielako esanbidez, dela kontraesanak ezabatzeko, dela errepikatzeak saihesteko.
|
|
|
Ibilbide luzeko estekadura hori, garai eta inguruabar desberdinetan ondu eta mamitu da. Azpimarratzekoa, nolanahi
|
ere
, euskara hizkuntzak jaso duen hiztegi juridikoa eta instituzionala: lege, errege, debekatu, jende, bake, borondate?, latinetik ekarria eta barneratua eta egun ere, euskaldun aho mihietan barra barra ari dena.
|
|
|
Azpimarratzekoa, nolanahi ere, euskara hizkuntzak jaso duen hiztegi juridikoa eta instituzionala: lege, errege, debekatu, jende, bake, borondate?, latinetik ekarria eta barneratua eta egun
|
ere
, euskaldun aho mihietan barra barra ari dena. Aldamenean, euskararen berezko berba juridikoak (hilburuko, alkar poderoso, bide zorrak,?) eta tartean, osagai desberdinetako gizartea, hizkuntzari eta zuzenbideari dagokienez.
|
|
|
Sarri askotan adierazi da zuzenbidearen izaera erro errotik loturik dagoela kulturari. Areago, zalantza izpirik gabe, XIX. mendetik aurrera, orduantxe orokortzen baita estatu nazioaren antolakuntza juridikoa, egunotan
|
ere
nabarmen dena Europan, batasun ahaleginak gorabehera.
|
|
|
Orobat, ostean etorri ziren bisigodoen garaiko letradunek. Aldi berean, Euskal Herriko lurralde guneak arian arian ari ziren ontzen eta eratzen, euren zuzenbide beregaina foruak izeneko lege testu idatzi eta ahozkoen bidez. Azpimarratzekoa da halakoetan erromatar zuzenbidearen eragina, zeharka bada
|
ere
. Hortaz, Erdi Aroan aurrerapauso galanta ematen da, behin betiko finkatzen baitira euskal lurralde guneak, bakoitzak bere zuzenbide duela, euren arteko funts juridiko erkide baten zantzuak erakutsi arren.
|
|
|
2.Aro Modernoan berriztatzen dira, Erdi Aroko erromatar zuzenbidearen berreskuraketaren ondorioz, bi sistema juridiko horien arteko lotura, batik bat, euskal juristen heziketa prozesuan. Izan
|
ere
, Euskal Herriko legelariak, bertako unibertsitaterik ezean, kanpora doaz zuzenbide ikastera eta euren ikasketatik datoz zuzenbide erromatarraren jantziekin ondo apainduak, zuzenbide hori dela zuzenbide erkidea, ius commune, eta sona eta itzal gehien duena.
|
|
|
3.Ibilbide hori areagotzen da aldi horretan, euskal legelariak baitira zuzenbide zibilean ez ezik, zuzenbide kanonikoan
|
ere
adituak (iuris utriusque), bi zuzenbide horiek direla euren jarduera eta egineren ardatzak. Hurbiletik ikusten dute juristek orduko hartan errenazimendu garaiko teologia morala.
|
|
|
Hurbiletik ikusten dute juristek orduko hartan errenazimendu garaiko teologia morala. Hauen isla euskal autoreengan, hala nola Axularengan, gertalixkia baino gehiago da, Salamancako Unibertsitatearen ikasleen arteko euskal nazioa
|
ere
ahaztu gabe.
|
|
|
Pirinioetako zuzenbidea izango litzateke hor erabakigarri, etxearen inguruan osatua eta eraikia eta zuzenbide erromatarrari kontrajarria. Aldiz, Nafarroako zuzenbideak erakusten du, ezin zehatzago, aurrekoarekin batera, zuzenbide erromatarraren ukitua, batez
|
ere
XVI. mendetik aurrera. Izatez, Italiako iparraldetik eta Pariseko unibertsitatetik datorren uhin indartsuak bat egiten du bertako foruekin.
|
|
|
Hari beretik, glosagileek berreskuratutako zuzenbide erromatarrak erabateko aitortza du erresumaren ordezko zuzenbide moduan, bertako gorteek hala aldarrikaturik. Ordu arte eragin nabarmena zena, lege idatzi izatera igaro zen eta Aro modernoak aldeztu zuen pentsaera hori eta baita luzatu
|
ere
, XIX. mendeko Frantziako eta Espainiako kodeketa zibila gertatu arte, horrek talka gogorra egin baitzuen euskal foruekin.
|
|
|
Pentsamolde hori zabaldu eta hedatzen da kontinenteko sistema juridikoen eta legelarien artean, Euskal Herria barne. Tradizio erromatarrarena izan, tradizio germaniarrarena izan, legelariak beti du aurrean zuzenbide erromatarra, iusnaturalismo hegaletan dabilenean
|
ere
. Era berean, aintzat hartzen du, berori aipatzeko eta aplikatzeko, nahiz zuzeneko moduan, nahiz estatuko legeriaren itzalpean, Espainiakoan zein Frantziakoan.
|
|
|
Hartara, Euskal Herriko herrialdeek esparru juridiko bateratu eta beregaina osatu ez arren, Foru herrialde desberdinek euren zuzenbidea adierazten dute hizkuntza erromantzeen bidez (gaztelania, okzitanoa, frantsesa?). Euskara bera bizirik eta gizartean erroturik dago, horiekin batera Euskal Herrian eta maila apalean bada
|
ere
, hizkuntza juridikoa da. Era idatzian baino, ohiturazko moldean ari da euskara, foru izateari dagokion legez.
|
|
|
7.Ezin, ostera, atariko hau amaitu Euskal Herritik, beste kontu baten berririk eman gabe. Askok ezagutu ez arren, zuzenbide erromatarra
|
ere
, egun, aplikagarri gerta daiteke Nafarroan, alegia, sistema bizia dela zenbait kasutan nafarren artean. Halaxe zehazten du indarrean dagoen Nafarroako Bildumak (1973) bere 1 legean, euskarazko testua aipatzen dela:
|
|
|
Nafarroako tradizio juridikoa Nafarroako foru zuzenbide pribatuaren esangura historikoaren eta zuzenbide horren iraupenaren adierazpen gisa, Konpilazioko legeen interpretazio eta integrazioa egiteko lehenespena dute, jarraiko hurrenkeraren arabera, honako hauek: Bilduma Berri berriaz geroztik, Gorteetan emandako legeek; Bilduma Berri berriak; Foruaren hobetze izenekoek; Nafarroako Foru Orokorrak; gainerako legeek, besteak beste, toki foruek eta Foru Laburrak; bai eta zuzenbide erromatarrak
|
ere
, ohiturak edo konpilazio honek zuzenbide horretatik jasotako erakunde edo manuei dagokienez.
|
|
|
Esan gabe doa, horren ikuspegia erabilgarria dela legelari diren eta ez direnentzat. Hirugarrenez
|
ere
, euskarazko itzulpen egokia lortzea izan da helburu, hizkuntzaren kalitatea eta zehaztasun juridikoa bilatzen dituena. Horretan saiatu da lanari ekin dion taldea, lehendik ere taxu horren ahaleginak egin dituena.
|
|
|
Hirugarrenez ere, euskarazko itzulpen egokia lortzea izan da helburu, hizkuntzaren kalitatea eta zehaztasun juridikoa bilatzen dituena. Horretan saiatu da lanari ekin dion taldea, lehendik
|
ere
taxu horren ahaleginak egin dituena. Izatez, onomastika eta toponimia izan ditu kezkaburu sarritan eta horretarako erabili dira jada zehaztutako irizpideak, Tomas y Valiente zenaren Zuzenbidearen historia (1999) liburua euskaratzeko zertuak eta borobilduak.
|
|
|
Erromatarrek, aldiz, ez zuten arreta handirik jarri zuzenbidearen teoriaren gainean; are gehiago, zuzenbidearen filosofia, neurri handi batean, greziarrengandik bereganatu zuten. Erromatarren iritziz, hori baino askoz
|
ere
interesgarriagoa zen banakako jabetza zein erregelek gobernatzen zuten eta jabetzaren ondoriozko akzioak zein ziren aztertzea. Lanbidez jurista zirenek arau zehatzak prestatu zituzten, eta arau horiek osatu zuten, osatu ere, zuzenbide erromatarra.
|
|
|
Erromatarren iritziz, hori baino askoz ere interesgarriagoa zen banakako jabetza zein erregelek gobernatzen zuten eta jabetzaren ondoriozko akzioak zein ziren aztertzea. Lanbidez jurista zirenek arau zehatzak prestatu zituzten, eta arau horiek osatu zuten, osatu
|
ere
, zuzenbide erromatarra. Arau horietako batzuk zinez sofistikatuak izan ziren.
|
|
|
Zuzenbide horren merituak, tamalez, ez dira artearenak edota galtzadenak bezain erakargarri. Edozein kasutan
|
ere
, mendeetan zehar, zuzenbide erromatarrak eginkizun garrantzitsua bete du, Europako kultura erkidearen ideia sortzeko orduan.
|
|
|
550 urtea arte, Erroma guztiz hedatu zen, estatu hiri txikia zena mundu osoko inperio bihurtuz. Politikaren ikuspuntutik
|
ere
bilakaera gertatu zen: lehenengo, monarkia izan zen; gero, errepublika; eta, azkenik, Kristau Aroa hasteko zegoela, inperio bihurtu zen.
|
|
|
Zuzenbide erromatarrak, jarraitzaile sutsuak dituen bezainbeste, aurkari zorrotzak
|
ere
izan ditu. H. E. Jolowiczek 1947 urtean adierazi zuenari helduta, aurkariek hiru arrazoi erabiltzen zituzten aurka jartze hori oinarritzeko.
|
|
|
Berrogeita hamar urte beranduago, nolabaiteko krisian daude oraindik erromanistak. Zernahi gisaz, zuzenbide erromatarrak Europako kulturari egin dion ekarria gaur egun berriro aztertu behar da, eta sakonago aztertu
|
ere
. Liburu honen helburua ez da Koschakerren liburuarekin lehian sartzea.
|
|
|
Historia ezaguna hasten denean, Erroma monarkia zen; edonola
|
ere
, K. a. VI. mendearen bukaeran, errege erreginak kanporatuak izan ziren, eta, monarkiaren ordez, errepublika ezarri zen. Garai hartan, Erroma erkidego txikia zen, Tiber ibaiaren ezkerraldean, horren estuariotik hurbil.
|
|
|
Erromatarren aburuz, ohiturok euren herri oinordetzaren zati ziren. Nolanahi den
|
ere
, lege horiek Erromako herritarrei bakarrik aplikatzen zitzaizkien (ius civile izenekoa cives deiturikoen zuzenbidea da, hots, herritarren zuzenbidea).
|
|
|
Patrizioen taldea nahiko txikia zen, eta jatorriz noble ziren lur jabeek osatzen zuten talde hori. Plebeioen taldea zenbakiz handiagoa zen, baina askoz
|
ere
abantaila gutxiago zituen talde horrek hainbat arlotan. Pontifize guztiak patrizioak ziren, eta, zentzuzkoa denez, plebeioen susmoa zen, pontifizeek egintza zehatz batzuen baliozkotasunari buruz erabakitzen zutenean, erabaki horiek beti bidezkoak ez zirela.
|
|
|
izeneko bildumak berarekin ekarri zuen zuzenbide erromatarraren hasiera, gaur ezagutzen dugun bezala. Bilduma horren aginduek zuzenbidearen arlo guztiak barneratu zituzten, baita zuzenbide publikoa eta zuzenbide sakratua
|
ere
. Jatorrizko testuak ez du gure egunok arte iraun.
|
|
|
Kasu jakin batzuetan, nork bere burua defendatzea onartu egiten zen, erkidegoak oraindik ez zeukalako behar den besteko indarrik, hori uxatzeko. Hala eta guztiz
|
ere
,. XII Taulak, izeneko bildumaren xedea da halako kasuak zehatz mehatz jasotzea eta euren muga hertsietan iraunaraztea.
|
|
|
Tartekari horri iudex deitu zitzaion. Tartekariak egitateak ikertzen zituen (beharbada, hasieran bere jakite eta sen onaren arabera); lekukoen adierazpenak entzuten zituen, bai eta alderdien arrazoiak
|
ere
; eta erabakia ematen zuen, demandatua absolbituz edo kondenatuz.
|
|
|
izeneko bildumak zehatz mehatz arautu zuen nork zuen hori egiteko legitimazioa. Izan
|
ere
, demandatzaileak errekerimendua egin behar zion demandatuari, hori magistratuaren aurrean ager zedin. Ondoren, eta betiere lekukoen aurrean, demandatuak muzin egiten bazion errekerimendu horri, demandatzaileak indarra erabil zezakeen demandatua magistratuaren aurrean agertuko zela ziurtatzeko.
|
|
|
Ondoren, eta betiere lekukoen aurrean, demandatuak muzin egiten bazion errekerimendu horri, demandatzaileak indarra erabil zezakeen demandatua magistratuaren aurrean agertuko zela ziurtatzeko. Demandatua gaixorik egonez gero, edo adinduna izanez gero, demandatzaileak ezin zuen hura behartu agerraldia egitera, baldin eta ez bazion garraio modurik eskaintzen; edonola
|
ere
, arauak ezarri zuen garraio modu hori ez zela nahitaez izan behar esku ohe burkoduna. Bestalde, baziren egintza zehatz batzuk, gizabanakoak bere kabuz egin ahal zituenak, aurretiaz magistratuarengana jo gabe.
|
|
|
etxe-jabeak lapurra harrapatzen bazuen lapurreta egiteko unean bertan, hori gauez gertatu zein egun argiz gertatu, eta lapurra atxiloketaren aurka jartzen bazen, etxe-jabeak lapurra hil zezakeen, horregatik inolako ondorio edo zigorrik jasan gabe. Edozein modutan
|
ere
, kasurik gehienetan, zuzeneko jarduera horiek burutu baino arinago, beharrezkoa zen magistratuaren erabakia. Lesio fisiko larrien kasuan, ahaleginak egiten ziren alderdiek hitzarmen ekonomikoa egin zezaten, ofentsagileak biktimari kalte ordaina eman ziezaion.
|
|
|
–XII Taulak? deituriko bildumaren garaian, demandatzaileak ez bazuen hogeita hamar eguneko epean jasotzen iudex deiturikoak berari adjudikatu ziona, demandatzaile horrek demandatua mehatxa zezakeen, baita heriotzarekin
|
ere
. Demandatzaileak indarra erabil zezakeen demandatua magistratuaren aurrean ager zedin (eta, kasu horretan, ez zen beharrezkoa oso gizabidetsua izatea); eta, orduan ere, demandatuak ez bazuen ordaintzen edo ez bazuen ordainketa hori bermatzen, magistratuak baimena eman ahal zion demandatzaileari, horrek demandatua kateatu zezan hirurogei egunetan zehar.
|
|
|
deituriko bildumaren garaian, demandatzaileak ez bazuen hogeita hamar eguneko epean jasotzen iudex deiturikoak berari adjudikatu ziona, demandatzaile horrek demandatua mehatxa zezakeen, baita heriotzarekin ere. Demandatzaileak indarra erabil zezakeen demandatua magistratuaren aurrean ager zedin (eta, kasu horretan, ez zen beharrezkoa oso gizabidetsua izatea); eta, orduan
|
ere
, demandatuak ez bazuen ordaintzen edo ez bazuen ordainketa hori bermatzen, magistratuak baimena eman ahal zion demandatzaileari, horrek demandatua kateatu zezan hirurogei egunetan zehar. Epe horretan, demandatzaileak, kateatua?
|
|
|
izeneko legeak zuzenbidearen balioak jasotzen zituela. Horixe aitortu zuten, batez
|
ere
, ulertu zutenean lege hori indarrean egon zela erkidego zehatz batean eta erkidego horretan funtzionario talde ahulak zuela legearen aginduak betearazteko zeregina. Lege horrek gutxieneko egitura eskaini zien herritarrei, eta, egitura horri esker, alderdiek ere euren liskarrak konpon zitzaketen.
|
|
|
Horixe aitortu zuten, batez ere, ulertu zutenean lege hori indarrean egon zela erkidego zehatz batean eta erkidego horretan funtzionario talde ahulak zuela legearen aginduak betearazteko zeregina. Lege horrek gutxieneko egitura eskaini zien herritarrei, eta, egitura horri esker, alderdiek
|
ere
euren liskarrak konpon zitzaketen. Alderdietako batek esklabo, familia eta urrekoen laguntasuna izanez gero, saihestezina zen alderdi horren egoera hobea izatea, baliabide gutxiago zituen alderdiari begira.
|
|
|
Haien aburuz, euren zuzenbidea aspaldi aspalditik izan zen Erromako bizitza itxuratzeko oinarrizko osagaia. Aldi berean
|
ere
, zuzenbide horretan konfiantza zuten, zuzenbide horrek erromatarrei ahalbide ziezaien, eurek nahi zuten beste egitea, betiere egin beharreko hori zentzuzkoa zenean. Errepublikaren lehenengo aldietan, pontifizeei zegokien zuzenbidea interpretatzeko ardura, zuzenbide hori idatzi gabeko Ius hori izan nahiz. XII Taulak?
|
|
|
Agindu horren arabera, aitak hiru aldiz semea salduz gero, semea aske geratzen zen. Salmenta anizkoitz horiek onargarriak ziren, honako hau
|
ere
ezarrita zegoelako: semearen erosleak seme hori aske utziz gero, semea aitaren ahalpera itzul zitekeen.
|
|
|
Horretara, arauaren interpretazioa zuzenbidea aplikatzeko modu bat izan daiteke, betiere jatorrizko helburuaz beste bat betetzen duela. Zernahi gisaz, interpretazioak harago
|
ere
egiten zuen. –XII Taulak?
|
|
|
izeneko legeak semeak bakarrik aipatzen zituen, eta, beraz, alabak eta ilobak nahi beste aldiz sal zitezkeen. Hala eta guztiz
|
ere
, behin erregela emantzipazioari buruzkoa zela ulertuta, jarraikoa defendatu zen: semeen kasuan, nahitaezkoa zen hiru salmenta egitea; ez, ordea, alaba eta iloben kasuan, halakoetan nahikoa baitzen salmenta bat bakarrik, emantzipazioa gerta zedin.
|
|
|
izeneko legearen arauak egokitu egin zirela, eta, egokitze horren eretzean, dezenbiroek hura idaztean izan zuten helburua aldatu eta beste helburu bat lortu nahi zela. Dena den, juristarik kontserbadoreenak
|
ere
eroso zeuden honako ideia honekin: emantzipazioa bazegoen jasota, ez esanbidez, bai, ordea, isilbidez,. XII Taulak?
|
|
|
Errepublika garaiaren zatirik luzeenean, zuzenbidea garatu zen, ez hainbeste legegintza eta interpretazioaren bitartez, ezpada lege konponbideen gaineko kontrolaren bitartez. Jatorrian, akzio juridikoaren lehenengo zatia tekniko eta formala zen; akzio kopurua mugatuta zegoen, eta, guztietan
|
ere
, hasteko, ahozko adierazpena egin behar zen, aurretiaz zehaztutako baldintzetan, eta betiere magistratuaren eta demandatuaren aurrean. Demandatzaileak baldintza zehatz horiek bete ezik, bere akzioa gal zezakeen.
|
|
|
Akzioak egun jakin batzuetan bakarrik jar zitezkeen. Kontua da, berriro
|
ere
, pontifizeek bakarrik jakiten zituztela baldintza horien gorabeherak. Hala izan zen, formulak eta egutegia argitaratu arte.
|
|
|
Errepublika garaiaren bigarren erdian, prozedurak aldaketa sakona izan zuen. Egin eginean
|
ere
, alderdiak pretorearen aurrean agertzen zirenean, pretoreak aukera ematen zien nork bere hitzekin erreibindikazioak eta defentsak azal zitzan, aurretiaz ezarritako formak erabili beharrik gabe. Behin arazoa modu horretan identifikatuta, pretoreak, hipotesi bidez eta idatzizko agiri batean, arazoa aurkezten zuen.
|
|
|
Konponbide horietatik gehienek aurretiazko demandak barneratzen zituzten; esate baterako, demandatuak demandatzailearen jabetza haren borondatearen aurka atxiki izana, edota demandatuak demandatzaileari dirua zor izana. Nolanahi den
|
ere
, pretoreak formula eman zezakeen, egoera horretarako aurrekaririk izan ez arren. Kasu horretan, ez zen zuzenbidea sortzen, hori pretorearen ahalmenetatik kanpo geratzen baitzen.
|
|
|
Kasu horretan, ez zen zuzenbidea sortzen, hori pretorearen ahalmenetatik kanpo geratzen baitzen. Izan
|
ere
, pretoreak baieztatzen zuen demandak konponbidea behar zuela eta legeak konponbide hori eman behar zuela. Pretoreak hitz egiten zuenean, bazirudien indarreko zuzenbidea baliatzen zuela; baina, egia esan, pretorea zuzenbidea sortzen ari zen.
|
|
|
Enperadoreek, noizik behin, ediktuen bitartez gauzatzen zuten euren legegintza ahalmena. Edonola
|
ere
, konstituzio horietatik gehienak erreskriptoak izan ziren. Erreskriptoen edukia honetara labur zitekeen:
|
|
|
Probintzietako biztanle handizaleek berebiziko ahaleginak egiten zituzten Erroma guztion aberri erkide moduan aitortua izan zedin. Gainera, Inperioaren lehenengo aldietan, probintzietako aristokratek, batez
|
ere
, mendebaldeko aristokratek (adibidez, Espainiakoek), sutsu defendatu zituzten Erromaren balio tradizionalak. Inperioko gobernuaren jardunbidea halako gizonen mende geratu zen.
|
|
|
Probintziako municipium zehatz bateko herritarrak estatutu bikoitza zuen. Arean
|
ere
, erkidego bakoitzak udal legea zuen, eta lege horrek nolabaiteko zehaztasunarekin arautzen zuen bizikidetzaren gaineko antolaketa; legeak arreta berezia jartzen zuen, gainera, gatazkak konpontzeko legezko prozeduran. Xehetasunetan aldaketak egon ziren arren, jakin badakigu, mendebaldeko probintzietan behinik behin, lege estandarra izan zela, eta lege hori gehienetan eredu gisa erabili zela.
|
|
|
Identifikazio horrek argi erakusten du tokiko erkidegoek Erromako erakundeen eredua bereganatzeko asmoa zutela, inguruabarrek hori ahalbidetzen zuten neurrian. Nolanahi den
|
ere
, ekialdeko probintzietan, eta, zehatzago, greziera hitz egiten zuten horietan, antzinako estatu hiriak ez zeuden orokorrean prest euren zuzenbide tradizionala bertan behera uzteko.
|
|
|
Denboraldi horri zuzenbide erromatarraren aro klasiko deritzo. Mende horietan
|
ere
, Neron, Kaligula eta Domiziano moduko enperadoreek gehiegikeriarik basatienak egin zituzten. Paradoxa bada ere, euren erregealdietan zehar, Erromak aintzarik handiena erdietsi zuen zuzenbidearen estatu moduan.
|
|
|
Mende horietan ere, Neron, Kaligula eta Domiziano moduko enperadoreek gehiegikeriarik basatienak egin zituzten. Paradoxa bada
|
ere
, euren erregealdietan zehar, Erromak aintzarik handiena erdietsi zuen zuzenbidearen estatu moduan. Horren arrazoia, beharbada, isilbidez onartutako bereizketa hau izan daiteke:
|
|
|
Epealdi klasikoan, zuzenbidearen garapenerako eragile nagusia izan zen, izan
|
ere
, juristek sortutako literatura. Jurista horietatik batzuk enperadorearen zerbitzupean zeuden; beste batzuek, berriz, arlo pribatuan ziharduten.
|
|
|
Juristek, klase gisa, enperadoreen mesedeak jaso zituzten. Arean
|
ere
, Augustok, orduko, jurista jakin batzuei ahalmena eman zien, inperio agintearekin iritziak emateko. Ahalmen hori aitortzeko arrazoia izan zen, beharbada, Inperioko kantzelaritzari presioa kentzea, horrek erreskriptoen eskari handia zuelako.
|
|
|
Juristen zuzenbideak, epealdi klasikoan, honako ezaugarri hauek zituen, labur labur adierazita: lehenengo eta behin, subjektu jakin batzuk, zuzenbidearen arloan zihardutenak, guztiz ohituta zeuden euren aitzindariek landutako kontzeptuak erabiltzeko, eta haien iritziak aipatzen zituzten, batik bat, horiekin ados zeudenean, eta, are gehiago, hori gertatzen ez zenean
|
ere
. Bigarrenik, subjektu horien inguruan esan daiteke zuzenbide pribatuaren gaineko ezaupide sakona baino ez zutela.
|
|
|
Hirugarrenik, zuzenbidearen eguneroko praktika zen juristen ardura, eta, horregatik, juristek aise atzematen zuten noiz ziren beharrezkoak arauen aldarazpenak eta eraldaketak. Jurista horiek orokorrean dizipuluak bazituzten
|
ere
, ez ziren ikertzaile sutsuak, egiazko munduaren mugetatik guztiz kanpo zeuden horietarikoak. Bukatzeko, juristek askatasun osoa zuten, kontrako iritziak adierazteko.
|
|
|
Guregana iritsi diren iturrietan, arrasto gutxi daude, juristen arteko desadostasunei buruz (zehatzago esateko, iturrietan desagertu egin ohi dira gutxiengoaren ikuspuntuak). Nolanahi den
|
ere
, jakin badakigu bi eskola edo sekta zeudela, eta bi horiek barruratzen zituztela K. o. I. mendetik K. o.
|
|
|
Mende bat geroago, beste juristak batek, Masurio Sabino izenekoak, sabindarren eskolari izena eman zionak, Muciusen eskema osatu zuen eta beste gai batzuk
|
ere
taldekatu zituen; izan ere, ezari ezarian gai jakin batzuen garrantzia aitortu zen, gai horien arteko hur hurrekotasuna aintzat hartuta. Esate baterako, Muciusek bereizi egin zituen lapurretak eta jabetzari egindako kalteak.
|
|
|
Mende bat geroago, beste juristak batek, Masurio Sabino izenekoak, sabindarren eskolari izena eman zionak, Muciusen eskema osatu zuen eta beste gai batzuk ere taldekatu zituen; izan
|
ere
, ezari ezarian gai jakin batzuen garrantzia aitortu zen, gai horien arteko hur hurrekotasuna aintzat hartuta. Esate baterako, Muciusek bereizi egin zituen lapurretak eta jabetzari egindako kalteak.
|
|
|
Ezaguna da, ordea, Gaio zuzenbideko irakaslea zela. Lehenengo juristek euren dizipuluak izan zituzten, haien eginkizun nagusiak zuzenbidearen praktika profesionala bazen
|
ere
. Gaio, ordea, irakaskuntzan baino ez zela aritu ematen du, eta, horregatik, haren lana ez zen behar beste aitortu bere garaian.
|
|
|
Gaiok, bere dizipuluei irakasteko, eskuliburu zehatza erabiltzen zuen, hain zuen
|
ere
, Erakundeak izenekoa. Eskuliburu horren oinarria zen zuzenbidea hiru zatitan sailkatzea.
|