|
2003
|
|
|
BainaLekornenezagutunuenere, ErlandeenekoJosefinarenahizpaGraxianaAldudekoEtxartekin ezkonduaren alaba, AhurtikoCazenavekolonelaren andreaeta orduanErlandeeneko etxekandereazena. Etaeznagokesalatugabe Cazenaveandereakkondatuzidalaorduanoroitzapenhau: Uztaritzeko seroren eskoletanzebilelarik, burasoekbidalizutenoporretan osabamirikuarenetxera Aldudera.Baomenbaitzuen osabamirikuakberebulegoaneskeletobat, hezurki handihuraezkaratzeanetzaniketa harenondoanosabakberakbelauniko
|
emanik
, ilobarierrepikaraztenzizkionhezurbakoitzarenlatinezkoizenak.Ezdaerraite beharrik, eskolara itzultzean, anatomiakoleitzonehorienondotik, beti lehen lerroankokatzenzelamirikuareniloba.Etageroztikguhaurbagaudegogoeta, EuskalHerriakizanbaluorduanUnibertsitaterik ezotezuengoimailakoalkibat horhartukogureEtxeparek, geroztikCazenavesemekBordelekoUnibertsitatean Kimioterapiaalkia, ezaspaldiberahilarteat...
|
|
|
panpetakobakardadeaharrigarria suertatzenda, Afrikakosabanabizidunez josiarekin alderatuta. ...etarikoak bazeudenPleistozeno amaierara arte, etaosougari zirenfosil erregistroaren arabera, baiale kopuruzetabaigenerodesberdinez.Nolanahi, EtxeparetarrakberandusamariritsizirenArgentinara, ordurakoClovistarrek edo ondotxoamaitutabaitzeukatenerraldoiengarbiketa, etaEtxeparetarrenkontinentekideekClovistarrenondorengoena?, etagureJuancitokbereoroitzapenetanindigenarik gogoratzenezduen bezala, nekez
|
eman
diezaguke armadiloerraldoienetanagierraldoienberri, biziarenhistoriarenikuspuntutikia iabegienaurretikezabatuzizkioten eta. Tamalada, bainahorrelaxeda.
|
|
|
...anikez, gauregunguztizespekulatibobegitandukozaiguHaeckel enhipotesiantropologikohori, bainabereidazlanekzabalkundeikaragarriaedukiizanzuten, etahainbat jarraitzaileinspiratuzituzten, halanola, EugèneDubois, esan bezala, kate mailagalduarenbila joanzena, etaJava uharteko erdialdean hominidogoiztiar batenhondarrakaurkituzituena1890eta1891eanibai terraza batean.Dubois ek Pithecanthropuserectusizena
|
eman
zion, batetik, izterrezurraaztertutazutik ibilzitekeelapentsatubaitzuen, baina, bestetik, Haeckel enideiekiko begiruneagatik.Haeckel en oihartzunaEuskalHerrirainoereiritsizen, eta, kasurako, ArturoCampioneuskaltzalehandiakezagutzen zituenHaeckel enideiok, Dubois ekbainourrunagotiknahibadaere, eta onargarriakirudituzitzaizkioneuskaldunen jatorriilunaazaltzeko; areago, ezonartuzgero, euskaldunakino...
|
|
|
Xehetasun gehiago
|
ematen
dituXarritonek, hanhemenkabarreiatuta bada ere.Batikbatidazlanhorietanoinarritugara hemen osatudugunbiografiaitxuratzeko, etabaiHerriaaldizkarikoobituarioetan.
|
|
|
...uztieknabarmenuztenduteAlbertConstantinmedikuareneuskaltzaletasuna, etatestuinguruhorretan aipatzenduteEskualdunaaldizkariarenaldemende hasieranburuturikolana, edotaEskualzaleenBiltzarrean JeanEtxepareren ondoanlehendakariorde gisaemandakourteak, etabai euskaltzainurgazleizatearenaere (1923tikaurrera). Alabaina, Xarritonen idazlanetanikusdaitekeenez, badaudebestepuntuazpimarragarri bi, hots, hartu
|
eman
estubi, honaekarrinahiditudanak.Batetik, Azkuerekineduki izanzuenadiskidantzaaipatuguradut, etabesteakbeste, berorrenhiztegiarenburutzapenerakoemanbultzada.Bestetik, ezindainolaereahaztuIparraldekoleheneuskalnazionalistetarikoaizanzelabereadiskidePierreBuruzainmedikuhazpandarrarekinbatera, eta, izatez,, unpartinationalisteviable, antolatzekoegokieraereaipatuzion, kasurako, 1903koeskutitzbatean.
|
|
|
Orai delako bi etxek badute ura ausarki, beherean bezala estai guzietan?. Antza, Baigorri eta Donibane Garaziko laborari etxe anitzek ezarri zuten. Etxepareren lerroetan jakin dugu, halaber, lehen irratiak 1926an entzun zirela, eta urte berean iritsi behar zela argindarra Alduderaino, baina, hitzarturiko epeak bete ziren arren, enpresak ez zuela argirik
|
eman
, eta, okerrago, etxeetaraino heltzeko sariak itsuski emendatu zituela.
|
|
|
Nolanahi, apaizlapurtarrabereosotasuneanulertzen ahalegintzeko, ezinbestekoadaPakoSudupekbildudituenLafitterenkazetari lanhautatuakirakurtzea.Eraberean, Gould enCiencia versusreligión, unfalsoconflictoliburuanargiikusikodituzuzientziaetaerlijioarenartekohartu
|
eman
gatazkatsuenarrazoiak.
|
|
|
William Thomson (18241907) fisikari ospetsua, LordKelvin izenaz ezagunagoa, elektrizitate eta termodinamikari buruzko analisimatematiko oso garrantzitsuak garatu zituena. Umeprodigioa txikitan, hainbateta hainbat ekarpen edukizituen esparru akademikoan, baina jendartean bereizena zabaldu zuen lorpennagusia, eta ohorezko titulua
|
eman
ziona, kable telegrafiko transatlantikoa izan zen:
|
|
|
Nahiduzueuskaldunetxeko semeonetikgizonbatatera. Ehunluis
|
emanik
, igorrazuAmeriketarat.[?]
|
|
2006
|
|
|
Zazpiakbadu zerbait berezia. (...) Juan Mari Lekuonak aditzera
|
eman
zidan euskal kanta zaharretan badagoela horren aztarnarik; horrenadibideetako batBerdabiorenkantakolehenbertsoadela.BainamisteriotsuenaJuanMarikaipatuzidan Be (Xaldiarenaalegia)(...) rdabiorenada.Tradizioakdioenezontzako urreakfaltsifikatzen zituen Berdabiok, etahorregatik eduki zuten Iruñekopresondegian, noneginzuen hirurehunetahirurogeitabostbertsokokanta, egunero batosatuz, ManuelLekuonakzioe...
|
|
|
1967koapirilaren 23an, donManuelLekuonarenomenezkobertso jaialdiaantolatu zuten Oiartzunen, meza
|
eman
zuenekoberrogeita hamargarrenurteurrenazela eta.Egunhartakomezanagusia Don Manuelen hiru ilobek eman zuten: Juan Mari, Andoni eta Julen Lekuonak, alegia.Sermoia, berriz, aitaGaztelumendijesulagun oiartzuarrak, sutsu, halaere(...). Basarrikohizko hitzaldi errimatua eginzuenbazkalodoan, Lekuonazaharrarengorantzan.
|
|
|
1967koapirilaren 23an, donManuelLekuonarenomenezkobertso jaialdiaantolatu zuten Oiartzunen, meza eman zuenekoberrogeita hamargarrenurteurrenazela eta.Egunhartakomezanagusia Don Manuelen hiru ilobek
|
eman
zuten: Juan Mari, Andoni eta Julen Lekuonak, alegia.Sermoia, berriz, aitaGaztelumendijesulagun oiartzuarrak, sutsu, halaere(...). Basarrikohizko hitzaldi errimatua eginzuenbazkalodoan, Lekuonazaharrarengorantzan.
|
|
|
Itsua ezdenak, ikuslezakeoperaziokirurjiko luzeetakonplikatuhori, obsesio zahar baten moduan nola joan den mila aldetatik gorpuzten.Eta hagitz ongiulertzekodaguzia.Lekuonatarrakhurbiletikukitzen baitzituen gaihonek, etaAzkuek etaAitaDonostiakezbezalako urrezkoukitua
|
eman
beharrazeukaten, ofizioko espa41 etaohoregosehutsagatik besterik ezbazen ere; baina, funtsean, haiekherrixaloagandikbildutakoa, gaihonekin deus ikustekorikezdutenasmazioapainekinnahastubesterikezduteegin.
|
|
2007
|
|
|
Atzera joz lagunkideen bizitzan, begira diezaiogun La, tteren eta lankideen prestakuntza kulturalari hasiera
|
eman
zion ikas tokiari. Haietariko hiruk Larresoroko apaizgaitegi txikian ikasi zuten, hamalauk Ustaritzekoan, hiruk Belokekoan eta hamaikak Baionako apaizgaitegi handian; hiruk Baionako Saint> Louis> de> Gonzague> ikastetxean, hiruk Saint Cyreko eskola militarrean eta batek Lilleko Kazetaritza fakultatean.
|
|
|
Horrela, Victor Dubarat apaizak, Trabaux> > historiques> > Ministerioaren urgazle izandakoak, proposatu zuen 1895ean apaizgaiek irakaspen teologiko sakonagoak jaso zitzatela, Tolosako Institutu Katolikoan3 Apaizgaiak kulturizatzeko erabaki hori aurrepauso handia eta erabakigarria izan zen euskal kulturarako, ordutik aurrera kultura jasoko irakaskuntza gune izan baitzuten euskaldunek, Elizaren pean garatu bazen ere. Jean Goyhenetchek horren berri
|
ematen
du:
|
|
|
Hain zuzen ere, Piarres La, tte katolizismoaren ikuspegi totalitariotik urrundu zenetariko adibide argia dugu. Aipatu hiru hamarkadok La, tte kristaua eta antiliberalen berri
|
ematen
badigute ere, demokraziaren bidetik jardun zuen eta liberalekin lehitu beharra onartu zuen La, tte ere erakusten digute.
|
|
|
Kontestu honetan, propopogra, aren bidetik11 abiatuko gara Piarres La, tteren lagunarte intelektualeko kideen berri
|
emateko
. Horretarako, honako helburu hauek bete nahi izango genituzke:
|
|
|
Basea osatzeko iturriei dagokienez, aipatu elkarte horien aktibitateak ezagutzeko erregulartasunez argitaratu zituzten aldizkarien edukiak aztertu ditugu, aldizkarietan
|
ematen
baitzuten zegozkien elkarteen bileren berri, partaideak aipatzearekin batera. Horrez gain, jakina, artikuluak argitaratzen zituzten, lagunkideek agindakoak.
|
|
|
Aldizkariok aztertu orduko, gehien interesatu zaiguna izan da ezagutzea zein intelektual izan ziren lankide, bai sozietateek buruturiko bileretan parte hartzeagaitik, bai aldizkari berberean idatzi izateagaitik. Izan ere, bilerotako kidetasuna bada ere harremanetan sartzeko biderik aproposena, pentsalari horiek zein aldizkaritan idatzi zuten ezagutzeak13 bidea
|
emango
digu garaikideen arteko beste harreman batzuk suposatzeko ere, harremanok frogatzeko eskutitz, idazki zein lekukoen elkarrizketetara jo behar izango badugu ere.
|
|
|
Jakina, elkarrizketek eskainitako datuek gertaeren zati bat baino ez digute ezagutarazi, gertaeren zati horren interpretazioa hobeto esanda16 Hala ere, oso erabilgarriak izan dira lekuko horiek eskaini dizkiguten burutapenak, iritziak eta susmoak, hainbat kontalarik agerturiko datuak bildurik, generalizazioa egin ahal izan dugulako. Horrela, liburuetatik bildu dugun informazioa argitu eta egiaztatzeko bidea
|
eman
digute, batzuetan, eta jendeaurreko jarrera o, ziala baino ez zela egiaztatzeko besteetan17.
|
|
|
Ez dugu sarrera hau bukatu nahi lana osatzeko lagundu diguten guztiei geure esker onak
|
eman gabe
.
|
|
|
Eskerrak
|
eman
nahi dizkiegu, nola ez, tesirako funtsezko iturriak eskaini dizkiguten orduko garaikideei. Informazio baliagarria eskaintzeaz gain, eskertzekoa dena, ez genuke esan barik utzi nahi lan hau osatzeko eta orokorrean ikerkuntza mailan burutu dugun lan interesgarriena, aberasgarriena eta politena izan dela.
|
|
|
Elizak zuen boterea galtzen hasi zen: 1790ean Constitution> Civile> du> Clergé> izan zen kaleratua; apaizak zibiltzat izan ziren hartuak, eta uko egin behar izan zioten sakramenduak
|
emateari
.
|
|
|
Société> des> Sciencies, > Lettres> et> Arts> de> Bayonne, > Eskualduna, > Eskualzaleen> Biltzarra, Revista> Internacional> de> Estudios> Vascos, Euskera, Gure> Herria, Bulletin> Musée> Basque> eta Aintzina. Argitalpenok aztertu ditugu intelektualen ekoizpen literarioari bidea
|
eman
ziotelako, sare intelektualaren partaide bihurtuz idazle horiek.
|
|
|
Are gehiago, Eusko Ikaskuntza elkarteak aurrea hartu zion Euskaltzaindiari: 1918an Bizkaiko, Gipuzkoako, Arabako eta Nafarroako diputazioek biltzar bat antolatu zuten Oñatin, euskal kultura oinarri eta helburu harturik; horrekin batera, biltzar hartako emaitzei iraunkortasuna
|
emango
zion erakundea eratu zuten, Eusko Ikaskuntza izena hartu zuena. Azkenean, Eusko Ikaskuntza bera izan zen 1919ko urrian, berriro ere Diputazioen bultzadarekin, Euskaltzaindia sortzeko lehenengo ekintzak burutu zituena.
|
|
|
Horixe izan zen, hain zuzen ere, Gure> Herriari
|
emandako
ardura, Edmond Blazy kudeatzaileak azaldu zuenez: Ils nous ont demandé un organe de vulgarisation30 Baina euskal kulturara hurbiltzeaz gain, euskaltasuna goratzea ere hartu zuen helburu, Eskualduna> eta Eskualzaleen Biltzarrak beretzat harturiko pentsabideari atxikiz.
|
|
|
Ils nous ont demandé un organe de vulgarisation30 Baina euskal kulturara hurbiltzeaz gain, euskaltasuna goratzea ere hartu zuen helburu, Eskualduna> eta Eskualzaleen Biltzarrak beretzat harturiko pentsabideari atxikiz. Izan ere, Gure> Herriaren artikulu gehienek, euskaraz idatzirik egoteaz gain, lerroak
|
eman
zituzten euskaldunen hizkuntza (véhicule naturel et vivante expression de lâme de la race31), izaera eta ohitura zaharrak nabarmentzeko, miti, katzeraino.
|
|
|
Société> des> Sciencies, > Lettres> et> Arts> de> Bayonne> aldizkaria berriro mintzagai hartuz, 1923an Baionako Udalak Sociétéri egindako eskaeraren berri
|
eman
zuen, Euskal Museoa antola zezan; helburua:
|
|
|
Euskal Museoak Bulletin> du> Musée> Basque> bihilabetekaria kaleratu zuen 1925ean. Museoaren ondareen berri
|
ematearekin
batera, jakitunek zehaztasunak agertzen zituzten arkitektura, pintura, ohitura zaharrak, antzerkia eta hizkuntzari buruz, betiere Euskal Herrian kokaturik. Erabilitako hizkuntzari dagokionez, artikulu guztiak frantsesez izan ziren idatziak.
|
|
|
Baina lau argitalpenok modernizazioak ekarritako aldakuntzen eragina gutxitzen saiatu baziren ere, Société> des> Sciencies, > Lettres> et> Arts> de> Bayonne, Revista> Internacional> de> Estudios> ascos> eta Euskerak, ostera, helburu desberdinak islatu zituzten, maila zienti, koko ikerkuntza sustatu nahi baitzuten. Euskerak konkretuki Euskaltzaindiaren lanen berri
|
eman
zuen.
|
|
|
Charles Maurrasen pentsabidean oinarriturik, Antzinako Erregimeneko erregezaletasuna berreskuratzea defendatu zuen, Frantziako Errepublikaren kontra, beraz. Horrela, 1906an Parlamentu frantziarrak Elizaren edukien inbentarioa egiteko agindua
|
eman
zuenean, Action> Française> inbentarioa burutzearen aurka agertu zen. Era berean, Gobernu frantziarra Vatikanoarekiko harremanak berreskuratzearen alde agertu zen eta Action> Françaisek kontra egin zion erabakiari.
|
|
|
Malherbek La, tteren eragozpenen berri
|
ematen
du Action> françaisetik urruntzeko, partaidea izan zela erakusten duena; Malherbek Harichelharrekin izandako elkarrizketa aipatzen du, Malherbe, J. P., aipatu 3 zikloko Tesia, 28 or.
|
|
|
1920an, ume denboran, poesia idazteari ekin zion Piarres La, ttek, Jean Saint Pierre Apaizgaitegi Handiko irakasleak bultzaturik49 Bide batez, esango dugu La, tteren hasierako asmoa Afrikara misiolari joatea izan zela, bertako hizkuntzak ikasteko; baina osasun txarra zela eta, Euskal Herrian geratu zen. Horrela, euskara ikasteari ekitea erabaki zuen50 1923an, apaiz ordena hartzeko gazteegia zenez gero, urte osoa
|
eman
zuen euskara ikasten, apaizgaitegian zegoen Inchausperen biblioteka txikian. Horrela, 1923an51, baita 1925ean ere, Eskualzaleen Biltzarrak ikasleen artean banaturiko sarietariko bat jaso zuen52.
|
|
|
1924ko uztailean apaiztu ostean, 23 urte baino izan arren, Aita Sainduak apaizteko baimena
|
eman
baitzion, Gieure Baionako apezpikuak Tolosako Institut> Catholiquera bidali zuen, 1924ko udazkenean, goi ikasketak burutzera. Jesuitekin ikasi zuen, beraz, La, ttek.
|
|
|
1927 urtea berriro Tolosan
|
eman
zuen lizentziatura amaitzeko, 1928an Apaizgaitegi Txikira bueltatuz bosgarren kurtsoan Humanitateak irakastera, baita euskal hizkuntza eta literatura61 irakastera ere.
|
|
|
Gerra amaiturik, Eskualduna> debekatu eta Herria> astekaria sortu zuten, 1944an. Piarres La, tte Herria> astekariaren zuzendari aukeratzearekin batera, amaiera
|
ematen
hasi ziren erresistentzia ekintzei64 Ordutik aurrera, La, tteren emaitza intelektualek oihartzun handiagoa izan zuten, aurrekoak bezain garrantzitsuak izan baziren ere: 1967 arte irakaskuntza lanean aritzearekin batera, 1949an euskaltzain izendatu zuten (urgazle zen 1928tik), Georges Lacomberen ordez; 1961ean ohorezko kalonje bilakatu zen; 1968tik 1976ra Centre> National> de> la> Recherche> Scienti, querako egin zuen lan, Linguistique> Général> sailean, eta 1982an Euskal Herriko Unibertsitateak doctor honoris causa izendatu zuen.
|
|
|
Azkenez, Piarres La, tteren ekintza baldintzatuko duen pentsamoldeari buruzko argibideak
|
ematearren
, Jean Haritschelharren hitzei jarraitu diegu65; berak dio La, ttek ez zituela batere gustuko F. Krutwig, Julen Madariaga edota Luis Haranburu, materialismo dialektikoa sartu baitzuten euskal literaturan (La, tteren ustez materialismorik garatuena marxismoarena zen); arbuiatu egin zituen Kafka, Albert Camus eta Simone de Beauvoir existentzialista ezkorrak ere. Ostera, La, ttek Gotzon Garate eta José Azurmendi goraipatzen zituen, aurre egin baitzioten materialismo horri.
|
|
|
Oronosek La, ttek erresistentzian burutu zituen ekintzen berri
|
eman
digu: Son activité consiste surtout à communiquer au Général Giraud qui se trouve en Afrique du Nord, les mouvementes des troupes allemandes dans la région, grâce à une double, lière qui va dUstaritz à Valcarlos et à tracer des cartes qui transitent par lEspagne pour lAfrique du Nord, Oronos, M, aipatu liburua, 77 or.
|
|
|
Baina La, ttek berak
|
eman
digu erresistentzian burutu zituen ekintzen berri: Larresoroko Darricarèreren bidez, margolari bizibidez?
|
|
|
Azkenez, aipatu beharra dago Aita Yves de la Brière jesuita, La, tteri aholkuak
|
eman
zizkiona, hala nola Aintzina> sortu edo mugimendu euskaltzalearen egitaraua idatzi orduko, ideia euskaltzaleak ez zirela doktrina katolikotik urruntzen egiaztatuz. La, ttek berak eskaturik ikuskatu zuen De la Brièrek egitamu euskaltzalea, frogatzen duena irakasle jesuitarengan zuen begirunea.
|
|
|
Baiona I, non Castagnet eskuindarra eta Garat ezkertiarra etsai politikoak ziren, Baiona II. barrutia eta Maule. Hauteskundeak buruturik, Garat suertatu zen garaile Baionako I. barrutian, Lissar eskuindarrak irabazi zuen Baionako bigarren barrutian eta mauletarrek Jean Ybarnégaray eskuindarrari
|
eman
zizkioten botorik gehienak.
|
|
|
Izan ere, 1919tik 1936ra buruturiko bost hauteskundeetan Jean Ybarnégaray eskuindarra nagusitu zen Euskal Herrian; Garat Euskal Herriko garaile ezkertiar bakarra izan zen (Bérard eta Delzangles erdi ezkertiarrak ziren), 1924tik 1932ra hauteskundeak irabazi zituena Baionako I. barrutian. Emaitzok Ipar Euskal Herriko herritarren pentsamoldearen berri
|
ematen
digute: nekazari bizimodu eta antzinako ohiturez bizi ziren herritar gehienak kontserbadoreak ziren, erlijiozaleak eta antzinako bizimolde horri eustearen aldekoak.
|
|
|
1912an Ybarnégarayk hasiera
|
eman
zion bizitza politikoari, Uharte Garaziko alkate izendatu baitzuten. Lehenengo aukeratze horrekin, Ybarnegarayk abizenaren ortogra, a aldatu egin zuen (politikan sartu baino lehen Ibarnégaray idazten zuen).
|
|
|
1918an gerra amaitzean, soldadu ohiak heroitzat hartuak izan ziren; Ybarnégarayri gerlari ohienganako mirespen hori lagungarri gertatu zitzaion hurrengo hauteskundeetan. Horrela, Eskualduna> astekarian Jean Ybarnégaray Mauleko diputatua goraipatu egin zuten, frontean borrokatu baitzuen; egin zituen hitzaldi aberkoien berri ere
|
eman
zuten Eskualdunan:
|
|
|
1932an eskuindar kontserbadoreak Fédération> Républicaine> partiduan bildu ziren, Ybarnegaray barne. Egitarauan garrantzi nagusia
|
eman
zioten erlijoari: instituzio erlijiosoak babestearen alde agertu ziren eta Estatuak irakaskuntza monopoliza zezanaren kontra.
|
|
|
Eskualdun garbia, mintzatzaile ederra, politikako bihurgune guzietan trebe dena, beti gure alde. Ez egon etchen zure boza
|
eman
gabe. Egibide duzu bozaren emaitea.
|
|
|
Ez egon etchen zure boza eman gabe. Egibide duzu bozaren
|
emaitea
. Biba Ybar! 84
|
|
|
Elkartearen batzarretara bertaratu zirenak ezagutzeko 1920 eta 1923 urteen arteko kideen berri baino ez dugu izan, zeren eta 1923tik aurrera elkarteak erabaki baitzuen bertaratzen zirenen berri ez
|
ematea
, zerrenda luzeegi bihurtzen ari baitzen: dépasant 80 à la séance, le Bureau a décidé de ne plus donner dans le Bulletin les noms des présents100 Badirudi, beraz, Société> des> Sciencies, > Lettres> et> Arts> de> Bayonnek antolaturiko bilerak arrakastatsuak zirela.
|
|
|
Eskualdunan euskal herrietako gertakarien berri
|
eman
zuten Nouvelles du Pays atalean, nekazarien arazoez hitz egin zuten Laborarier izenburupean eta erreklutatu eta gerlarien egoera aipatu zuten Nouvelles militairesn127 berrietan. Baina, aipatu atalez gain, Eskualdunak politika jorratzen jarraitu zuen, eskuindarren batasuna bilatzen baitzuen128, Errepublikaren pentsamoldeari aurka eginez batera.
|
|
|
Nahi badugu egin ditzaten ganbaretan lege batzu erlijionea fagoratuko eta errespetatuko dituztenac, ez ditzagun
|
eman
gure bozac Seroren eta Freren kasatzeko, katichimaren eta othoitzaren eskoletaric khentzeko, aphez gaien bokazionearen gibelarazteko eta erlijioneko zeremonien trabatzeko legeac ginen dituzten deputatuentzat, Zer den girichtinoen eginbidea bozkatzeko behar orduetan Eskualduna, 1889ko apirilaren, 1a.
|
|
|
La, tte, P., Le> Basque> et> la> Littérature> dexpresion> asque, > Baiona, 1941, 68 or. Piarres Xarrittonek ere Larresoroko eskolaren berri
|
eman
digu, Xarritton, P.: Pierre> Broussain, > Sa> ntribution> aux> études> asques>(), CNRS, Paris, 1985, 166 orr.
|
|
|
Baina, Eskualdunaren edukien puntu nagusiak aurkezturik, koka gaitezen puntu honen hasieran, non azaldu dugun eskuindarrek irabazi zituztela Iparraldeko 1889ko bozketak. Jakina, hauteskundeen emaitzak ezaguturik, la colère des républicains fut à la mesure de leur déception137 Frantziako Gobernuak euskal herritarrei Elizarekiko zuten menpekotasuna leporatu zien, erlijiozaleen aldeko botoa
|
eman
baitzuten, Frantziako Errepublikaren pentsamoldeari kontra eginez. Horrekin batera, Frantziako mandatariek euskal apaizek buruturiko ekintza politikoak salatu zituzten138:
|
|
|
Eskualdunak aro berri hartan izan zituen lankideen berri
|
eman
digu La, ttek: Jean Baptiste Constantin, de Menditte, Pierre Espil eta Armagnague xuberotarrak, irakurle zuberotarrak erakartzen saiatu zen Hiriart Urruty151?, Michel Iriart, Julien Héguy, Michel Gombault, Etchegaray, Bidégaray, Jean Etchepare medikua, Charles Harispe, Martin Landerretche, Georges Lacombe, Jean Baptiste Daranatz, etab.152 Tamaina handiagotu egin zuten, mamia aberastu eta euskarari leku zabalagoa eskaini.
|
|
|
1907an Louis Etcheverry hil zenean alargunak, senarraren omenez, izen zaharra erabiltzeko baimena
|
eman
zien Eskualdun> naren arduradunei. Beraz, 1908an Eskualduna> antzineko izena berreskuratu zuen astekariak.
|
|
|
Françoise Marie Gieure (Castets des Landes,) apezpikuaz honako informazio hau
|
ematen
digu Enciclopedia> Ilustrada> del> ais> Vascok: Su temperamento autoritario hizo que se le apodara le Colonel y que fuera cali, cado de prelat bonapartiste par temperament et bienveillant aux royalistes par calcul...
|
|
|
Eskualdunaren zuzendari izendatu zutenean, Jean Saint Pierre astekariaren lehenengo orrialdean hasi zen idazten, J.S.P. z sinatuz. Politika eta ekonomia gaiak jorratu zituen, baita herrietako gertakizunen berri
|
eman
ere bigarren edo hirugarren orrialdeetan.
|
|
|
Zer atsekabe guretzat eskualdunak ikustea, komunichtekin eskuz ikustea, tresna berak eskuetan, Francoren soldadoen kontra... Bazutena arrazoinik aski komunizteri laguntza
|
emaiteko
–Hori bertzerik da.
|
|
|
Guri hasteko ez iduri... Eskualdun guziak
|
eman
balire Francoren alde, Gipuzkoakoak eta Bizkaiakoak, Alabakoak bezala guri iduri odol gutiago izanen zela Espainian191.
|
|
|
Azkuek ere Aranarekiko desadostasunaren berri
|
eman
zion Guilbeauri:
|
|
|
...amp;gt; los> Estudios> Vascos> aldizkarian argitara zitzan213 Era berean, 1910ean lehendakariak eskatu zion Biltzarrari ezagutarazteko hildako pertsona ezagunen izenak, marmolezko harri batez ohoratuak izan zitezen; hain zuzen ere, 1910ean Arnaud Oihenart, Jacques Bela eta Agustin Chaho ohoratu zituzten214 1910ean ere Gieure apezpiku berriaren jarrera nabarmendu zuten, baimena
|
eman
baitzuen Apaizgaitegian euskara irakatsia izan zedin215.
|
|
|
Baina euskararen erabilera bultzatzeaz gain, euskaltasunaren pizkundea ere hartu zuen helburu Eskualzaleen Biltzarrak. 1905ean Biltzarrak bat egin zuen Antton dAbbadieren Euskal Jaien asmoekin, euskara eta euskal ohiturak zaintzeaz gain, ahalaz geroago eta barnago erroak sar araziz218; eta Arturo Campionek hasiera
|
eman
zion 1904ko batzarrari, Jules Salaberry eredu bezala aurkeztuz: pour ceux qui veulent avoir à coeur de ne point laisser disparaître notre nationalité219.
|
|
|
Landerreche, Martin: Euskarari nola iraupena
|
eman
, Eskualzaleen Biltzarra, Honoré Campion éditeur, 1911, 8 orr.
|
|
|
1926an estatutuak aldatu bazituzten ere, Eskualzaleen Biltzarrak arduratzen jarraitu zuen de la conservation et de la di, usion de leuskara euskararen zaintze eta hedatzeaz. Politikaz aritzea debekatuta zutelarik, aurpegi
|
eman
zien, politikaz ari zirelako zurrumurruei:
|
|
|
Lehenengo euskaltzainetarikoa izan zen. Berrogei urtez lanetik baztertua izan ondoren, osasunez ahul baitzegoen, laurogei urte zituelarik kurtsoak
|
ematen
hasi behar izan zuen berriro, Donibane Lohizunen, bizitzeko dirurik ez baitzuen; Piarres Xarrittonekin izandako elkarrizketa, Bilbo, 2002ko urtarrilaren 25a.
|
|
|
1918an Bizkaia, Gipuzkoa, Araba eta Nafarroako diputazioek, eta Baiona, Iruñe eta Gasteizko Apezpikuak deiturik, hau da, Eliz agintariak, Eusko Ikaskuntzaren biltzarra antolatu zuten Oñatin, euskal kultura langai harturik. Bilera hartan ateratako ondorioei iraunkortasuna
|
eman
nahian, erakunde berri bat sortzea erabaki zuten, hau da, Eusko Ikaskuntza. Julián Elorza elkarte berriaren lehendakari izendatu zuten, Julio Urkijo lehendakariorde eta Angel Apraiz Bartzelonako unibertsitateko katedraduna idazkari269.
|
|
|
Eusko Ikaskuntzak Boletín> de> la> Sociedad> de> Estudios> Vascos.> Eusko> Ikaskuntzaren> Deia> hiruhilabetekaria argitaratu zuen272 Aldizkari horrek elkartearen Batzar Iraunkor zein Batzar Nagusien bileren berri
|
eman
zuen; 1920 eta 1935 urteen artean burutu zituen 71 bileretan honako hauek izan ziren maizen parte hartu zuten kideak:
|
|
|
Boletín> de> la> Sociedad> de> Estudios> Vascos.> Eusko> Ikaskuntzaren> Deia> hiruhilabetekaria, Anuario> de> la> Sociedad> de> Eusko> Folklore> urtekaria, Memoria> de> la> Sociedad> urtekaria eta Revista> Internacional> de> Estudios> Vascos> seihilabetekaria, azken hau 1918an Julio Urkijok sorturikoa eta 1921ean Eusko Ikaskuntzaren aldizkari o, zial bihurtu zena. Gure lanerako lehenengoaren informazioaz baliatu gara, Eusko Ikaskuntzaren batzarren berri
|
ematen
duelako. Intelektualen idatzizko lana neurtzeko, ostera, azkenengoa iruditu zaigu egokiena, lauretatik idazlan kopuru handiena jasotzen baitu.
|
|
|
Piarres Xarrittonek Eusko Ikaskuntzaren idazki bat aipatzen du, non Pierre Broussainek kide batzuen pentsamolde politikoaren berri
|
eman
zuen: Julio Urkijo karlista; Arturo Campion, Cosme Elgezabal, L. Urabayen, Louis Eleizalde, Claudio Armendariz, J. Cunchillos, X. Gortazar, H. Eguren euskal nazionalistak.
|
|
|
Euskaltzaindiaren bileretan parte hartzeari dagokionez, Euskeran
|
emandako
bileren berriek erakusten digute euskaltzainek maiz erantzun zietela Akademiaren deialdiei; sarrien parte hartu zutenak hauexek izan ziren:
|
|
|
Nafarroa Behereko euskaltzain urgazleak bete betean asmatu zuen, zeren eta 1928an Piarres La, tte urgazle izendatu baitzuten, Jean Baptiste Darricarrere hil berriaren ordez. La, tteren izendapena Euskaltzaindiaren 1928ko urtarrileko batzarrean
|
eman
zuten aditzera294, Lacombek batzarkideei La, tteren euskal aditzari buruzko lana irrakurtzearekin batera.
|
|
|
Euskaltzaindiak argitaraturiko Euskerari dagokionez, artikulu gutxi argitaratu zituzten bertan, aldizkariak orri gehienak
|
ematen
baitzituen bileren bilakaera eta onartutako hizkuntz arauen berri emateko. Bide batez, esango dugu, 1924ko abenduaren 22an eskaintza egin ziotela Sebero Altuberi Euskera> Euskaltzaindiaren agerkariaz ardura zedin, agerkaria nola erreztu ta irakurgarriago egin litekeen txostena ere buru zezan eskatuz297.
|
|
|
Euskaltzaindiak argitaraturiko Euskerari dagokionez, artikulu gutxi argitaratu zituzten bertan, aldizkariak orri gehienak ematen baitzituen bileren bilakaera eta onartutako hizkuntz arauen berri
|
emateko
. Bide batez, esango dugu, 1924ko abenduaren 22an eskaintza egin ziotela Sebero Altuberi Euskera> Euskaltzaindiaren agerkariaz ardura zedin, agerkaria nola erreztu ta irakurgarriago egin litekeen txostena ere buru zezan eskatuz297.
|
|
|
Axola zaizkigun bi hamarkadetako Euskerak birritan
|
eman
zuen La, tteren lanaren berri: 1931n aditzera eman zuen Euskaltzaindiak Eskualdunen> Loretegia> La, ttek idatzitako literatur liburuaren 25 ale erosiko zituela298 eta 1932an Resurrección Mª de Azkuek La, tteren poema bat irakurri zuen299 Ostera, La, ttek berak ez zuen artikulurik argitaratu 1920 eta 30 hamarkadetako Euskera> Agerkarian.
|
|
|
Axola zaizkigun bi hamarkadetako Euskerak birritan eman zuen La, tteren lanaren berri: 1931n aditzera
|
eman
zuen Euskaltzaindiak Eskualdunen> Loretegia> La, ttek idatzitako literatur liburuaren 25 ale erosiko zituela298 eta 1932an Resurrección Mª de Azkuek La, tteren poema bat irakurri zuen299 Ostera, La, ttek berak ez zuen artikulurik argitaratu 1920 eta 30 hamarkadetako Euskera> Agerkarian.
|
|
|
Hain zuzen ere, Gure> Herriaren orrialdeek lehenengoz hitz egin zuten Piarres La, ttez intelektual preziatu gira 1924ko uztailean, Jean Etcheparek Piarres Gure> Herriaren irakurleei ezagutzera
|
eman
zienean La, ttek Eskualzaleen Biltzarrak banaturiko lehen saria irabazi ondoren307; idazle berberak luze idatzi zuen La, tteri buruz 1924ko iraileko zein urriko zenbakietan308:
|
|
|
Gure> Herriak Eskualdunarekin> zituen harreman komunen berri
|
eman
zuen, adieraziz: Gure ustez segurik Gure Herria hartzen duten gutiz gehienek Eskualduna irakurtzen dute317 Beste aldetik, Dominique Soubelet zoriondu egin zuen Jean Elissaldek Gure> Herriaren orrialdeetan, kaleratu berri baitzuen sei orriko Eskualduna:
|
|
|
Baina Gure> Herria> harremanetan egon zen SSLAB> eta RIEV> argitalpenekin ere, baita geroago aztertuko dugun Bulletin> du> Musée> Basquerekin ere, erredakzioak aditzera
|
eman
zuenez:
|
|
|
Jules Moulierek aditzera
|
eman
zuenez, Gure> Herrian esku dutenek327 hartu zuten parte bilera hartan: Laurent Apestéguy, Jean Barbier, Edmond Blazy. Gure> Herriaren administratzaile kudeatzailea zena?, Louis Dassance, Dominique Dufau, Jean Elissalde, Jules Moulier, Jean Saint Pierre eta Emmanuel Souberbiellek.
|
|
|
Baina 1930 arte Gure> Herriaren lan taldeak ez zuen harremanak sustatuko zituen bilera gehiago burutu. 1930eko otsailean, aldiz, batzar bat izan zen antolatua pour proclamer que Gure> Herria> ne doit pas mourir330 Gure> Herriaren helburuak eguneratzearekin batera, erabaki zuten Gure Herria elkartea sortzea, izen bereko aldizkariari indarra
|
emango
liokelakoan. Elkarte berriaren Administrazio kontseilua sortu zuten:
|
|
|
Aldizkariak zituen arazoei dagokienez, azaldu dugu 1930eko azaroan Gure Herria elkartea sortu zutela Gure> Herriari indarra
|
emateko
helburuz. Horretaz, Jean Etchepare lehendakariordeak La, tte idazkariari aipatu zion Gure> Herria> interesgarriago egin beharra334 Erantzun moduan, Gure> Herria> hilabetekari bihurtzea proposatu zuen Etcheparek, bihilabetekaria izan beharrean; 40 orrikoa izango litzateke, txandakatuz erdarazko (espainolez eta frantsesez) eta euskarazko zenbakiak; euskarazkoetan euskalki guztiak erabiliko zituzten.
|
|
|
Dena dela, arazoak arazo, Gure Herria elkarteak lortu zuen Gure> Herriak 1938 arte iraun zezan. Are gehiago, oso eginkizun garrantzitsua bete zuen, bidea
|
eman
baitzuen idazleek iritziak, kritikak eta laudorioak argitara zitzaten, aurrerago ikusiko dugun bezala.
|
|
|
Jean Barbier 1931n hil zenean Jean de Jauréguiberry doktorea izendatu zuten Barbieren aholkularitza lana burutzeko335 Urtero bezala, Piarres La, ttek idazkari adjuntuari zegokion ekintzei ekin zien, bilera bakoitzean aurreko batzarraren berri
|
emanez
; lan hartan ari zela, hona hemen La, tteri zuzenduriko estimu hitzak:
|
|
|
Pedro> Garmendiak Pierre Dopen intéressant ouvrage aipatu zuen, baita eskerrak
|
eman
ere: sollicité par nous... lamabilité de consulter les livres anciens339.
|
|
|
Louis Colasek Julien Vinsonen pentsamoldearen berri
|
eman
zuen,, nkatu eta aldaezin bezala (nous connaisions tous ses idées très arrêtées354). Louis Dassancek aipatu egin zuen Vinsonek adeitasunez adierazitako oharra355 Henri Dopek, ostera, Vinsonek folklorez idatzirikoa mesprezatu egin zuen:
|
|
|
nous ne pouvons mieux faire que de résumer ici ce quil a dit399 Georges> Lacombek nabarmendu egin zuen Gavelen remarquable communication, impeccable quant à la méthode400 Piarres> La, ttek kontra egin zion Gavelen gramatika azalpen bati (Cette explication ne vaut pas pour la 3º personne du singulier401). Philippe> Veyrini, ostera, nahiko arrazoizko iruditu zitzaizkion Gavelen azalpenak402, beroni eskerrak
|
emanez
: Qui a bien voulu con, rmer avec autorité les conclusions que nous avions émises403.
|
|
|
Eskola nazionalistak sustaturiko ikertze metodo berriak arbuiatu egin zituen Piarres Lhandek ere, arbitrarioak zirelakoan; eta Sabino Aranarenaz gain, Isaac López de Mendizabalen lanak ere baztertzeko aholkua
|
eman
zuen Lhandek475.
|
|
|
gure eskuararen goiti beheitiez mintzo omen dire erdaraz484 Oker zebilen Moulier, behinik behin Pierre Lhanderen aburuz: Elizalde, Eguskitza, Olabide eta Altube euskaltzainek, erdararen etsaiek, ez lukete baimenik
|
emango
euskaraez denko hizkuntzaz aritzeko: ikhustekoa zen Eguzkitzaren begi beltzen tximista zorrotza, eta Aita Olabidek xuxen botatzen zakon, Euskeraz, yauna! 485.
|
|
|
Idazleek Euskaltzaindiari eskatu zioten hitz xorta berria bildu edo sortzeko. Azkue lehendakariak euskaltzainei eskaria helarazi zienean, akademiakide gehienek agindua onartu zuten; Julio Urquijo eta Georges Lacombek, ostera, honako erantzuna
|
eman
zioten Azkueri:
|
|
|
Eta Piarres La, ttek adierazi zuena adierazi zuela, Pierre Lhandek ere Hiztegi bat osatzeari ekin zion, bakarrik Iparraldeko euskalkiez horniturik523 Lhanderen Hiztegiaz eta gainontzeko lanez daturen bat
|
ematearren
:
|
|
|
Gure> Herrian agerturiko kritika, pentsalari eta sorkuntza intelektualei buruzko aipamenei amaiera
|
ematearren
, honako bi lauki hauek osatu ditugu, iritziok bil ditzan:
|
|
|
Ikusten dugun legez, elkarte baten ordezkari izateak hauei buruzko iritziak
|
ematera
eragin zituen kritikariak. Azkue euskaltzainburuak eta Lhande euskaltzainak onespen eta arbuiozko komentarioak jaso zituzten; gainontzekoek onezpenezkoak baino ez.
|
|
|
Sauver de loubli, des ravages du temps, du progrès industriel... tout ce qui est pour un peuple la caracteristique de son pays536 Sortu zuenetik, Museoa eta Société> elkartearen arteko harremanak etengabeak izan ziren: Boissel zuzendariak urtero
|
ematen
zuen Euskal Museoaren ekintzen berri Sociéték hilabetero burutzen zuen batzarretan.
|
|
|
Museoak Bulletin> du> Musée> Basque> bihilabetekaria kaleratu zuen 1925ean. Museoaren ondareen berri
|
ematearekin
batera, jakitunek zehaztasunak agertu zituzten arkitektura, pintura, ohitura zaharrak, antzerkia eta hizkuntzari buruz, betiere Euskal Herrian kokaturik.
|
|
|
Laukiak erakusten digun bezala, Euskal Museoaren arduradun nagusia, William Boissel, Société> s> Sciencies, > ttres> t> Arts> e> Bayonne> bileretara joaten zen, hain zuzen ere museoaren ekintzen berri
|
emateko
. Ostera, Philippe Veyrin, Euskal Museoaren Batzorde Iraunkorraren idazkaria izan bazen ere, ez da laukian agertzen, ez baitzen Sociétéren bileretara joaten, ezta beste elkarteren batek antolaturiko batzarretara ere.
|
|
|
Piarres La, ttek ez zuen 1920 eta 30.eko hamarkadetako Bulletin> du> Musée> Basque> aldizkarian idatzi. Are gehiago, Bulletinen behin baino ez da La, tte aipatzen, 1931ko alean, > Cahiers> de> Centre> Basque> et> Gascon> dEtudes> Regionales argitalpenaren berri
|
eman
zutenean, La, tte irakasleak Les études basques au travers des siècles artikulua argitaratu zuela Cahiersean aditzera emanez543.
|
|
|
Eskola libreetan euskara irakasteko eskubidea bazegoela gogoratu zuten Aintzinan: Eskola libroetan erakusle diren Begiralek ez ditzatela ahantz Jaun Aphezpiku ohiak eskuarari buruz
|
eman
manamendu bereziak; Gobernuko eskoletakoak orhoit ditela halaber beren erreglamenduko 15 garren artikuluaz. Hunek zuzena emaiten dute eskolan haurreri erakusteko nola itzuli behar den frantsesa eskuaralat eta eskuara frantseserat, Begiraleak, Aintzina, 1934ko azaroa.
|
|
|
Eskola libroetan erakusle diren Begiralek ez ditzatela ahantz Jaun Aphezpiku ohiak eskuarari buruz eman manamendu bereziak; Gobernuko eskoletakoak orhoit ditela halaber beren erreglamenduko 15 garren artikuluaz. Hunek zuzena
|
emaiten
dute eskolan haurreri erakusteko nola itzuli behar den frantsesa eskuaralat eta eskuara frantseserat, Begiraleak, Aintzina, 1934ko azaroa.
|
|
|
Oronosek ere La, ttek gazteekin burutu zituen lehenengo ekintzen berri
|
eman
digu: il ne se cantonne jamais à sa classe (hirugarren maila).
|
|
|
Menditarrak taldearen buruek, eta Hegoaldeko EAJren inguruan sorturiko Mendigoizaleen araudia eredu harturik573, gazteen betebeharren berri
|
eman
zuten aditzera: adimenaren garapena sustatuko zuten, gorputzaren osasuna eta eskuzko trebetasuna, egokia izanda euskara ikas zezaten.
|
|
|
Beraz, Menditarrak taldearen partaideak sakabanatu egin ziren; Jacques Mestelanen ikuspuntutik, Menditarrak taldea desegin zen, alde batetik, partaideak ez zirelako oso euskaltzaleak581, jadanik aipatu dugun bezala; eta bestetik, Espainiako gerra piztearekin, iheslariak Iparraldera heltzen hasi zirelako eta La, ttek denbora eta ahaleginak
|
eman
baitzituen haiei aterbea aurkitzen, menditar eta euskaltzale taldearen ekintzak alboratuz582.
|