|
2007
|
|
|
Problema, erdaraz huskeria bada ere, euskaraz problema problema bihurtzen da. Izan ere, euskaraz ahoz normal normal esaten ditugu hau lakoak (lehenengo
|
emanda
aditz nominalizatua perpaus gerundialean):
|
|
|
B. Manipulatu gura ditut hasiera perpausok, beste kokaleku batzuk
|
eman
aditzari eta galdegaiari, eta aztertu, operaziook zelan eragiten dioten komunikagarritasunari perpausean: zein osagai hurrenkera irakurtzen den errazen eta nekezen, eta zergatik.
|
|
2009
|
|
|
«Diskurtso zientifikoan, aditz hauetako batzuek izaera nahasia dute, diskurtsoa antolatzeko funtzioa dutelako eta, aldi berean, lanaren metodologiarekin loturik dagoen esanahia dutelako». Esate baterako,
|
eman
aditzaren esanahia hau da: «Eragiketa matematiko baten emaitza bat sortu».
|
|
2010
|
|
|
Ildo horretatik, banaketa adierazle argia izango da berbaldi ekarriarekiko esatariak duen ikuspuntua adierazteko. Sermoietako esatariak ez die aipu batzuei inolako aukerarik
|
ematen
aditza bukaeran kokatzeko, bereziki hereje eta exkomiku esparrukoei, Elizatik kanpokoei alegia. Horrelakoetan, esatezko aditza, badaezpada ere, hasieran jarriko du iragazki bezala.
|
|
2014
|
|
|
3 taula. Handiagotu eta
|
eman
aditzen lexikalizatutako zenbait tripleten adibideak.
|
|
|
Hemen Mikel izen berezia gonbidatu perpaus nagusiko aditzaren osagarriada (gonbidatutakoa). Bestalde,
|
eman
aditzaren subjektua ez da agerikoa, hau da, argumentu isila da. Baina (1) eta (2) n ez bezala, ez du erreferentzia askea.
|
|
|
Esaldihau interpretatzeko modu bakarra dago:
|
eman
aditzaren subjektuak Mikel-i egitendio erreferentzia. Bestela erranik, perpaus nagusiko Mikel osagarriak mendeko emanaditzaren subjektu isila kontrolatzen du.
|
|
2019
|
|
|
|
EMAN
aditzak erakusten diguna: eman!
|
|
|
Geruza honetan, garaiko hiztegian dauden hitzak dira aurkituko ditugunak:
|
eman
aditzak objektuaren izena eskatzen du nahitaez, edota bere ordezkoak diren erakusleak.
|
|
|
|
Eman
aditzak bezala, berarekin darama gauza bat. Izena edo erakusle bat izanen da erabiliko duguna.
|
|
|
Barridekoek, nork bere hizkuntzan, egin zutenari begiratu gabe, euskaldunak, bere kasa aritu zirela izan da aukeren artean onena. Aukera honetan,
|
eman
aditzaren ezaugarriaz ahaztu gabe, hemen aztertzen eta ikusten ari garena hauxe da: hasieratik diseinatutako aditza —eta azpimarratu nahi dugu diseinuarena— eta adizkiak asmatzeko erabili zuten prozedura jakinda, pausoz pauso, hiru kasu flexio horiekin komunztaturik agertzea denbora kontua zen.
|
|
|
Beraz, arrazoibide horrekin, eta benetako aginduak, batetik, eta
|
eman
aditzak eskatzen duena ikusita, bertzetik, gero eta nabariagoa egin zaigu aukeratutako konklusio hori.
|
|
|
Gainera,
|
eman
aditzaren paradigma guztiak (demagun adizkia hizkuntza jasoan baino ez da erabiltzen) galduak izatea eta eratorriko eraman aditzak, aldiz, denetarik izatea harrigarria da.
|
|
|
Betiko har hura bere atzizkiari katigaturik: hartu aditza... bere bikotearekin batera,
|
eman
aditza, hartu eman hain justu, egunero erabili izana da. Bada, har aditzoina —aspaldi luze haietan aginduak emateko aproposa— indarrean egonda ere, nola justifikatu indikatiboko inolako paradigmarik ez izatea?
|
|
|
Dakizun bezala, latinean konjugazio joko guztiak hitz soil baten bidez ematen ziren, gure terminologian, joko trinkoak baino ez zituzten erabiltzen. Adibidez, hartu eta
|
eman
aditzak latinean jokatuz, holako adizkiak erabiltzen zituzten:
|
|
|
Aditz hauek," ordezkoak" edo" jatorrizkoak", noizkoak diren asmatzeko, lehenik eta behin, jakin behar dugu zenbateraino dauden barneratuak euskaran, baita edozein hizkuntzatan ere. Bada, hori ikusteko kendu eta hartu aditzak hartuko ditugu aztergai; hori, bai, nahaste horretatik ateratzeko
|
eman
aditza erabili nahi dugu bi aditz horien ezaugarriak azpimarratzeko.
|
|
|
Ekintza hau,
|
eman
aditzarena, giza historian presente egon da betidanik; are gehiago, animalien portaeran ikusten ahal dugu ekintza bera, adibidez, txori batek bere txitari janaria ematean. Ekintza horretan daude aipatu behar ditugun hiru elementuak; txoria (emailea), txita (hartzailea) eta janaria; baita azpimarratu nahi duguna ere:
|
|
|
geldi aditza burura etorri zaigu eta, beharbada, sobera zorrotz ari garela pentsatu eta ohartu gara aditzen arabera espazioak antolatzen ibili zirela eta oposizioen arabera espazio bat edo bertzea aukeratzen zutela: etor eta ekar aditzekin, lehenengo espazioa eta hona izan zen asmatu zuten adberbioa; geldi eta
|
eman
aditzekin. hor adberbioa eta hori erakuslea asmatu zituzten; eta oposizioan asmatutako joan eta eraman aditzen bitartez, hirugarren espazioa antolatu zuten.
|
|
|
Hartu eta
|
eman
aditzak asmatu eta haiekin batera NOR NORK eta NOR NORI NORK motako aditzak asmatu zituzten. Aditza asmatu eta, automatikoki, hiztunak entzuleari agindua ematerakoan, aukeratu zuen agindua nork beteko zuen, pertsona egilea nor izanen zen:
|
|
|
Konjugazio perifrastikoa indarrean egon baino lehen aginduak
|
emateko
aditzak indarrean zeuden; eta aspektu marka dutenen artean, haien oinarriak, aditzoinak, edo, beharbada, haien erroak, izan ziren erabiltzen zituztenak: (e) tor, (e) kar, (i) bil.; beraz, kontua da jakitea zertarako gehitu zieten i salatari hori.
|
|
|
2. Aurreko kapituluan bereizi dugu hartu eta
|
eman
aditz bikotea iragartzeko bi aditz horiek, nahitaez, ibilbide bera egin dutela. Eta har aditzoinari buruz erran dugu egunero erabili izana dela, har aditzoina aginduak emateko aproposa delako.
|
|
|
3. Guri, behintzat, ez zaigu buruan sartzen,
|
eman
aditzak bere horretan jarraitzen duen bitartean, gure hartu aditza bertze baten ordezkoa izatea. Gainera," ordeztutako aditz zaharra" inolako arrastorik utzi gabe leku guztietatik erabat desagertu izana harrigarria da:
|
|
|
|
Eman
aditzari buruz nahikoa erran dugu dagoeneko eta ez dugu gehiago erranen.
|
|
2020
|
|
|
Etorri edo joan ekintzek bat, edo bi (‘iturria’, nondik etorri, edo ‘helburua’ nora joan).
|
Eman
aditzak ohikoa du hiru parte hartzaile izatea, eta abar. Parte hartzaile horiei esaten zaie ‘argumentu’ Argumentu horiek, aldi berean, ‘paper tematikoak’ hartzen dituzte:
|
|
2021
|
|
|
Argi izan behar dugu, ordea, argumentua izatea ez dagokiola izenari, hots, izen kategoria duen ale lexikoari, ez bada izenaren inguruan sortzen den sintagmari.
|
Demagun
aditz baten argumentua izen sintagma konplexu bat dela: Mikeli asko gustatzen zaizkio egunsentiko kolore arrosako lore usaintsuak.
|
|
|
11.4b Euskarazko aditzen irudia ez da jinguluerarena bezain muturrekoa, baina ziurrenik irakurle askori euskarazko zenbait aditz etorri zaizkio gogora jingulueraren aditzen berri izatean. Euskaraz, ondoko hizkuntzetan ez bezala, aditzezko esanahi asko egin, hartu eta
|
eman
aditz arinekin eraikitzen dira. Hona hemen adibide gutxi batzuk:
|
|
|
Hona hemen adibide gutxi batzuk: egin aditzak (amets egin, alde egin, dantza egin, elurra egin, huts egin, jauzi egin, kasu egin, korrika egin, lo egin, oihu egin, negar egin, txalo egin, zin egin), hartu eta
|
eman
aditzak (amore eman, atseden hartu, damu hartu, esku hartu, lur hartu, min eman, min hartu, parte hartu, su eman).
|
|
|
Hirugarrenik eta azkenik, a partizipioak adjektibozko osagarriak hartzen dituzten aditzen osagarriak izan daitezke, esate baterako, irudi eta
|
eman
aditzenak: Haserretua dirudi/ ematen du.
|
|
|
Perpaus horietan, aditza ditrantsitiboa da, hola deituko ditugu, edo nahiago bada, trantsitibo datiboduna, Fernándezek eta Ortiz de Urbinak (2010) deritzaten bezala. Adibidez,
|
eman
aditz ditrantsitibo prototipiko horietako bat da. Subjektuaz gain (nork), osagarria (zer) eta zehar osagarria (nori) eskatzen dituzten aditzei esaten zaie ditrantsitibo.
|
|
|
23.2.1.3.2c Batzuetan, izen bera izanik, egin nahiz
|
eman
aditzekin osa daiteke lokuzioa, esanahia aldatu gabe: atsegin egin/ atsegin eman, min egin/ min eman, errieta egin/ errieta eman.
|
|
|
23.2.2.4e [izena+ egin, eman, hartu] motako lokuzioak ere intrantsitibo ergatibodunak dira; eta
|
eman
aditzarekin osatuak, gehienetan, intrantsitibo ergatibodun datibodunak (min eman dio, lotsa eman dio). Lokuzio hauetako izena aditzaren barne argumentua da, eta horren froga litzateke izen horrek partitibo atzizkia hartu ahal izatea (ikus § 23.2.1.3.1d, § 23.2.1.3.2b).
|
|
|
Beste modu batera esateko, aditz bakoitzak sare semantiko bat eratzen du, eta sare semantiko horrekin batera gauzatzen da sintaxian. Ezinbestekoa da norbait lotsatzea, norbaitek zerbait eskuratzea, edo norbaitek beste norbaiti zerbait ematea, lotsatu, eskuratu edo
|
eman
aditzen esanahiaz jabetu nahi baldin badugu. Abiatu ere nonbaitetik abiatzen gara, eta nonbait ipintzen ditugu gauzak.
|
|
|
Hiztegiek ematen digute, zeharka bada ere, sare semantiko horien berri aditz bakoitza definitzean, eta nola erabiltzen den zehazten dutelarik.
|
Eman
aditzak, esaterako, (norbaitek) (zerbait) norbaiten esku ezartzen duela esaten digu. Emate hori noizbait, nonbait, nolabait... gertatzen da:
|
|
|
|
Eman
aditzak badu, esaterako, beste erabilera bat aski diferentea: Beste ehun urte itxaron duzula ematen du (Azurmendi); Atzealde iluna duten irudiak argiago direla ematen du atzealdea argia dutenak baino (J.
|
|
|
30.6.3.4c TZERA joan, TZERA
|
eman
aditz perifrasiak. Bi aditz perifrasi osatzen dituzte TZERA perpausek:
|
|
|
Bi aditz perifrasi osatzen dituzte TZERA perpausek: joan aditzarekin lehena,
|
eman
aditzarekin bigarrena.
|
|
|
24.3.5.1b Nolabait esateko, erromatarrak garaiezintzat hartzen zituzten edo denboraldia amaitutzat eman dute esaten dugunean, hartu eta
|
eman
aditzak beren ohiko adieratik urrunduta azaltzen zaizkigu; zerikusi gutxi dute zapatak hartu ditugu edo dirua eman digute adibideetako hartu eta eman aditzekin; eta egitura kopulatiboetara hurbiltzen dituen adiera berezi hori prolatiboa hartzen dutenean bakarrik izaten dugu; prolatiborik gabe adibide horiek okerrak izango genituzke, edo beste esanahi bat izango lukete hartu eta eman aditzek.... Baina eduki semantikoari dagokionez, sarreran semikopulatiboen sailean aurkeztu ditugun ibili (Nekane triste dabil) edo jarraitu (Josuk gaixo jarraitzen du) bezalako aditzetatik aldenduz, aspektuari buruzko alderdiak (egoeraren hasiera edo aldaketa, iraupena edo amaiera) baino askoz ‘eduki’ gehiago ematen dute:
|
|
|
24.3.5.1b Nolabait esateko, erromatarrak garaiezintzat hartzen zituzten edo denboraldia amaitutzat eman dute esaten dugunean, hartu eta eman aditzak beren ohiko adieratik urrunduta azaltzen zaizkigu; zerikusi gutxi dute zapatak hartu ditugu edo dirua eman digute adibideetako hartu eta
|
eman
aditzekin; eta egitura kopulatiboetara hurbiltzen dituen adiera berezi hori prolatiboa hartzen dutenean bakarrik izaten dugu; prolatiborik gabe adibide horiek okerrak izango genituzke, edo beste esanahi bat izango lukete hartu eta eman aditzek. Baina eduki semantikoari dagokionez, sarreran semikopulatiboen sailean aurkeztu ditugun ibili (Nekane triste dabil) edo jarraitu (Josuk gaixo jarraitzen du) bezalako aditzetatik aldenduz, aspektuari buruzko alderdiak (egoeraren hasiera edo aldaketa, iraupena edo amaiera) baino askoz ‘eduki’ gehiago ematen dute:
|
|
|
|
Eman
aditzarekin tzat postposizioa gehienetan partizipioari eransten zaio: Krisia amaitutzat eman zuen gobernuak; Zure zorra kitatutzat ematen dut; Zumaia jaitsitzat ematen dute urtero garai honetan arraun munduan (Berria).
|
|
|
eman duten adibideetan subjektuaren nolabaiteko borondatea azaltzen da, eta subjektu horrek asmo osoz ezartzen dizkio ezaugarri batzuk perpausaren objektuari —lehen mailako predikatuaren subjektuari— Alegia, lehenengo adibidean (Krisia amaitutzat eman zuen gobernuak), ulertzen da gobernua dela krisia amaitutzat ematea erabaki duena, krisiari ezaugarri hori ezartzen diona, edo ezarri nahi diona. Eta horren ondorioz,
|
eman
aditzarekin azaltzen diren predikatuek semantikoki ezaugarri horrekin bateragarriak izan behar dute; adibidez, ezin dira esan* Jon tristetzat eman dugu edo* Ane futbolari saiatutzat eman dugu, ‘triste izatea’ edo ‘futbolari saiatua izatea’ ez baitira subjektu batek nolabaiteko borondatez ezartzeko moduko ezaugarriak; aldiz, ‘zerbait amaitutzat ematea’ bada era horret...
|
|
|
|
Eman
aditzarekin osatzen direnetan tzen aspektu marka erantsi ohi da beti (ematen du), eta gehiago agertzen da mendebaldeko testuetan: Neska bizkorra ematen du Maialenek; Mutil hark Josu ematen du (‘Josuren itxura du’); Kanpotarra ematen duzu; Hiltegira daramaten txekorra ematen dut (Alonso); Aldagaitza ematen zuen esaerak, bat batean, beste interpretazio bat eskaintzen du (Alonso); Ez ditut inondik ezagutzen, baina oso jatorrak ematen dute (Arretxe); Etxe Zuriak oso gauza gutxi ematen zuen kanpotik (Cano); Baldarrago ematen zuten orain (Epaltza); Arinegi joan dela ematen du kontu horrek (Herria); Bere lana artoski eremaki duela ematen du (Herria).
|
|
|
Etxepare). Joera bat adieraz dezake
|
eman
aditzarekin (edateari emana), eta ari izan aditzarekin ager daiteke: Badira ere beharrik beste batzu[...] ari direnak fedearen argitzeari eta itxura berritzeari (Hiriart Urruti gaztea).
|
|
|
norbait eta zerbait6, adibidez, Alabak aita ikusi du. Era berean,
|
eman
aditzak bi argumentu eska ditzake, esanahia nolakoa duen: Ikertzaileak hitzaldia eman zuen.
|
|
|
Adibidez, gustatu aditz psikologikoa dugu lehen perpausean, datibo eta absolutibo argumentuak hautatzen dituena, eta zait adizkian ikus daitekeenez, izan bera da aditz laguntzailea, nahiz eta datibo komunztadura ere biltzen duen.
|
Eman
aditz trantsitibo datibodunarekin (ditrantsitibo ere deituak), berriz, dizut adizkia dago. Adizki horretan ez dugu morfologikoki agerian* edun en aditz erroa, hots, u, dut forma datibo komunztadurarik gabean ez bezala.
|
|
2022
|
|
|
Beste bat huts
|
eman
aditz lokuzioa izan daiteke. Gerta daiteke norbaitek guri huts ematea, artean beregan asmo edo esperantza handiak eduki arren.
|