|
2013
|
|
|
Formulen prozedura bertan behera utzi zen; prozedura horretan, akzioak bi fase zituen: bata, magistratuak zuzentzen zuena, eta, bestea, aditu ez zen baten esku
|
zegoena
. Prozedura horren ordez, cognitio deiturikoaren prozedura ezarri zen.
|
|
|
Alderdiren batek frogatzen bazuen iudexak bere egin zuela auzia (litem suam fecit), bai aldez aurretik horretarako joera zuelako, bai ezjakina zelako, alderdiak akzioa zuen zuzen zuzenean iudexaren aurka jotzeko; baina epaitzari eutsi egin behar zitzaion. Haatik, prozedura berrian, gora jotzea onartuta
|
zegoen
, dela lehenengo auzialdiko epaileek hartutako erabakien aurka, dela goragoko auzitegiek hartutako erabakien aurka; hierarkia judizialean gora eginez, enperadorearengana heltzeko aukera ere bazegoen.
|
|
|
Alderdiren batek frogatzen bazuen iudexak bere egin zuela auzia (litem suam fecit), bai aldez aurretik horretarako joera zuelako, bai ezjakina zelako, alderdiak akzioa zuen zuzen zuzenean iudexaren aurka jotzeko; baina epaitzari eutsi egin behar zitzaion. Haatik, prozedura berrian, gora jotzea onartuta zegoen, dela lehenengo auzialdiko epaileek hartutako erabakien aurka, dela goragoko auzitegiek hartutako erabakien aurka; hierarkia judizialean gora eginez, enperadorearengana heltzeko aukera ere
|
bazegoen
.
|
|
|
Aitzitik, akzioa egikari zitekeen, demandaren lege oinarriak zehatz mehatz identifikatu gabe. Aurreko prozeduran, pretorearen eta iudexaren artean eginkizunak zatituta
|
zeuden
, eta horrek islatzen zuen zuzenbidearen eta egitateen arteko bereizketa. Prozedura berrian, ostera, epaile batek bakarrik zuen prozesu osoaren gaineko eskumena, eta, ondorenez, bereizketa ezereztu egin zen.
|
|
|
Esate baterako, zuzenbide klasikoak zehatz mehatz definitu zuen jabetzaren eta edukitzaren arteko bereizketa. Maiz sarri, pertsona berberak izaten zituen gauza zehatzaren gaineko jabetza eta edukitza; baina onartuta
|
zegoen
zerbaiten jabe izatea, hau da, jabetza titulua izatea, beste inork gauzaren edukitza fisikoa zuen bitartean. Jabeak, edukitzarik ez zuenean, akzio zehatza erabil zezakeen bere mesederako, hain zuzen ere, vindicatio izenekoa.
|
|
|
Era berean, zuzenbide klasikoak berezi egin zituen, bateko, jabetza xedatzeko kontratua, hau da, jabetza saltzeko hitzarmena, eta, besteko, saltzaileak erosleari jabetza benetan eskualdatzea. Kontratua betebeharren zuzenbidearen barruan
|
zegoen
kokatuta. Izan ere, kontratuaren ondorioz, saltzaileak jabetza eskualdatzeko eginbeharra zuen, eta erosleak, berriz, prezioa ordaintzeko eginbeharra.
|
|
|
Alabaina, kontratuak ez zeukan zuzeneko ondorerik jabetzaren gainean. Ematea gauzatu arte, jabetza saltzailearen esku
|
zegoen
, eta ematea gauzei buruzko zuzenbidearen barruan zegoen kokatuta.
|
|
|
Alabaina, kontratuak ez zeukan zuzeneko ondorerik jabetzaren gainean. Ematea gauzatu arte, jabetza saltzailearen esku zegoen, eta ematea gauzei buruzko zuzenbidearen barruan
|
zegoen
kokatuta.
|
|
|
Egiptoko klima lehorra denez gero, horrek ahalbidetu du hainbat papiro iraunaraztea, eta papiro horietatik askok transakzio juridikoak jasotzen dituzte. Papiro horiek erakusten dute egiptoarrek tokiko usadioei eutsi zietela, horiekin guztiz ohituta
|
baitzeuden
. Edonola ere, usadio horiek hitz formal batzuekin osatzen zituzten; hitz formal horiek erabiltzean, euren itxaropena zen agiria zuzenbide erromatarraren arabera baliozkoa izatea.
|
|
|
Edonola ere, usadio horiek hitz formal batzuekin osatzen zituzten; hitz formal horiek erabiltzean, euren itxaropena zen agiria zuzenbide erromatarraren arabera baliozkoa izatea. Beste probintzia batzuetan, aurreko zuzenbidea gutxiago garatuta
|
zegoenez gero
, zuzenbide erromatarra ziur asko sendoagoa izango zen. Nolanahi den ere, alderdi guztietan agertu ziren, agertu ere, tokiko aldaerak.
|
|
|
Hari bertsutik, Julianok, gure aroko II. mendeko jurista izan zenak, hauxe baieztatu zuen: idatzizko legeek liluratu egiten gaituzte, besterik gabe, herriaren erabakiz onartuak izan direlako; arrazoi berberaren ondorioz, herriak onetsi duena, idatzita
|
egon
ez arren, liluragarri izan litzateke guretzat. Zein desberdintasun dago, bada, herriak botoaren bitartez azaldutako adierazpenen eta herriak bere jokabidearen bitartez azaldutako adierazpenen artean?
|
|
|
Garai horretako jurista praktikoek, egia esan, ez zuten gaitasunik, ezta irizpide propiorik ere, kontsultatu beharreko lanak zein ziren esateko; eta ez zekiten zer egin kontsultatutako lanen artean desadostasunak
|
zeudenean
. Inperioak gida-lerroren bat ematea nahi zuten jurista horiek, eta halakoa jaso zuten, jaso ere, K. o.
|
|
|
Hala eta guztiz ere, lanaren prestaketak aurrera egiten zuen neurrian, bertan behera geratu zen juristen idazkiak barruratzeko ideia; eta, are gehiago, bildumariei ahalbidetu zitzaien bildutako legeen testua laburtu eta aldatzea. Horrela, bildumariek agerraraz zezaketen benetan indarrean
|
zegoen
zuzenbidea. Hamasei liburuk osatu zuten bilduma.
|
|
|
Hamasei liburuk osatu zuten bilduma. Liburu horietan, legeak hurrenkera kronologikoaren arabera
|
zeuden
antolatuta, eta, legeen barruan, tituluak bereizten ziren. Bilduma nahiko goiz bukatu zen, 438 urtean, alegia.
|
|
|
Bilduma nahiko goiz bukatu zen, 438 urtean, alegia. Egiatan, lana Inperioaren ekialdeko zatirako pentsatuta
|
zegoen
, bertan betearaziko zelakoan; baina mendebaldeko gunera ere kopiak bidali ziren, eta, bertan, enperadore Valentiniano III.ak eta senatuak testua onetsi behar zuten.
|
|
|
Haien aurrerakada behin behinean geratu zen, Ingalaterra defendatzeko eginkizunetik tropa batzuk kendu eta horiei esker; izan ere, aldi hartan, Ingalaterrak saxoien inbasioa jasan zuen. Mendebaldeko Inperioaren gobernua Milanen ezarrita
|
zegoen
eta Ravenara aldatu zen, Adriatiko ondora. 410 urtean, bisigodoek Erromako hiria arpilatu zuten.
|
|
|
Egia esateko, Erromako hiriak aspaldi utzi zion zentro administratibo eta militar izateari. Alabaina, hiri horrek egundoko balio sinbolikoa zuen, antzinako tradizioek halaxe agintzen zutelako, senatua oraindik han
|
zegoelako
eta aita santuaren egoitza ere, gero eta garrantzi handiagoa zuena, bertan zegoelako. Arpilaketaren berria Inperio osoan zehar barreiatu zen.
|
|
|
Egia esateko, Erromako hiriak aspaldi utzi zion zentro administratibo eta militar izateari. Alabaina, hiri horrek egundoko balio sinbolikoa zuen, antzinako tradizioek halaxe agintzen zutelako, senatua oraindik han zegoelako eta aita santuaren egoitza ere, gero eta garrantzi handiagoa zuena, bertan
|
zegoelako
. Arpilaketaren berria Inperio osoan zehar barreiatu zen.
|
|
|
Italiako bizitza juridikoa ez zen berriro piztuko behin gerra bukatuta. 451 urteko konstituzio batean, Valentiniano III.ak deitoratu zuen zenbait eskualdetan epaile eta abokatu urri izatea, eta, eskualde horietan, nekez bilatzea, edo, okerragoa zena, ez
|
egotea
zuzenbidea zekienik (Nov. Val.
|
|
|
Mendebaldeko probintzietako kristauak katolikoak ziren, eta horretaz baliatu zen aita santua, Erromako egoitzaren nagusitasuna ziurtatzeko. Haren planteamenduari men eginez, Erromako gotzaina Pedroren oinordekoa zenez gero, berak eskualdatu behar zien apostulu agintea gainerako gotzainei, eta, horrela, beste horiek haren mende
|
zeuden
. Doktrina horren alde egin zuten Ekialdeko Inperioko gotzain askok, nahiz eta horiek ordu arte Konstantinopoliseko gotzainari eta antzinako Erromako gotzainari nagusitasun bera aitortu.
|
|
|
Nabarmentzeko modukoa da ez zituztela lege horiek idatzi euren hizkuntza propioetan, baizik eta burokrazia eta zuzenbidearen hizkera horretan, latinez, alegia. Kopiatzaile galiar erromatarrez baliatu ziren horretarako, haiek ohituta
|
baitzeuden
zuzenbide erromatarraren lexikoa erabiltzeko zeregin horretan. Kopiatzaile horiei benetan zail gertatuko zitzaien, hala nahita egin arren, unean unean idazten zuten horren muinari eustea, kasuan kasuan erabiltzen zituzten adierazmoldeen esangura tekniko erromatarrari erreparatu gabe.
|
|
|
Eurikok, bisigodoen erregeak, aldarrikatu zuen ediktua 466 eta 484 urte bitartean. Ziur asko, 475 urtean argitaratu zen, Eurikok orduan bere gain hartu baitzuen lehenago Galiako prefektu erromatarrari
|
zegokion
agintea. Zuzenbide germaniar tradizionalek euren baitara bildu zuten gizartean sustraituriko ohitura bisigodoa.
|
|
|
Haien aburuz, zuzenbide erromatarra izan behar zen herri guztien zuzenbidearen uztarria. Idazleok aitortu zuten, subjektu pribatuen arteko liskar guztietan, denborazko mugaren bat
|
egon
behar zela auzitan sartzeko; horregatik, arau erromatarra barruratu zuten.
|
|
|
Teodorikoren ediktua, edukiaren aldetik zuzenbide erromatarra bazen ere, erromatarrei eta godoei aplikatu zitzaien. Ediktuaren iturriak zehaztuta ez
|
badaude
ere, iturri horietatik batzuk izan ziren, zalantzarik gabe, Teodosioren Kodea (Inperioaren legeria jasotzen zuena) eta horren bi aurrekariak (Codex Gregorianus eta Codex Hermogenianus deiturikoak); Teodosioren osteko nobelak (novellae constitutiones); Pauloren sententziak (ziur asko, denboraldi klasikoaren ostean, maisuaren iritzi labur batzuk hautatu eta horiekin osatutako bilduma); eta, era ber...
|
|
|
Galian, errege burgundio eta bisigodoek bilduma bereiziak argitaratu zituzten material juridikoekin; bilduma horien jasotzaileak izan behar ziren, bereziki, euren agintepeko lurraldeetan bizi ziren, erromatarrak?. Erreinu burgundioaren jatorrizko kokalekua Rhinen ondoan
|
zegoen
, baina arian arian hegoalderantz jo zuen. Horrek egoera ahulean jarri zuen erreinu burgundioa, iparraldean frankoak, mendebaldean bisigodoak eta ekialdean ostrogodoak zituelako.
|
|
|
Teodosioren Kodetik eta Teodosioren ondoko nobeletatik ateratako konstituzio batzuk hautatu eta konstituzio hautatu horiek osatzen dute laburpena. Konstituzio horiez gain, bertara bilduta
|
daude
, halaber, Pauloren epaiei buruzko laburpenak eta Epitome Gai izenekoa oso osorik (zehatz esateko, Gaioren Erakundeak deiturikoaren bertsio galiarra). Era berean, Teodosioren aurreko bi kodexen laburpenak daude bilduta lan horretara; alabaina, kodex horiek bilduma pribatuak izan ziren, ez, ordea, ofizialak, eta, ondorenez, ez zuten lex deiturikoen tratamendua izan, baizik eta Ius deiturikoarena.
|
|
|
Konstituzio horiez gain, bertara bilduta daude, halaber, Pauloren epaiei buruzko laburpenak eta Epitome Gai izenekoa oso osorik (zehatz esateko, Gaioren Erakundeak deiturikoaren bertsio galiarra). Era berean, Teodosioren aurreko bi kodexen laburpenak
|
daude
bilduta lan horretara; alabaina, kodex horiek bilduma pribatuak izan ziren, ez, ordea, ofizialak, eta, ondorenez, ez zuten lex deiturikoen tratamendua izan, baizik eta Ius deiturikoarena. Bukatzeko, bada bertan Papinianoren zati bat; bistan denez, zati hori tartekatu zen, jurista horren ospea aintzakotzat hartuta.
|
|
|
Bukatzeko, bada bertan Papinianoren zati bat; bistan denez, zati hori tartekatu zen, jurista horren ospea aintzakotzat hartuta. Laburpenaren zati bakoitzean (Epitome Gai izenekoaren kasuan izan ezik) interpretationes deiturikoak
|
daude
jasota; horiek testuaren muina islatzen dute, latin zehatz eta biribila erabiliz. Iruzkin horien jatorri izan ziren, ziur asko, aurreko mendean Galiako eskola juridikoetan sortutako materialak.
|
|
|
Horixe da, berebat, jakituria iturri nagusia, VI. mendetik XI. mendea arte Inperioa ordeztu zuten erreinuen zuzenbide erromatarra ezagutzeko. Hori berori
|
egon
zen indarrean Espainiako bisigodoen erreinuan, VII. mendea arte, mende horretan bi herrien arteko bat egitea gertatu baitzen. Zuzenbideak, ordu arte, izaera pertsonala izan zuen, baina, harrezkero, lurralde izaera eskuratu zuen, eta, ondorenez, aplikagarri bihurtu zen erreinuko biztanle guztientzat.
|
|
|
Kontrara, V. mendearen bigarren erdian, Konstantinopolis eta Beiruteko zuzenbide eskoletan berpiztu egin ziren ikasketa juridikoak. Zentzuzkoa denez, testuak latinez
|
zeuden
, baina azalpenak grezieraz egiten ziren.
|
|
|
Justinianoren Kodeak hurrenkera kronologikoaren arabera antolatu zituen konstituzioak. Zehatz esateko, lana tituluetan
|
dago
bananduta, eta hamabi liburu barneratzen ditu. Zuzenbidearen berrikuspen orokor hori egiten zen bitartean, jurista klasikoen garaietatik konpondu gabe zeuden eztabaidetatik hainbat berriro bistaratu ziren, eta, are gehiago, eztabaida horiek euren konstituzioetan islatuta geratu ziren.
|
|
|
Zehatz esateko, lana tituluetan dago bananduta, eta hamabi liburu barneratzen ditu. Zuzenbidearen berrikuspen orokor hori egiten zen bitartean, jurista klasikoen garaietatik konpondu gabe
|
zeuden
eztabaidetatik hainbat berriro bistaratu ziren, eta, are gehiago, eztabaida horiek euren konstituzioetan islatuta geratu ziren.
|
|
|
lege, errege, debekatu, jende, bake, borondate?, latinetik ekarria eta barneratua eta egun ere, euskaldun aho mihietan barra barra ari dena. Aldamenean, euskararen berezko berba juridikoak (hilburuko, alkar poderoso, bide zorrak,?) eta tartean, osagai desberdinetako gizartea, hizkuntzari eta zuzenbideari
|
dagokienez
.
|
|
|
Sarri askotan adierazi da zuzenbidearen izaera erro errotik loturik
|
dagoela
kulturari. Areago, zalantza izpirik gabe, XIX. mendetik aurrera, orduantxe orokortzen baita estatu nazioaren antolakuntza juridikoa, egunotan ere nabarmen dena Europan, batasun ahaleginak gorabehera.
|
|
|
Hartara, Euskal Herriko herrialdeek esparru juridiko bateratu eta beregaina osatu ez arren, Foru herrialde desberdinek euren zuzenbidea adierazten dute hizkuntza erromantzeen bidez (gaztelania, okzitanoa, frantsesa?). Euskara bera bizirik eta gizartean erroturik
|
dago
, horiekin batera Euskal Herrian eta maila apalean bada ere, hizkuntza juridikoa da. Era idatzian baino, ohiturazko moldean ari da euskara, foru izateari dagokion legez.
|
|
|
Euskara bera bizirik eta gizartean erroturik dago, horiekin batera Euskal Herrian eta maila apalean bada ere, hizkuntza juridikoa da. Era idatzian baino, ohiturazko moldean ari da euskara, foru izateari
|
dagokion
legez. Bide horretan, alabaina, berehala barruratzen ditu, lehen latinarekin egin zuen bezalaxe, hainbat hitz eta esamolde, hizkuntza erromantzeen aldetik hartuta, horrela erakutsiz horien harrera eta bertaratzea, mendez mendeko hizkuntzen eta zuzenbidearen arteko ukituaren bidez.
|
|
|
Askok ezagutu ez arren, zuzenbide erromatarra ere, egun, aplikagarri gerta daiteke Nafarroan, alegia, sistema bizia dela zenbait kasutan nafarren artean. Halaxe zehazten du indarrean
|
dagoen
Nafarroako Bildumak (1973) bere 1 legean, euskarazko testua aipatzen dela: 1 Legea.Konpilazioa.Foru Zuzenbide Pribatuari buruzko Konpilazio edo Nafarroako Foru Berri honek bere barnean hartzen du antzinako erresumaren zuzenbidetik egun indarrean dagoen zuzenbide zibila, betiere, tradizioarekin eta bertako ohitura, foru eta legeen praktikarekin bat etorriz.
|
|
|
Halaxe zehazten du indarrean dagoen Nafarroako Bildumak (1973) bere 1 legean, euskarazko testua aipatzen dela: 1 Legea.Konpilazioa.Foru Zuzenbide Pribatuari buruzko Konpilazio edo Nafarroako Foru Berri honek bere barnean hartzen du antzinako erresumaren zuzenbidetik egun indarrean
|
dagoen
zuzenbide zibila, betiere, tradizioarekin eta bertako ohitura, foru eta legeen praktikarekin bat etorriz. Nafarroako tradizio juridikoa Nafarroako foru zuzenbide pribatuaren esangura historikoaren eta zuzenbide horren iraupenaren adierazpen gisa, Konpilazioko legeen interpretazio eta integrazioa egiteko lehenespena dute, jarraiko hurrenkeraren arabera, honako hauek:
|
|
|
Nafarroako tradizio juridikoa Nafarroako foru zuzenbide pribatuaren esangura historikoaren eta zuzenbide horren iraupenaren adierazpen gisa, Konpilazioko legeen interpretazio eta integrazioa egiteko lehenespena dute, jarraiko hurrenkeraren arabera, honako hauek: Bilduma Berri berriaz geroztik, Gorteetan emandako legeek; Bilduma Berri berriak; Foruaren hobetze izenekoek; Nafarroako Foru Orokorrak; gainerako legeek, besteak beste, toki foruek eta Foru Laburrak; bai eta zuzenbide erromatarrak ere, ohiturak edo konpilazio honek zuzenbide horretatik jasotako erakunde edo manuei
|
dagokienez
.
|
|
|
Antzinaro klasikoak hurrengo belaunaldiei zer utzi dien pentsatuz gero, burura datozen lehenengo datuak Greziako artea, Greziako antzerkia eta Greziako filosofiari
|
dagozkio
. Erromari so eginez gero, gure burura beste datu batzuk datoz, ziur asko, Erromako galtzadak eta zuzenbide erromatarra.
|
|
|
Politikaren ikuspuntutik ere bilakaera gertatu zen: lehenengo, monarkia izan zen; gero, errepublika; eta, azkenik, Kristau Aroa hasteko
|
zegoela
, inperio bihurtu zen. Denboraldi horretan, zuzenbide erromatarra moldatu egin zen, gizarte errealitate aldagarri horretara egokitzeko; baina, une oro, zuzenbide berak iraun zuen, horixe baitzen erromatarren bizimodu goiztiarrean eratutakoa.
|
|
|
H. E. Jolowiczek 1947 urtean adierazi zuenari helduta, aurkariek hiru arrazoi erabiltzen zituzten aurka jartze hori oinarritzeko. Lehenengo eta behin, zuzenbide erromatarra sistema arrotza da, esklaboen gizarte zehatz bati
|
dagokiona
eta gizarte planteamendu guztietatik at geratzen dena. Bigarrenik, sistema hori erregela absolutisten aldekoa da, eta, era berean, erakunde politikoak liberalizatzearen aurkakoa.
|
|
|
Esate baterako, Alemanian, alderdi naziaren jatorrizko programak hauxe erreklamatu zuen: . Zuzenbide erromatarra, izatez, munduko ordena materialistaren uztarria da, eta, horren ordez, Alemaniako zuzenbide erkidea ezarri beharra
|
dago
–. Jarrera horrek eragin zuen Paul Koschakerrek, zuzenbidearen historialari ospetsu izan zenak, adieraztea zuzenbide erromatarra krisian zegoela; pentsamendu horrekin idatzi zuen historialari horrek Europa und das rómische Recht izeneko lana, azkenean
|
|
|
–Zuzenbide erromatarra, izatez, munduko ordena materialistaren uztarria da, eta, horren ordez, Alemaniako zuzenbide erkidea ezarri beharra dago?. Jarrera horrek eragin zuen Paul Koschakerrek, zuzenbidearen historialari ospetsu izan zenak, adieraztea zuzenbide erromatarra krisian
|
zegoela
; pentsamendu horrekin idatzi zuen historialari horrek Europa und das rómische Recht izeneko lana, azkenean
|
|
|
Berrogeita hamar urte beranduago, nolabaiteko krisian
|
daude
oraindik erromanistak. Zernahi gisaz, zuzenbide erromatarrak Europako kulturari egin dion ekarria gaur egun berriro aztertu behar da, eta sakonago aztertu ere.
|
|
|
Pontifize guztiak patrizioak ziren, eta, zentzuzkoa denez, plebeioen susmoa zen, pontifizeek egintza zehatz batzuen baliozkotasunari buruz erabakitzen zutenean, erabaki horiek beti bidezkoak ez zirela. Plebeioen iritziz, kasuak gertatu baino lehenago, ohiturazko zuzenbidea idatzita
|
egonez gero
, hori plebeioen mesederako izango zen. Egoera horretan, euren lege egoera zein zen jakingo zuten, pontifizeei hori kontsultatu gabe.
|
|
|
Zernahi gisaz, geroko idazkietan hainbat eta hainbat aipamen egin dira hari buruz, eta, ondorenez, haren edukiak, oinarrian bederen, berreraikitzeko modukoak izan dira. Ez
|
dago
argi hasieran zein hurrenkeratan zeuden bilduta zati horiek. XIX. mendeko ikertzaileen bertsioek, bilduma modernoetan jaso diren horiek, ziur asko gehiegikeriaz jokatzen dute legearen izaera sistematikoa azpimarratzerakoan.
|
|
|
Zernahi gisaz, geroko idazkietan hainbat eta hainbat aipamen egin dira hari buruz, eta, ondorenez, haren edukiak, oinarrian bederen, berreraikitzeko modukoak izan dira. Ez dago argi hasieran zein hurrenkeratan
|
zeuden
bilduta zati horiek. XIX. mendeko ikertzaileen bertsioek, bilduma modernoetan jaso diren horiek, ziur asko gehiegikeriaz jokatzen dute legearen izaera sistematikoa azpimarratzerakoan.
|
|
|
Beste modu batera esanda, demandatzaileek behartze ahalmena zuten demandatuen gainean. Ahalmen horren muga zehatzak ez
|
zeuden
finkatuta ohiturazko zuzenbidean, eta, horregatik,. XII Taulak, izeneko bildumak zehatz mehatz arautu zuen nork zuen hori egiteko legitimazioa.
|
|
|
Ondoren, eta betiere lekukoen aurrean, demandatuak muzin egiten bazion errekerimendu horri, demandatzaileak indarra erabil zezakeen demandatua magistratuaren aurrean agertuko zela ziurtatzeko. Demandatua gaixorik
|
egonez gero
, edo adinduna izanez gero, demandatzaileak ezin zuen hura behartu agerraldia egitera, baldin eta ez bazion garraio modurik eskaintzen; edonola ere, arauak ezarri zuen garraio modu hori ez zela nahitaez izan behar esku ohe burkoduna. Bestalde, baziren egintza zehatz batzuk, gizabanakoak bere kabuz egin ahal zituenak, aurretiaz magistratuarengana jo gabe.
|
|
|
Hori dela eta, talioia gertatuko omen zen, bakar bakarrik, ofentsagilearen familiak edo ofentsagileak berak ez zuenean lortzen ordainketa egiteko beste dirurik. Lesio txikien kasuan, bengantza ez
|
zegoen
onartuta; alderantziz, aldez aurretik diru kopuru finko batzuk ezarrita zeuden konpentsazio gisa.
|
|
|
Hori dela eta, talioia gertatuko omen zen, bakar bakarrik, ofentsagilearen familiak edo ofentsagileak berak ez zuenean lortzen ordainketa egiteko beste dirurik. Lesio txikien kasuan, bengantza ez zegoen onartuta; alderantziz, aldez aurretik diru kopuru finko batzuk ezarrita
|
zeuden
konpentsazio gisa.
|
|
|
Familiaburu horri paterfamiliasdeitzen zitzaion, eta berak bateratzen zuen, gainera, familiaren jabegoa. Paterfamilias horren ahalmen esparruan
|
zeuden
aitarengandiko lerroan zein ondorengo izan eta ondorengo horiek guztiak (agnatizio deiturikoak). Semea, heldutasunera iritsi arte, bere aitaren ahalmen esparruan zegoen, eta, adibidez, ezin zituen bere kabuz jabetzak izan, harik eta aita hil arte.
|
|
|
Paterfamilias horren ahalmen esparruan zeuden aitarengandiko lerroan zein ondorengo izan eta ondorengo horiek guztiak (agnatizio deiturikoak). Semea, heldutasunera iritsi arte, bere aitaren ahalmen esparruan
|
zegoen
, eta, adibidez, ezin zituen bere kabuz jabetzak izan, harik eta aita hil arte. Ondorenez, familiaren jabego guztia bateratuta zegoen, eta familiaren baliabideak, osotasunean, indartu egiten ziren.
|
|
|
Semea, heldutasunera iritsi arte, bere aitaren ahalmen esparruan zegoen, eta, adibidez, ezin zituen bere kabuz jabetzak izan, harik eta aita hil arte. Ondorenez, familiaren jabego guztia bateratuta
|
zegoen
, eta familiaren baliabideak, osotasunean, indartu egiten ziren. Praktikan, beraz, esklaboak edo semeak lapurreta eginez gero, edo lesio pertsonala eraginez gero, biktimak demanda jartzen zuen familiaburuaren aurka, horrek bakarrik asebete zezakeela demandan eskatutakoa, familiako funtsekin.
|
|
|
Zuzenbidean ez
|
zegoen
akzio zibilik, giza hilketaren kasuak jasotzeko. Kasu horietan, magistratuak, erkidegoaren izenean, ofentsagilea pertsegitzeko ekimena bereganatzen zuen, eta, horrela, familia bengantzak zabaltzea eta odola isurtzea saihesten zuen.
|
|
|
izeneko bildumak arreta handiarekin agintzen zuen honako hau: hartzekodunak berari
|
zegokion
zatia baino ezin zuen ebaki, eta, hori baino gehiago ebakiz gero, bere kreditua galtzen zuen. Bistan denez, hori aurrerakin bat besterik ez da, Shakespeareren Veneziako merkataria deiturikoan, Portziak Shylocken aurka azaldutakoari begira.
|
|
|
izeneko legeak zuzenbidearen balioak jasotzen zituela. Horixe aitortu zuten, batez ere, ulertu zutenean lege hori indarrean
|
egon
zela erkidego zehatz batean eta erkidego horretan funtzionario talde ahulak zuela legearen aginduak betearazteko zeregina. Lege horrek gutxieneko egitura eskaini zien herritarrei, eta, egitura horri esker, alderdiek ere euren liskarrak konpon zitzaketen.
|
|
|
Aldi berean ere, zuzenbide horretan konfiantza zuten, zuzenbide horrek erromatarrei ahalbide ziezaien, eurek nahi zuten beste egitea, betiere egin beharreko hori zentzuzkoa zenean. Errepublikaren lehenengo aldietan, pontifizeei
|
zegokien
zuzenbidea interpretatzeko ardura, zuzenbide hori idatzi gabeko Ius hori izan nahiz. XII Taulak, izeneko Lex hori izan.
|
|
|
–XII Taulak? izeneko bilduma indarrean
|
egon
zen bitartean, ez zegoen inolako lege mekanismorik, harreman horiek borondatez hautsi ahal izateko. Aitak bere semeak esplotatu ahal zituen eta horiek sal zitzakeen, behartutako lanak egin zitzaten.
|
|
|
–XII Taulak? izeneko bilduma indarrean egon zen bitartean, ez
|
zegoen
inolako lege mekanismorik, harreman horiek borondatez hautsi ahal izateko. Aitak bere semeak esplotatu ahal zituen eta horiek sal zitzakeen, behartutako lanak egin zitzaten.
|
|
|
Agindu horren arabera, aitak hiru aldiz semea salduz gero, semea aske geratzen zen. Salmenta anizkoitz horiek onargarriak ziren, honako hau ere ezarrita
|
zegoelako
: semearen erosleak seme hori aske utziz gero, semea aitaren ahalpera itzul zitekeen.
|
|
|
izeneko legearen arauak egokitu egin zirela, eta, egokitze horren eretzean, dezenbiroek hura idaztean izan zuten helburua aldatu eta beste helburu bat lortu nahi zela. Dena den, juristarik kontserbadoreenak ere eroso
|
zeuden
honako ideia honekin: emantzipazioa bazegoen jasota, ez esanbidez, bai, ordea, isilbidez,. XII Taulak?
|
|
|
Dena den, juristarik kontserbadoreenak ere eroso zeuden honako ideia honekin: emantzipazioa
|
bazegoen
jasota, ez esanbidez, bai, ordea, isilbidez,. XII Taulak, izeneko lege horretan, eta, ondorenez, ez zen ulertu behar legea oso osorik eraldatzen zenik.
|
|
|
Errepublika garaiaren zatirik luzeenean, zuzenbidea garatu zen, ez hainbeste legegintza eta interpretazioaren bitartez, ezpada lege konponbideen gaineko kontrolaren bitartez. Jatorrian, akzio juridikoaren lehenengo zatia tekniko eta formala zen; akzio kopurua mugatuta
|
zegoen
, eta, guztietan ere, hasteko, ahozko adierazpena egin behar zen, aurretiaz zehaztutako baldintzetan, eta betiere magistratuaren eta demandatuaren aurrean. Demandatzaileak baldintza zehatz horiek bete ezik, bere akzioa gal zezakeen.
|
|
|
Azken alde hori betidanik formarik gabekoa zen, eta hala zirauen. Bestalde, prozedura oso mugatua zen iraupenari
|
zegokionez
. Magistratua eskuduna zen lehenengo zatian, eta zati hori, dudarik gabe, oinarrizkoa zen; baina, egia esateko, bigarren zatia izaten zen, alde handiarekin, denboran zehar gehien luzatzen zena.
|
|
|
Magistratua eskuduna zen lehenengo zatian, eta zati hori, dudarik gabe, oinarrizkoa zen; baina, egia esateko, bigarren zatia izaten zen, alde handiarekin, denboran zehar gehien luzatzen zena. Erromatarrek ulertu zuten sarri askotan gatazken jatorria ez zela zuzenbidearen gainean ados ez
|
egotea
, hori nahiko argi egon zitekeelako; aitzitik, maiz gatazken jatorria zen egitateen inguruan eztabaida izatea. Hori dela eta, herritar arruntak, juristen eskarmentua izan ez arren, gaitasun osoa zuen kasuan kasuan zer gertatu zen erabakitzeko.
|
|
|
Magistratua eskuduna zen lehenengo zatian, eta zati hori, dudarik gabe, oinarrizkoa zen; baina, egia esateko, bigarren zatia izaten zen, alde handiarekin, denboran zehar gehien luzatzen zena. Erromatarrek ulertu zuten sarri askotan gatazken jatorria ez zela zuzenbidearen gainean ados ez egotea, hori nahiko argi
|
egon
zitekeelako; aitzitik, maiz gatazken jatorria zen egitateen inguruan eztabaida izatea. Hori dela eta, herritar arruntak, juristen eskarmentua izan ez arren, gaitasun osoa zuen kasuan kasuan zer gertatu zen erabakitzeko.
|
|
|
Behin pretoreak eta alderdiek formula finkatu eta gero, formula horri zigilua jartzen zitzaion. Horrela, epaileak, formula irekitzean, ziur jakin zezakeen formula hori manipulatu gabe
|
zegoela
. Formulak eratortzen zuen iudexaren agintea, eta, beraz, iudexak formula horren arabera jardun behar zuen.
|
|
|
Errepublikaren lehenengo garaietan, alderdiek euren buruen gaineko ordezkaritza zuten. Geroago, ordea, hizlari profesionalen zerbitzuak kontratatzen zituzten, euren kasua iudexaren aurrean aurkezteko, haiek erretorikan trebatuta
|
zeudelako
.
|
|
|
Juristek idazten zituzten erreskriptoak. Jurista horiek Inperioaren kantzelaritzaren zerbitzupean
|
zeuden
, eta, eskuarki, indarreko zuzenbidea adierazi eta argitu baino ez zuten egiten; oso gutxitan egiten zituzten aldaketa esanguratsuak.
|
|
|
Erromako herritarrek, Errepublikan zehar, euren herritasuna esklusibo izatea baliatu zuten, baina esklusibo izate hori galdu egin zuten. Errepublikaren bukaeran, hiritartasuna zabaldu zitzaien Italiako biztanle gehienei, hau da, Po ibaiaren hegoaldean egun
|
dagoen
Italia horretako biztanle gehienei. Inperioak hautaketa bidez ematen zuen herritasuna, betiere, lurraldeetako biztanle guztiak talde bakar batean integratzeko bide gisa.
|
|
|
Arean ere, erkidego bakoitzak udal legea zuen, eta lege horrek nolabaiteko zehaztasunarekin arautzen zuen bizikidetzaren gaineko antolaketa; legeak arreta berezia jartzen zuen, gainera, gatazkak konpontzeko legezko prozeduran. Xehetasunetan aldaketak
|
egon
ziren arren, jakin badakigu, mendebaldeko probintzietan behinik behin, lege estandarra izan zela, eta lege hori gehienetan eredu gisa erabili zela. Lege horrek, municipia deiturikoaren barruan, ahal bezain beste barruratzen zituen Erromako erakundeak eta prozedurak.
|
|
|
Identifikazio horrek argi erakusten du tokiko erkidegoek Erromako erakundeen eredua bereganatzeko asmoa zutela, inguruabarrek hori ahalbidetzen zuten neurrian. Nolanahi den ere, ekialdeko probintzietan, eta, zehatzago, greziera hitz egiten zuten horietan, antzinako estatu hiriak ez
|
zeuden
orokorrean prest euren zuzenbide tradizionala bertan behera uzteko.
|
|
|
Epealdi klasikoan, zuzenbidearen garapenerako eragile nagusia izan zen, izan ere, juristek sortutako literatura. Jurista horietatik batzuk enperadorearen zerbitzupean
|
zeuden
; beste batzuek, berriz, arlo pribatuan ziharduten. Juristek, klase gisa, enperadoreen mesedeak jaso zituzten.
|
|
|
Juristen zuzenbideak, epealdi klasikoan, honako ezaugarri hauek zituen, labur labur adierazita: lehenengo eta behin, subjektu jakin batzuk, zuzenbidearen arloan zihardutenak, guztiz ohituta
|
zeuden
euren aitzindariek landutako kontzeptuak erabiltzeko, eta haien iritziak aipatzen zituzten, batik bat, horiekin ados zeudenean, eta, are gehiago, hori gertatzen ez zenean ere. Bigarrenik, subjektu horien inguruan esan daiteke zuzenbide pribatuaren gaineko ezaupide sakona baino ez zutela.
|
|
|
Juristen zuzenbideak, epealdi klasikoan, honako ezaugarri hauek zituen, labur labur adierazita: lehenengo eta behin, subjektu jakin batzuk, zuzenbidearen arloan zihardutenak, guztiz ohituta zeuden euren aitzindariek landutako kontzeptuak erabiltzeko, eta haien iritziak aipatzen zituzten, batik bat, horiekin ados
|
zeudenean
, eta, are gehiago, hori gertatzen ez zenean ere. Bigarrenik, subjektu horien inguruan esan daiteke zuzenbide pribatuaren gaineko ezaupide sakona baino ez zutela.
|
|
|
Eta abokatuek, zuzenbidearen gaineko ezaupideari baino gehiago, argumentazioan izandako trebetasunari ematen zioten lehentasuna. Zizeronek, garai hartako abokatu arrakastatsuak, juristei burla egiteko joera ezarri zuen, juristok beti lege txikikerietan sartuta
|
zeudela
ematen baitzuen. Halako txikikeriatzat jotzen zen, esate baterako, norberaren teilatuan batutako euri ura inoren teilatura isurtzea.
|
|
|
Hirugarrenik, zuzenbidearen eguneroko praktika zen juristen ardura, eta, horregatik, juristek aise atzematen zuten noiz ziren beharrezkoak arauen aldarazpenak eta eraldaketak. Jurista horiek orokorrean dizipuluak bazituzten ere, ez ziren ikertzaile sutsuak, egiazko munduaren mugetatik guztiz kanpo
|
zeuden
horietarikoak. Bukatzeko, juristek askatasun osoa zuten, kontrako iritziak adierazteko.
|
|
|
Zuzenbide klasikoa, horrela, gatazkaren emaitza izan zen. Aplikatu beharreko zuzenbidea idatzita zein idatzi gabe
|
egon
zitekeen, eta, horren arabera, erabilitako teknikak desberdinak izaten ziren. Errepublikako biltzarrak lege zehatza aldarrikatu eta gero, juristak lege horren testuaz arduratzen zirenean, edota pretorearen ediktuaz nahiz kontratu edo testamentu batez arduratzen zirenean, testuaren esaldi zehatzak interpretatu behar zituzten juristek, arazoak konpontzeko.
|
|
|
Eta, kasu horretan, nola zehaztu borondate hori? Legea idatzita ez
|
zegoenean
, juristen iritziak ziren legearen oinarri. Alabaina, iritzi horiek ez zeukaten aldez aurretik zehaztutako testu finkoen aginterik, eta, ondorenez, juristek eremu handiagoa zuten zuzenbidea berriro formulatzeko.
|
|
|
Guregana iritsi diren iturrietan, arrasto gutxi
|
daude
, juristen arteko desadostasunei buruz (zehatzago esateko, iturrietan desagertu egin ohi dira gutxiengoaren ikuspuntuak). Nolanahi den ere, jakin badakigu bi eskola edo sekta zeudela, eta bi horiek barruratzen zituztela K. o.
|
|
|
Guregana iritsi diren iturrietan, arrasto gutxi daude, juristen arteko desadostasunei buruz (zehatzago esateko, iturrietan desagertu egin ohi dira gutxiengoaren ikuspuntuak). Nolanahi den ere, jakin badakigu bi eskola edo sekta
|
zeudela
, eta bi horiek barruratzen zituztela K. o. I. mendetik K. o.
|
|
|
Bi eskola horien arteko oinarrizko desberdinak aztertzeko orduan, doktrinak eztabaida garrantzitsua izan du. Dena den, badirudi argi
|
dagoela
desberdintasunak, substantiboak barik, metodologikoak zirela gehienbat. Sabindarren joera zen euren iritziak justifikatzea, praktika tradizionala eta lehenengo juristen agintea aipatuta.
|
|
|
Prokuleiarrek, bestalde, testu guztien interpretazio hertsiaren alde egiten zuten, eta behin eta berriz adierazten zuten hitzek eta esaldiek kasu guztietan esangura bakar eta iraunkorra izan behar zutela. Idatzi gabeko zuzenbidearen kasuan, prokuleiarrek onartzen zuten hori erregela logiko eta koherenteen sistema zela, eta, ondorenez, erregelen atzean
|
zegoenari
erreparatuz gero, jakin zitekeela erregela horien zein printzipiotan oinarritzen ziren. Horrela, prokuleiarrek analogia erabil zezaketen, zuzenbidea kasu batzuetatik besteetara hedatzeko.
|
|
|
Zuzenbidea nolabait antolatzeko prozesu horri hasiera eman zitzaion Errepublikaren azken aldietan, eta, sailkapenak egiteko orduan, metodo greziarren eragina izan zen. Greziarrek eurek ez zizkioten teknika horiek aplikatu euren zuzenbideari; horren arrazoiak izan zitezkeen, bateko, jurista profesionalik ez
|
egotea
, eta, besteko, haien sistema juridikoa garatzeko zaila izatea.
|
|
|
Hori kontuan hartuta, ez da harritzekoa zuzenbideak hain zabal arautzea heriotzaren ondoriozko oinordetza. Oinordetzaz gain, Muciusek jabaria eta edukitza eskuratzeko moduak taldekatu zituen; alabaina, bazirudien zuzenbide pribatuaren inguruko gainerako arazoak nahaspilatuta
|
zeudela
, inolako antolaketarik gabe.
|
|
|
Jurista klasikorik gehienek euren iritziak plazaratu zituzten; horretarako, batzuek iruzkinak egin zizkioten Sabinok zuzenbide zibilaren inguruan egindako tratatuari, eta beste batzuek pretorearen ediktuari buruz (orduko kodetuta
|
zegoen
horri buruz) egin zuten euren iruzkina. II. mendearen erdia arte itxaron beharra egon zen, zuzenbide pribatuaren eremuan aurrerakada aipagarria gerta zedin.
|
|
|
Jurista klasikorik gehienek euren iritziak plazaratu zituzten; horretarako, batzuek iruzkinak egin zizkioten Sabinok zuzenbide zibilaren inguruan egindako tratatuari, eta beste batzuek pretorearen ediktuari buruz (orduko kodetuta zegoen horri buruz) egin zuten euren iruzkina. II. mendearen erdia arte itxaron beharra
|
egon
zen, zuzenbide pribatuaren eremuan aurrerakada aipagarria gerta zedin. Egia esan, ordu arte, zuzenbide pribatua ez zen aintzakotzat hartu eremu akademiko hutsetik kanpo.
|
|
|
pertsonak, gauzak eta akzioak. Lehenengo kategoriaren barruan, pertsonaren estatus desberdinak aztertzen ziren, betiere hiru ikuspuntu erabilita, hau da, askatasuna (gizabanakoa aske edo esklabo al da?), herritasuna (pelegrina edo herritarra al da?) eta familia egoera (paterfamilias da edo aurreko baten ahalpean
|
dago
–).
|
|
|
Gaiok gauza gorpuzgabeen artean sartu zituen, orobat, betebeharrak. Norbait beste inoren zordun bihur zedin, hainbat bide
|
zeudenez gero
, bide horiek deskribatzeko, betebeharraren ideia erabili zen ordu arte. Betebeharpekoaren ikuspuntutik, hau da, zordunaren ikuspuntutik, aztertzen ziren, batez ere, bide horiek.
|
|
|
Gaioren lana, kronologiaren arabera, epealdi klasikoaren gailurrean kokatu behar da. Une horretan, zuzenbide pribatuaren edukiak, neurri handiagoan edo txikiagoan, finkatuta
|
zeuden
. Gaioren eskemak, berriz, osagai berritzaileak zituen.
|
|
|
Ustezko auzilariek ediktua kontsulta zezaketen, eta bertan jasotako formuletatik edozein eskatu ahal zuten. Demandatuak demandatzailearen alegazioak eztabaidatzen zituenerako, aurretiaz formula eman izanak ez zuen arazoa erabakitzen; haatik, itxaron beharra
|
zegoen
, aurkariak epaileari bere alegazioak oinarridunak zirela erakutsi arte.
|
|
|
Lege akzioa bukatuta, epaileak kalte ordaina ezar zezakeen, baina besterik ez. Behin epaileak alderdi baten aldeko irizpena emanda, haren eginkizuna bukatuta
|
zegoen
, eta, une horretatik aurrera, iudex izateari uzten zion. Ondorenez, alderdietatik bati ere ezin zion agindu zerbait egitea edo ez egitea; izan ere, alderdiek erabaki behar zutenean epaia beteko zuten edo hori urratu behar zuten, une horretan iudexa halakoa izateari utzita zegoen.
|
|
|
Behin epaileak alderdi baten aldeko irizpena emanda, haren eginkizuna bukatuta zegoen, eta, une horretatik aurrera, iudex izateari uzten zion. Ondorenez, alderdietatik bati ere ezin zion agindu zerbait egitea edo ez egitea; izan ere, alderdiek erabaki behar zutenean epaia beteko zuten edo hori urratu behar zuten, une horretan iudexa halakoa izateari utzita
|
zegoen
. Gatazka mota askotan, konponbide egokia izan zitekeen demandatuak diru kopuru zehatza ordaindu behar izatea; baina kasu guztietan hori ez zen posible.
|
|
|
Zuzenbide horri Ius honorarium deitu zitzaion (ofizial publikoek ohoreak zituztelako). Errepublikaren bigarren erdian, zuzenbidea egiteko modu horren bitartez lortu zen, hain zuzen ere, garapen juridikorik handiena, gatazka zibilei
|
dagokienez
.
|
|
|
Erroma kartagoarren aurka garaile ateratzeaz geroztik, III. mendeko gerra punikoetan zehar, Erromaren nagusitasuna mendebaldeko Mediterraneo osoan hedatu zen. Horrek ekarri zuen, ekarri ere, asko eta asko gehitzea erromatarrekin egunero harremanetan
|
zeuden
lagunen kopurua, lagun horiek herritar ez zirela edo pelegrin zirela. Hori dela eta, halakoak ere zuzenbidearen eremuan barneratu behar izan ziren beren beregi.
|
|
|
Horri helduta, erromatarrek aitortu zuten, zuzenbide erromatarra eraikitzeko, bi erakunde mota desberdin ezarri zirela. Alde batetik, erakunde juridiko zehatz batzuk bereziki erromatarrak ziren, eta, beraz, herritarrentzat erreserbatuta
|
egon
behar ziren; halakoak ziren, esate baterako, jabetza eskualdatzeko zeremonia tradizionalak. Beste alde batetik, zuzenbide erromatarraren beste erakunde batzuk herri zibilizatu ororen zuzenbidean ager zitezkeen; halakoak ziren, berbarako, pretorearen konponbideek eratorritako erakundeetatik hainbat.
|
|
|
Ius gentium hori ulertzeko modu horri esker, erromatarrek aurre egiten zieten pelegrinen eguneroko arazoei, pelegrin horiek Erromaren gobernupean bizi ziren neurrian. Geroago hausnartu egin zen Ius gentium horren erregelak unibertso osoan zergatik
|
zeuden
aitortuta ulertzeko. Iradokizun moduan adierazi zen hauxe izan zitekeela horren arrazoia:
|
|
|
Horrela, herrien zuzenbidea, maiz sarri, zuzenbide natural (Ius naturale) moduan deskribatu zen. Modu berean ere, onartu egin zen herrien zuzenbidea eta zuzenbide naturala berberak zirela, esklabotzaren erakundeari
|
zegokionez
izan ezik. Antzinako gizarte guztiek onartu zuten erakunde hori, eta, horregatik, esklabotzak herrien zuzenbidea osatzen zuen argi eta garbi.
|