|
2000
|
|
|
Hala ere, 1992an Europako hizkuntza gutxituen alde Europako Kontseiluan aurkeztu zen Eurogutun hura orain arte onartzeke
|
egon
da, Frantziak betoa jarri ziolako. Baina, Frantziako Estatua ez ote zen ba izan ONUren agiri hura bultzatu zutenetakoa?
|
|
|
Nire erantzuna ordea: Munduko gerrate izugarri baten ondotik onartua baliagarri ez bazen, ea beste gudu baten zain
|
egon
beharra ote dugun. Demokrazia herriaren burujabetza da eta horretarako ez dago grekeraz asko jakin beharrik, demokraziak zer esan nahi duen jakiteko.
|
|
|
Artikulu horrek, horrela, Europaren izaera naturala ukatzen du eta anaikiro elkartasunean bizi ahal izateko era arriskuan jarri. Bestela, esan dezatela nor noren menpe
|
egon
behar duen, Europa Frantziarena ala Frantzia Europarena?
|
|
|
Artikulu horrek, horrela, Europaren izaera naturala ukatzen du eta aldi berean anaikiro elkartasunean bizi ahal izateko era arriskuan jarri. Esan dezatela nor noren menpe
|
egon
behar duen, Europa Frantziarena ala Frantzia Europarena. Horregatik, Frantziak aintzat hartzen ez bagaitu, Estrasburgoko Parlamentura jo ezinik ez dugu, eta horretarako biderik egokiena Europako Ombudsmanaren bidez joatea litzaiguke.
|
|
|
Bukatzeko, oroitu beharrekoa iruditzen zait, iragan otsailean Baionan aurkeztu nuen. Jagon Sailaren ardurapeko lehen lanari buruz? 2 txostenean azaldu nituela gure antolaketarako eta ekintzetarako zenbait aburu, eta kontuan hartu beharrezkotzat jotzen ditudala, orain hemen azaltzen dudanari ekintzarako lotura emateko. Euskaltzaindia ezin daiteke lo
|
egon
egungo egoeraren aurrean.
|
|
|
Argi ikus daiteke, gaur egungo agintariak, garai batean erresumari saldukeria egin zioten Beaumontarren jokabide beraren jarraitzaile direla eta ez nafar erresumari hain leial jarraitu zion Agramont taldearena. Baina bere herriaren alde gizontasunez begiak itzarririk adi
|
egon
nahi dutenei, Arturo Campionen Navarra en su vida histórica (1929) eta El Genio de Navarra (1936) deritzen liburuen berrirakurketa komeni zaie. Gainera, gogoan izan Campion zenak Lingua Navarrorum eredugarri hura har eta, ikasi ez ezik, euskaraz idazteari ere eman ziola.
|
|
|
Jaramon gutxi egin zaio Dei xionne legeari, eten eta deuseztu dituzte lege horren arabera A. Chamson, M. Legris eta P. Sérant jaunek erakutsi zizkiguten itxaropen bikainak, eta jaramon gutxiago egin diote 1953ko Unescoren gomendiozko L, emploi des langues vernaculaires dans l, ensei gnement delakoari. Horregatik, hor
|
egon
da geldi 1992an Europako Kontseiluan aurkeztu zen Eurogutuna.
|
|
|
Ez zen batere txarto
|
egon
olgetatxoa, baina amorrua ematen zion bere irudimenak Eider baino ezin gogoratu izanak. Oraindik ohean etzanik, eta neska ezezagun hura ondoan zuela, disketeko azken artxiboa etorri zitzaion burura.
|
|
|
Hilda
|
egon
nahi zuen, guztiz hilda. Cliffs of Moherren aukera bat galdu zuen eta orain hilda egon nahi zuen.
|
|
|
Hilda egon nahi zuen, guztiz hilda. Cliffs of Moherren aukera bat galdu zuen eta orain hilda
|
egon
nahi zuen. Ondo aurkitzen zen begiak itxita.
|
|
|
Argiegi zegoen. Berak, Eiderren lekuan
|
egon
balitz, momentuan jakingo zuen ez zela normala sei tipo batera ibiltzea Irlandan zehar, eta tabernako borroka hura ere susmagarria zen, eta Ralph nazkagarri hura Eiderren eta Duncanen elkarrizketa kontrolatzen, eta atentatua; eta Rocío autobusean, Dinglera ez joateko erreguka.
|
|
|
" Gertatu zena da IRAk jakin zuela, nola edo hala, kontaktu hori gertatuko zela, eta ondorioz justizia bere esku hartu zuen: bost hildako
|
egon
ziren Lahinchen gertatutako tiroketan, denak protestanteak. IRAk segada prestatu zien eta eulitxoak bezala erori ziren bost lealistak.
|
|
|
" Amildegitik behera joateko puntuan
|
egon
zara, a ze sustoa eman diguzun!", esan zuen lehengo ahots berak. " Eskerrak aurrerantz jausi ez zaren.
|
|
|
Ez nuen batere gogorik eurekin batera bidaiatzeko. Duncan bakarrik
|
egon
izan balitz, dudarik gabe sartuko nintzatekeen, baina beste nazkagarri haiek ere hantxe zeuden eta ezetz esan nuen. Baina eurek ere ez zuten alde egiten, eta igotzeko erregutzen zidaten, nahi nuen lekura eramango nindutela.
|
|
|
–Txorradak? Handiagoa egiteko puntuan
|
egon
nintzen lehengoan, amildegi baten parean!
|
|
|
" Tinker" edo, zuzenago (aurreko hitz hori iraintzat baitute)," traveller" deitzen dira hemengo ijitoak. Eta beno, hasiera batean beldurrak jota
|
egon
naiz, sartu ala ez zalantzan. Baina buruan zerbaitek esan dit sartzeko lasai, eta azkenean eurekin egin ditut Dingleraino zeuden 45 kilometroak, umeekin jolasten eta abesten.
|
|
|
Nik ondo pasatu nuen, baina gutariko batzuek ez hainbeste. Kontua da taberna batean denbora luzea
|
egon
eta gero, erabaki genuela beste batera joatea. Beno, ba beste horretara sartzean, aurpegi ezagunak ikusi nituen.
|
|
|
Gorroto ditut egoera horiek. Hala ere ez ginen bakarrik
|
egon
, Duncanen etorreratik hamar bat minutura taldeko beste bat batu zitzaigulako, Ralph. Baina berba gutxi egin zuen, eta bazirudien bere lana gehiago zela gure arteko hizketaldia kontrolatzea.
|
|
|
Jaungoikoa! Bai, Connemaran
|
egon
nahi nuke oraintxe bertan! Badakizu tokiak aukeratzen, gazte!".
|
|
|
Txemari otu zitzaion hura Eiderren azpikeria berri baten hasiera izan zitekeela. Alegia, ez zela sekula Lahinchen
|
egon
, edo tertulia hartan ezagututako mutilen batekin pasatu zituela egunak eta beraz mutil horren izena hartu zuela gakotzat, edo Ipar Irlandako putakume haietako baten izena. Duncan.
|
|
|
Zeren gida famatua Eiderren gelan egongo baitzen seguru asko, eta beharbada Txemaren eskuetan kulunkatu zen unetxo batez, Irlandako historia liburuei gaineko hauts apurra kentzen ibili zenean. Beharbada hantxe
|
egon
zen, norbaitek irekiko ote zuen esperantzaz kargatua, nork daki zein sekretu gordeaz bere orrien artean. Baina zertarako balioko zuen horrek?
|
|
|
Lehenago, aterpetxera heldu arteko bidean, makina bat jenderekin gurutzatu zen, eta baita behin baino gehiagotan galdetu ere kale hau edo beste hau non zegoen; baina, zinez, aurpegi haietan ez zuen inongo mirakulurik ikusi. Akaso egunerokoa irakurri eta gero, Eiderrekin birtualki ordu erdiz
|
egon
eta gero, bost sentimenak erneago izango zituen, prestatuago Pavlov-en erreflexu baldintzatua egia bihurtzeko.
|
|
|
Inauteriak. Larunbatero irteten ziren kalera, bazkaldu eta segituan, hamarretarako etxean
|
egon
nahi bada goiz irten behar delako. Guraso diktadoreak izatearen komeriak.
|
|
|
Rocíok barre etsi bat eskaini dit. " Bizitza normalean ez du hainbeste makilaje erabiltzen", esan dit, eta madarikazio bat bota du ozen, astean behin baino ezin duelako bere amarekin aurrez aurre
|
egon
, eta orduan ere denbora laburrez.
|
|
|
Zergatik ez zuen Eiderrek gauza bera egingo bere azken maitalearen atxiloketaren berri egunkarietan izatean? Azken finean, bera ere atentatuaren lekuan
|
egon
zen, konplizea zen legearen ikuspegitik. Eta bere bila joan zitezkeen, bai indar polizialak eta bai paramilitar unionistak.
|
|
|
Ordenagailuak, beti bezala, kontrazeinua idazteko agindu zion, eta Txemak duda izpirik gabe R-a l p h tekleatu zuen. Ez zen beste galderarik, agindurik, erreberentziarik edo purtzileriarik
|
egon
. Ordenagailuak baiezkoa eman zion, eta ingurumarietan galdu barik, begietara bota zizkion disketaren barruan urtebetez gordeta egondako hitz haiek.
|
|
|
Arratsaldean heldu ginen eta, Connemarari segida emateko asmoz, Ralphen etxean sartu eta ez gara gaur arte kalera irten. Amodiotan bilduta
|
egon
gara. Ez genuen afaldu, ez genuen kalerik zapaldu, ez genuen telebista piztu.
|
|
|
" Iepa, potxola!" bota zidan ikusi bezain pronto. " Ez zaude oso beltzaran, e?", eta nik irribarre egin nion, alferrik baita esatea ez naizela hondartzan
|
egon
.
|
|
|
Eta nik egia erantzun nion: non
|
egon
nintzen eta baietz, leku politak ikusi nituela.
|
|
|
Gutxienez ez nioke horrenbeste eragingo buruari. Baina beno, ezetz esan du, berak nirekin
|
egon
nahi duela, denbora asko dela batera ez gaudela.
|
|
|
Baserrira eraman dut eta bertan egongo da orain ere, lotan edo. Berarekin
|
egon
nahi nuke noski, baina nahiko susmagarria litzateke inoiz geratu ez eta aste honetan, berriz, gauero hara joatea. Hori bai, arratsalde guztia Ralphekin pasatu dut, eta egunero gauza bera egiteko asmoa daukat.
|
|
|
Ez zen batere txarto
|
egon
Derryko aterpetxean aurkitutako neskatxa harekin Txemak egindako olgetatxoa. Aterpetxeko saloian ezagutu zuen:
|
|
|
Udal liburutegiko hemeroteka ere nahiko erraz topatu zuen, han eta hemen galdetuz. 1993ko uztaileko egunkariak nahi zituen, Lahincheko atentatuari buruz zer esan zuten jakiteko, edo atxiloturen bat
|
egon
zen deskubritzeko, edo... Gogo biziak zituen Ralphen argazki bat aurkitzeko, ahal bazen atxilotu eta gerokoa.
|
|
|
Ezin nuen hitzik egin, ezin nuen negarrik egin, joder, ezin nuen ezer egin. Berari begira
|
egon
naiz orduan, baina ezin nuen gehiago eta estu besarkatu dut nire gorputzaren kontra, musuz betetzen nuela. Rocíok lasaiago ematen zuen, eta bere besoek ez ninduten hain tinko lotzen.
|
|
|
Bai, baina noiz, zelan; galdetu diot, ea nola
|
egon
daitekeen hain seguru horretaz. Lasai Eider, errepikatu du, egun polita izango da.
|
|
|
Autobusera igo da, eta agur egiten
|
egon
gara harik eta motorraren hotsak beste soinu guztiak estali dituen arte. Rocíok leihatila txikia ireki du, eta azken musu bat bidali dit.
|
|
|
Connemaran?, galdetu diot; eta berak baietz, Irlanda osoa ederra izan arren, Connemara pastelaren ginga dela. Askotan
|
egon
zara?, itaundu diot orduan. Ez, erantzun dit berak, postaletatik ezagutzen dut.
|
|
|
–Nor nintzela? –itaundu nion, herri abandonatu bateko etxe baten barruan noren zain
|
egon
zitekeen jakin nahirik.
|
|
|
Ez bere presentziak bereziki pozten ninduelako: aukeran nahiago nuen bakarrik
|
egon
. Baina jakin mina nuen eta, antza, berak ere igarri zidan.
|
|
|
eskolako garaiak, ingeleseko partikularrak, Tere, Txema lotan, Txema autoan, Txema tabernan, Txema barreka, Txema izarrak oparitzen, izarrak oparitzen, oparitzen... Badago jendea dioena heriotzaren atarian
|
egon
dela, eta hor, segundo gutxiko marra horretan bere bizitza osoko irudiak ikusi dituela, diapositibak bailiran. Ba momentu horretan nik horixe ikusi nuen.
|
|
|
Ezin duzue horrela, kolpe batez, zuen bizitzatik kanpora bota. Hazi egin zenuten, zuekin
|
egon
zen denbora guztia...
|
|
|
Bada, hain sinesgaitz egin zitzaion kalterik egingo ez ziola adieraztea, ezen momentu batez Maitek gelara sartzen utziko ez ote zion beldurrez
|
egon
baitzen Txema. Baina azkenean bai.
|
|
|
Bai, lurralde hark liluraturik utzi zuen Eider, eta miresmen horren lekuko ziren The Chieftains, De Dannan, Van Morrison, Mary Black, Christy Moore eta Davy Spillane, beste askoren artean. Azken horren kasetea sartu zuen pletinan, eta abdukziotik hurbil
|
egon
zitekeen zerbait sentitu zuen; hainbeste, Irlandako giroan murgilduta aurkitu baitzen bat batean, nahiz eta herrialde hura argazkietatik baino ez ezagutu.
|
|
|
Eta espaloi bietan gainera. Jabi etorri zitzaion burura, berak ere mingaina trapututa ote zuen edo, arratsaldeko seietatik gauerdi ingurura arte –edanean lagun eta penak entzuten fidel– bere alboan
|
egon
zen adiskidearekin oroiturik. Azkenean zertarako...
|
|
|
Txemak izugarri maite zuen Eider. Oraindik ere bai, nahiz eta hilda
|
egon
. Eta argi zuen baita ere Eiderrek zelako sentimenduak zituen berarekiko.
|
|
|
Zeren, kauenlaletxe, Eiderrek inoiz ez zion aipatu bidaia hura egin zuenik, eta hara non artxiboa ireki eta aurkitu zuen bere neskak jende ezezagunaren autoetan eman ziola bira Irlandari. Egia esateko ez zitzaion batere gustatu Eiderren jokaera, eta denbora luze samar batez
|
egon
zen muturtuta, harik eta berriro konturatu zen arte hildako batekin zegoela haserre.
|
|
|
Ez didazu esango zorionekoa ez zarenik..." Eta horren aurrean erraza da isilik geratu eta beste sanmigel bati ekitea. Baina gero etxean datoz komeriak, ohera sartu aurretik Eider gau batez ordezkatzeko zorian
|
egon
zitekeen ilehori horren omenezko kanpai jotzearekin. Azken hilabetean behin gertatu zitzaion Txemari, oraindik istripuarena guztien memorian fresko zegoela, zenbait begirada gurutzatu zitzaiola tabernari gazte batekin.
|
|
|
Badakik, bertzalde, ezen deus ere gertatuko balitz, nihaur nintzatekeela kulpant bakarra. Eta, orain, hoa kanporat, eta
|
egon
adi, badaezpada ere...". Eta, atea hersten zuela, osaba eta biok geratu ginen.
|
|
|
Nola ibili ginen hurrengo egunetan osaba Joanikot eta biok bazter guztiak miatzen, gutuna gorde zezakeen lekuaren bila! Baina leku hura, bertzalde, nonahi
|
egon
zitekeen: hemen egon zitekeen, hor egon zitekeen eta han egon zitekeen, eta ehunez goiti izan zitezkeen lekuak, milaz goiti... eta aterabideen ugariak orratz bat lastategian aurkitzea baino zailagoa bihurtzen zuen aurkikuntza.
|
|
|
Baina leku hura, bertzalde, nonahi egon zitekeen: hemen
|
egon
zitekeen, hor egon zitekeen eta han egon zitekeen, eta ehunez goiti izan zitezkeen lekuak, milaz goiti... eta aterabideen ugariak orratz bat lastategian aurkitzea baino zailagoa bihurtzen zuen aurkikuntza.
|
|
|
Baina leku hura, bertzalde, nonahi egon zitekeen: hemen egon zitekeen, hor
|
egon
zitekeen eta han egon zitekeen, eta ehunez goiti izan zitezkeen lekuak, milaz goiti... eta aterabideen ugariak orratz bat lastategian aurkitzea baino zailagoa bihurtzen zuen aurkikuntza.
|
|
|
Baina leku hura, bertzalde, nonahi egon zitekeen: hemen egon zitekeen, hor egon zitekeen eta han
|
egon
zitekeen, eta ehunez goiti izan zitezkeen lekuak, milaz goiti... eta aterabideen ugariak orratz bat lastategian aurkitzea baino zailagoa bihurtzen zuen aurkikuntza.
|
|
|
Nire adinekoa edo zelarik, burutsu eta adimendutsu zen Jesus, sinagogako doktoreen doktore eta jakintsuen jakintsu, baina nago ezen berak ere ez ziola osabari hirugarren lezione hartarik fitsik ere endelegatuko, enekin batean
|
egon
izan balitz; baina nola, alde batetik, ekialdeko leihotik ilargi zuria deika ari baitzitzaigun, bere sekeretutxoak erakutsi nahian, nik uste, eta nola, bertzetik, teleskopiotik behatzea zen ene orduko gutizia gutiziatsua, baietz ihardetsi nion, guztiz ulertu niola. Eta hark, orduan:
|
|
|
Bigarrenik kontatuko dizut zure bertze gutunetarik batean eman zenidan berria, noiz eta jakinarazi baitzenidan —marrazki eta guzti— penduluaren aurkikuntza, jakintsu holandar baten trabailuei esker, zeinari jaun Christiaan Huygens baitzeritzan, eta zeina Leydengo Unibertsitatean ere
|
egon
baitzen aldi batez, bere studioen aitzinatzeko. Eta nola eraman ninduen zure berri hark, jaun An dré, osaba Joanikotenganat!, zeren, bertze nonbait erran dizudan bezala, osabak ere gogoan baitzituen Galileoren teoriak, eta hargatik zuen hormatik dilindan harri bat, cubitum bateko soka bati lotua zegoena... eta hargatik ere hartzen zuen soka mutur batetik eta ibiltzen zuen harria alde batetik bertzerat, erraiten zuela:
|
|
|
Jaun Marcel apez izaiteko bidean
|
egon
zen; ordenatzeko puntuan zegoela, ordea, neska batez amorostu eta harekin ezkondu zen, handik gutirat alarguntzeko. Hartaraz gero, ez zen berriro ezkondu ez apez egin.
|
|
|
" Otoitz egizue, beren gaitzetarik libra daitezen", karitatea eta urrikalmendua bertze sentimendu guztien gainetik ipintzen zituela. Eta, baldin halakoa bazen, halakoa zelako zen, baina baita erasmista zelako ere, hitz batean erraitekotan, ez baita erraz esplikatzea, bertzenaz, nola
|
egon
zitekeen, utzi zizkidan liburuen artean, Gero rekin baterat, Erasmoren Enchiridion militis christiani liburua ere... ezta nola jo zezakeen edonoiz Barto lo mé de Ca rranza apezpikuaren Katixima rat ere, zeina baitzeukan faszikulutan argitaratu Flandriako edizione batean, teologo ezagunak Inkisizionearekin izan zuen auziaz denaz bezainbatean gutitan mintzatu izan bazitzaigun ere, gutitan eta azal...
|
|
|
Eta, halatan, bada, iritsi ziren Tolosatik erregeren tropak justiziaren izenean injustiziaren ezartzerat, eta horrela hil ziren bortz bat mila pertsona Mathalasen jarraitzaileen artean. Eta buruzagiaren patua ere ez zen anitzez hobea izan, zeren, lau partetan partitu baitzuten haren goputza, eta haren burua, berriz, Mauleko murrailetako itsu leihotik eseki, non hilabeteetan
|
egon
baitzen, harik eta gau batean bertatik desagertu zen arte —eta, barren barreneraino hats hartzen zenuela, begiak dir dir, ordu arte gorde gorderik izan zenuen sekeretuaren berri eman zenidan—: Ni izan nintzen Urte Zahar egunean burua handik kendu, eta herriko kanposantuan isil gordean ehortzi zuena, lur sakratuaren magalean.
|
|
|
Eta eliztarren hasperen eta nigarrak gero eta ugariagoak egin ziren, eta, halako batean, giro arnastezinak kutsaturik eta larriak harturik, bat batean, barrenean boz bat itzarri zitzaidan, halaxe galdetu zidana, osaba Joanikotek irakatsietarik harat: " Eta aita Bartolomek dioena egia balitz eta ez metafora edo ipuin hutsa...?" Eta, odolean halako ikara nagusitzen zitzaidala, erdi nigarrez hasi nintzen ni ere, zeren eta mutil kondenatu harenganik hurbil
|
egon
bainintekeen ni ere, orduan hilez gero, eta ez sainduen saindutasunean lorifikaturik eta golardoaturik.
|
|
|
Eta uste dut ezen alegatzeko moduko bertze arrazoin bat ere bazuela aitak, aitzinago ulertuko nuena, eta hura zen aita Bartolomeren aurka senti zezakeen jelosia, apezaren eskua gero eta luzeagoatuz joan zelako eta haren itzala gero eta zabalagotuz, bai jauregian eta bai Urbiaingo jendeengan ere... eta zeren aita ez baitzegoen bere boterea bertze nehorekin partitzeko prest. Eta bazegoen, edo
|
egon
zitekeen hirugarren arrazoin bat, arestian aipatuaren korolario eta ondore, zeren eta, nola gure aita ezin gogarago senti baitzitekeen aita Bartolomerekin, honek Nafarroari eta Eliza Katolikoari buruz pentsa zezakeenaz denaz bezainbatean, berdin eta orobat senti baitzitekeen desgogara aita jesuitak moralaren eta seigarren manamenduaren alderakotzat zituen ideia ezin hertsiago haiekin, zeinak aita...
|
|
|
—Ez nuke bertze egun hartako eztabaidarat itzuli nahi, noiz eta mintzatu baikinen Eskrituretako hitzaz eta hitzaren spirituaz... Dena den, zu sinestun sutsua zaitugu, aita Bartolome, eta, baldin Mendaitzeko Harkaitza mugitzeko gai bazina, esperimentuaren egiteko paradan
|
egon
gintezke, ez dakit...
|
|
|
Berori beti hain argia! Gainerat, esker oneko ere
|
egon
genuke, zeren heriotzak konfesaturik harrapatu baitu, eta jakin nahi nuke zer gertatuko zitzaion, baldin bertze itsas portu horietan harrapatu izan balu...
|
|
|
Baina orduan aita Bartolomek, zeina ordu arte isilik
|
egon
baitzen, urrats bat aitzinaturik eta hatza luzaturik, erran zuen:
|
|
|
Baina horren argitzeko, natorren betikorat, eta derradan ezen, nola aurkako grinen jokoan eta erlazionean aurki baitaitezke gure hainbat egiteren arrazoinak, bai agerikoak eta bai ezkutukoak ere, hala, ondorez, berdinzki erran niezazuke ezen harrokeria eta handiustea, frankotan, apaltasun iduriko baten mozorropean ezkutatzen dela, non eraikitzen baitu aldi berean banitateak eta ponperiak ere bere habia. Eta, baldin dudaren bat banuen, ederki joan zitzaidan Indietarik itzuli nintzen urtean ez, hurrengoan, noiz eta Uraitzeko ortzegun sainduko prozesionean
|
egon
bainintzen.
|
|
|
Eta ni ez nengoen han, eta, halarik ere, handik berehala jakin ahal izan nuen berri gaixtoa, anaiarekin zegoèn sehiak kontaturik. Eta ez zirudien, ez, hura gezurretan ari zitzaigunik, zeren hala
|
egon
baitzen Mattin bi egunetan, kordegabe.
|
|
|
Eta medikuak bere enplastoak eta bere erremedioak eskaintzen zizkion, eta barberak burua ebaki zion —zeren eta Mattinek buruan izan baitzuen kolpea—, harik eta buruko hezurra agerian jarri eta inguru hura garbitu zion arte, odol ustelik gera ez zekion... Aita, bere aldetik, herstura ezin hertsiagoan
|
egon
zen, nehoiz ez bezala, medikuari eta barberari galde eta galde, durduzadurak harturik. Ama, berriz, Mattinen gelatik kaperarat eta kaperatik Mattinen gelarat ibili zen, eta ni haren gibeletik.
|
|
|
Erraitekotan
|
egon
nintzen: " Hik irakatsi behar didak orain nolakoak diren tigrearen atzaparkadak...?", baina jakinik ezen ez nuela konbentzituko, eta jakinik, hala berean, eri eta urduri zegoela, sosegurik gabe, etxerantz abiatu ginen...
|
|
|
Eta, hala, bazkari arin baten ondotik zaldi gainerat igaiten zela, abiatu zen aita Ubarnerantz, nondik ilunabarrean itzuli baitzen. Eta erran zigun nola
|
egon
zen Ubarneko dama damatxoekin, eta nola haiek erran zioten ezen aitak berak basorat joan behar zuela, gau haietarik batean, zenbatenaz lehenago, hainbatenaz hobeki, zeren, baldin tigrea ehizatzen bazuen, Mattini sukarra joanen baitzitzaion.
|
|
|
Ez dakit. Soilik dakit ezen goiz osoan urduri
|
egon
nintzela, osaba Joanikot noiz agertuko, bere ezpatarekin edo bere eskopetarekin, zeren eta huraxe izan baitzitekeen haien erabiltzeko mementua, bertzenaz kasik nehoiz erabiltzen ez bazituen ere... Baina hura ez zen agertu.
|
|
|
Zeren, bere garaiko astronomiari aterabide bat bilatu nahian, hala mintzatzen baitzen astronomo poloniarra, Ptolomeoren planeta sistemaz, haren zehazgabetasuna eta haren funsgabeko konplikazioneak gogoan: "(...) artista batek, bere koadrorako, eskuak, oinak, burua eta gainerako menbroak modelo diferentetarik hartu behar izanen balitu bezalakoa da, halako moldez, non zati bakoitza ezin hobeki marraztua
|
egon
daitekeen, baina gorputz osoarekiko eta haren osotasunarekiko loturarik gabe; eta nola zatiak ez datozen bat eta ez duten bat egiten, hala, munstro bat izanen da guztiaren emaitza, gizon bat baino gehiago". Ptolomeoren sistemaz ari zen Koperniko, eta zientziaz, azken finean, baina zenbatetan pentsatu izan dudan ezen hitz haiek ongi isla dezaketela gizonaren barrena, haren muina eta arima!
|
|
|
Zeren, hasteko, ezagutu bainuen Parisen Teologia ikasten ari zen judu bat, rabbi baten iloba zena eta hebreera zekiena, zeinak aitortzen baitzidan, kasik ahapeka, ezen Biblia ez zela autore bakar batek skribatua, eta stiloak ere halakoak zirela, autoreen araberakoak. Eta, nola iturrian garbi eta garden den ura lohitzen eta zikintzen den hainbat lur iraganez gero, eta edaten duguna, azkenean, lohia eta zikina
|
egon
daitekeen, hala, etorkiko hitza berdin kutsa daitekek eta berdin kutsatzen duk bitartekoen ahotik eta arartekoen lumatik iragan ondoren, eta desitxura daitekek, ondorez, eta desitxuratzen duk, finean. Naturalezaren liburuarekin, aldiz, ez duk halakorik gertatzen, zeren, etengabe aldatuz doan arren, bere baitan baitirau, eta zeren, aldi oro berritzen ari delarik ere, beti bat baita eta beti berdin.
|
|
|
Halaxe erran nion, bai, eta esplikazionea ere eman dizut, baina badakit ezen nik eman esplikazionea motza eta laburra geratzen dela. ...zitzaizkidala, biak ere kontrakarrean zeudenak, zeren sentitu bainuen, batetik, halako kezka bat, osabari modu hartan trufa egiteagatik eta zor nion begirunearen hausteagatik, berak napolitarrari zor ziona hautsi zuen bezala, bertzalde; baina baita halako alegrantzia eta halako satisfazionea ere, bertzetik, ene kezkaren gainetik zegoena mementu hartan, zeren bidaia oso hartan osabaren erranetarat
|
egon
bainintzen, sekula erabaki bat hartu gabe, eta zeren hura baitzen, hain zuzen ere, ene lehen deliberamendua, adierazten zidana ezen gizon egiten ari nintzela, zinez... eta zeren noiznahi den etortzen baitzitzaidan bururat osabaren iduri hura, hark Bolognan ukabila jaso zuenekoa eta nik mehatxu bat bezala sentitu nuena, nik irri egin niolako, lohitan blai ikusi nuenean; izan ere, hargatik atera ot... Edo, ez al zen arrazoin printzipalena izanen ezen maisu ezin hobea nuela osaba, eta harenganik eta haren injeniotik gero eta gehiago ikasten ari nintzela, zeren eta nik osabari eman ihardespena, osabak berak egina izan baitzitekeen bertze zirkunstantzia batzuetan?
|
|
|
Izan ere, ongi dakizu, jaun André, zein zen sasoin hartako handikien eta odol garbiko jende noblearen iritzia —iritzi aski orokorra, bertzalde, urte luzeetako erroak zituena—, komertzioari eta antzeko betebeharrei buruzko zilegitasunaz eta bidezkotasunaz denaz bezainbatean... eta mesprezatzen eta arbuiatzen ere zituztela eginkizun haiek, erdeinatzen eta gutiesten, iritzi haren arabera, zeren haiek guztiak ez baitziren —nehoiz ere izan ez ziren— ohorezko gizonendako lan ohoragarriak, halako suertez, non, lan haiek eta egiteko haiek, egin orduko lohitzen eta zikintzen baitzituzten egiten zituztenak: ...an gabe ere, bertan zituztela mudantzak, ondasunen ata aberastasunen inportantzia gero eta handiagoa iragartzen zutenak... eta, are gehiago, zeren uste baitzuen, halaber, ezen, jatorrizko eta etorkiko odol garbitasunik ezean, nola baitzen bere kasua, arbasoak Nafarroako gerla haietan galtzaileetarik izan zirelako, dirua egin eta diruz eros zezakeela faltan zuena, noblezi tituluak ere diruaren esku
|
egon
zitezkeenez gero... zeudenez gero. Zeren nobletasun agiria bereganatu ondoren egin baitzezakeen amets, orduan baizik ez, nobleen bi zimoduarekin, zergak eta tributuak ordaintzeari utziz eta lana ere alde baterat utziz.
|
|
|
Eta, korrida hura gogoan dudala, nik galdetzen dizut: zer erranen zuen Juvenalek, baldin aitak eta bertze handiki haiek organizatu zuten zezen ikuskizunean
|
egon
izan balitz. Gertuki eta segurki erranen zuen ezen, mila eta bortzehun urte iragan arren, berdintsu eta orobatsu jarraikitzen dela gizona, deus ere ikasi gabe.
|
|
|
Eta burtzi baten eta hurrengoaren artean, peoiek paper gorriz apaindurikako hagatxoak sartzen zizkioten... eta burtzikada haietarik batean, zezena zerraldo erori, eta halakoa izan zuen heriotza eta azken fina. Eta zezen hilari so egin nion, eta zalantzan
|
egon
nintzen sagarroi jigant bat ez ote zen, hain ziren ugariak gainean zituen burtziak eta hagatxoak. Arestian sainduak eta martiriak aipatu dizkizut, eta orain galdetzen dizut, jaun André, ez ote ziren bai zezen hura eta bai bertze guztiak ere jondone Sebastianen abeldegikoak, haiek guztiek pretoriar guardiako kapitain sainduak baino sastatuago eta zulatuago akabatu zutenez gero...
|
|
|
Baina zezena, halarik ere, kementsu zegoen artean eta, aitak zaldi gainetik zirikatu zuenean, indartsu abiatu zen hura... harik eta tiro hots bat entzun, eta zezena hil mutu geratu zen arte. Derradan ezen orduantxe
|
egon
nintekeela, nehoiz egoitekotan, aitaz harro, zezen kontu harekin, iduriturik ezen Iliadako, Odiseako edo Greziako bertze edozein historiatako zeinahi heroiren ahaide izan nintekeela —ez al zen, bada, Zeus bera ere zezen historia haietarik batean ere nahastu, noiz eta zezenaz mozorrotu baitzen, Europa zeritzan neskatxa bahitu eta Kretarat eraman ahal izaiteko? — baina, ondikotz, tiroaren... Eta egiaztatzen nuelarik, gisa hartan, ezen harrotasunetik ahalkerako bidea ezin laburragoa dela, txalo, biba eta bertzelako oihuen artean, irri bat baino gehiago ere entzun ahal izan nuen, tragediaren hariak eta komediarenak orduan ere korapilaturik eta bat eginik.
|
|
|
AHANTZI egin zait lehen erraitea ezen korridako ikusleen artean ez genuela aitona Nikolas izan. Izan ere, alde batetik, bere erreuma hura zuen, gero eta handiagotzen ari zitzaiona —zenbatenaz festatik hurbilago, hainbatenaz handiago eta jasanezinago, egia erran, jelosiaren eraginagatik edo—, baina bazuen, bertzetik, barrenean halako ezinegon bat, bertze mota batekoa, bere iraganarekin eta etxeko iraganarekin lotua zegoena, edo
|
egon
zitekeena, eta bakean uzten ez zuena, bertze nonbait ere aditzerat eman dizudan bezala eta aitzinago ere hobeki ikusi ahal izanen dugun bezala.
|
|
|
—Eta ni ere, handik harat, pinturazale itsua egin ninduan, are gehiago Pariserat joan nintzenean, non hamaika koadro eder ikusteko eta miresteko parada izan bainuen... batzuetan bakarrik, eta bertzeetan jende adituak lagundurik, zeren Collège de France n beti baitzegoen ikaskideren bat, baita irakasleren bat ere nehoizka, gauza haietarako prest
|
egon
zitekeena eta koadroen nondik norakoez mintzatzeko gertu.
|
|
|
—Erranen diat, hasteko, ezen badirela, hemen Iruñan eta Nafarroako hainbat tokitan, koadro horien egiteko gai izan daitezkeen pintoreak, eta, beraz, baten edo bertze baten aldeko hautua egin genezakek, hik hala deliberatuko bahu... Iruñan
|
egon
nintzen azkeneko aldian, berriz, koadro polit bat ikusi nian, Tuteran dagoen pintore batena, zeinari Vicente Berdusán baiteritza, oker ez banago... Ordea, Italia aipatu duk eta uste diat ezen Jainkoak baizik ezin zezakeela hitz hori hire ezpainetan jar, zeren eta, Italia aipatu orduko, Pedro Huizi etorri baitzait bururat, Sagrario Landaluzeren semea...
|
|
|
Osaba Joanikoten erretolika hartan oroitzen dut nola guztiok hari beha geunden, eta nola amak, Ubarneko damaren eta Pedro Huiziren aipuak aditu bezain fite, begiak beheititu zituen, hautu hura atsegin ez balu bezala, baina, halarik ere, isilik
|
egon
zen, bazekielako, beharbada, ezen, auzi haren alderakotzat, ez zuela deus ere egiterik, bere senarra ere guztiz bertze iritzi batekoa izan zitekeelako. Eta, baldin amak erraiten ari natzaizuna pentsatu bazuen, ez zebilen nehola ere oker, zeren eta aitak, osabak akabatu orduko, erran baitzuen:
|
|
|
Eta aitak, osabari akabatzeko betarik eman gabe, baietz erran zion, munduaren ezagutzea gauza ona zela eta hartan aitona Nikolasen ustekoa eta aburukoa zela, negozioen aitzinatzeko moduaz eta maneraz harekin deusetan akort
|
egon
ez bazen ere.
|
|
|
Izan ere, aita Bartolomeren itzalak kezkatzen naik, zeren eta, oso oker ez banago, gure jesuita ez baita jaun Marcel handiaren ezpalekoa... eta haren hitz sutsuak gerlarako deia dituk. Jauregia eta gure inguru osoa trentotarren sakristia bihurtuko dik jesuita honek denborarekin, ikusiko duk... eta guk prestik
|
egon
genikek orduko.
|
|
|
Finean, nola aitona Nikolasek printzipalki frantsesez ikasi baitzuen, eta nola behin batean, bere izebetarik bat, Parisko handiki baten etxerat ezkondu behar zuela eta, Parisen
|
egon
baitzen eta Parisko handitasunarekin liluraturik itzuli baitzen, hala miresten zituen Paristik eta Frantziatik zetozen kasik gauza guztiak, eta hala nahi izan zuen eta hala erdietsi ere zuen, erregeordearen fabore berezi baten bidez, bere bi semeek —gure aitak eta osaba Joanikotek— Parisen ikas zezaten, Filipe II.ak bere denboran ezarri legearen gainetik, zeinak bere menekoei kanpoan ik... Eta, hala eta halatan, Parisko izebaren eta haren senarraren ahaleginei esker bete ahal izan zuen aitonak bere semeak ongi hazteko eta hezteko ametsa, igortzen zituelarik bai bata eta bai bertzea ere Parisko Collège de France rat, gure aita lehenik, eta osaba Joanikot ondotik, zeren eta haiek ere hiru urteren aldea baitzuten beren artean, Mattinek eta biok gure artean bezalaxe.
|
|
|
Jauregia, finean, talaia ezin hobea zen, nondik begizta baitzitekeen, han urrunean, urroztarren dorretxea, baita, legoa laurdenerat edo, Urbiaingo herria ere, zeinaz bi hitzen erraiterat obligaturik bainago, gure jauregiaren historia Urbiani guztiz loturik
|
egon
izan denez: " guztiz loturik" erran dizut, eta ez" guztiz nahasirik", zeren eta, liburuan barrena ikusiko duzun bezala, umetarik irakatsi baitziguten nor zen nor inguru haietan, jaunak beti jaun eta menekoak meneko.
|
|
|
Zalantzan
|
egon
nintzen, egia erran ez erran; egia erran nion, nahiz eta gero egiaren gordina gozatzerat entseiatu nintzen:
|
|
|
—Bai, hemen
|
egon
da, baina itzuli ere egin da, ustez, dorretxerat...
|
|
|
Eta, bihotza guztiz bizkortzen zitzaidala, ez nuen, ez, handik harat, atsedenik hartuko, bordarat iritsi arte, norat hurbildu bainintzen ezkutuka eta itzalgaizka... aditu nituen boz batzuk barrendik zetozenak, igan nintzen paretaren kontra zegoen harri handi baten gainerat, jarri nintzen pareta eta teilatuaren artean zegoen zirritu batetik beha... eta, handik aitzina, ikusi nuena ikusi nuen, eta eszena labur hura aski izan zitzaidan amorioaren handian sinesteko. Eta eszena labur hari deus ere eranstea soberan
|
egon
zitekeen, bertzalde, zeren perfetasunari ezin erants baitakioke deus ere, perfetasuna bera akasbidean ipini nahi ezean.
|
|
|
Eta ez ote dira artezagoak eta xuxenagoak, baita erranahitsuagoak ere, hainbatetan, zeren eta keinuak, hitzak jaso ezin dituen ñabardurak izan baititzake, pertsonaren historiarekin eta haren izatasunarekin lotuak, pertsona bakoitzak bere keinuak dituelako eta bere keinuen adierazteko modua eta manera? Eta ez ote da horregatik keinua anitz koloretako fletxa, kolore bakoitzean arrazoin bat eraman lezakeena, eta ez ote du fletxa jaurtikitzaileak kolpean jotzen xedea eta helmuga, halako moldez, non keinua ikusten duenak ere kolpetik uler bailezake guztia, keinuaren azpian
|
egon
litezkeen ñabardurak eta bertze korapilo guztiak ere bat batean deskorapilatu balira bezala. Eta ez ote da, ondorez, mezurik bizkorrena eta eraginkorrena keinua, zeren hitz bakar batez —keinuaren hitz bakarraz— guztia signifika baitezake, erabili gabe, hartarakotz, bertzela erabili ohi ditugun hitzak eta eleak, zeinek, aldi berean, bertze mila hitzen beharra izan ohi baitute usu, haien argitzeko eta esplikatzeko?
|
|
|
Izan ere, osaba eta bion arteko anarterainoko harremanetan, hura beti izan zen irakasle eta ni ikasle, halako suertez, non arras
|
egon
izan bainintzen, urteetan, haren menerat eta erranetarat, guztiz ere gogara, hori bai... Baina ni hazten eta hazten ari nintzen, bertzalde, eta ez nuen jada isildu nahi, zeren, apurka, erran eta adierazi egin nahi bainuen nik ere neure begiz ikusten nuena, eta osabaren mundua ere neure baitarik juzkatu nahi nuen, neurtu eta erabaki, eta hari jakinarazi:
|
|
|
Tarteka irri egiten zidan eta nik ere irri egiten nion. Eta horrela
|
egon
ginen, alde egin behar zuela erran zidan arte. Eta eskerrak eman zizkidan, eta nik ihardetsi nion:
|
|
|
—Zeren, zer...? Zentzutik kanpoan ibili ote da, bada, Maddalenekin, ni kanpoan
|
egon
naizen bitartean...? —gordin mintzatu zen aita.
|
|
|
Eta eztabaida hartan sutsu nengoen aita jesuitaren alde, nola denbora batean
|
egon
izan nintzen osaba Joanikoten alde, neure konbertsione iduriko hark guztiz aldatu ninduenez gero.
|
|
|
Eta sumisionea eta obedientzia zor didazue, bertzalde; zuk ere bai, aita Bartolome... eta hala behartzen eta obligatzen zaituztet ene anaiaren ez salatzerat, zeren inkisizionea honetan nahastea kaltegarri izanen bailitzateke bai jauregiaren izen onarentzat eta bai, ondorez, ene negozioentzat ere... eta zeren hobe baita etxeko sua etxeko hautsaz estaltzea ezen ez kanpokoaz —eta, aita Bartolomeren aitzinean buruz buru paratzen zela, erran zion—: Eta zu jaun inkisidorearen laguna zara, baina ez ahantz ezen Inkisizioneak behin eta berriro pertsegitu zuela san Inazio eta halatan
|
egon
zenukeela, zure fundatzailearen bizitzaren eredurat, pertsegitua izaiterat prestago pertsegitzerat baino...
|
|
|
NOLA
|
egon
nintzen egun haietan amari adi, aitari adi eta aita Bartolomeri adi, gogoetatsu...!
|
|
|
Izan ere, gertatua gertatu ondoren, osaba Joanikotekin
|
egon
nahi nuen, laguntza eske... zeren, neure buruari erraiten nion arren ezen lasai egon behar nuela, ez bainengoen lasai... kontzientzian har bat piztu balitzait bezala, horzkaka eta ausikika ari zitzaidana eta erraiten zidana ezen neure burua engainatzen ari nintzela, zeren estali nahi bainuen anaiaren aurkako mendekua eginbehar eta obligazino moral iduriko baten desenkusarekin... Eta, neure engainamenduaren baliatzeko, behar nuen, guztiz ere, osabaren hitza, hitz hark erran ziezadan ezen zuzen jokatu nuela; eta behar nuen haren boza, harraren mututzeko eta isilarazteko; eta behar nuen, finean, haren aprobazionea, eta, beraz, haren iritzia ene aldekoa izaitea, edo, aldekoa ez bazen ere, nik neure alde ipintzea eta makurraraztea, nola pisuak balantza.
|
|
|
Izan ere, gertatua gertatu ondoren, osaba Joanikotekin egon nahi nuen, laguntza eske... zeren, neure buruari erraiten nion arren ezen lasai
|
egon
behar nuela, ez bainengoen lasai... kontzientzian har bat piztu balitzait bezala, horzkaka eta ausikika ari zitzaidana eta erraiten zidana ezen neure burua engainatzen ari nintzela, zeren estali nahi bainuen anaiaren aurkako mendekua eginbehar eta obligazino moral iduriko baten desenkusarekin... Eta, neure engainamenduaren baliatzeko, behar nuen, guztiz ere, osabaren hitza, hitz hark erran ziezadan ezen zuzen jokatu nuela; eta behar nuen haren boza, harraren mututzeko eta isilarazteko; eta behar nuen, finean, haren aprobazionea, eta, beraz, haren iritzia ene aldekoa izaitea, edo, aldekoa ez bazen ere, nik neure alde ipintzea eta makurraraztea, nola pisuak balantza.
|
|
|
Zeren, hasteko, bazkalorduan —hantxe genituen egun hartan osaba Joanikot eta Pedro Huizi ere, zeinak, bertze nonbait erran dizudan bezala, haserre antzean baitzebiltzan sasoin hartan, eta zeinak, egun hartan ez ezik, bertze anitzetan ere etortzen baitziren bazkaltzerat, aitak hala nahi izaiten zuelako, hura etxean egoiten zenean—; bazkalordu hartan, bada, ez zen bertze mintzagairik izan, Mattin eta Elbiraren artean gertatua baizen. Baina, aitak, amak eta aita Bartolomek ateratzen zituzten arrazoinen aitzinean, osaba, ohi ez bezala, isil isilik
|
egon
zen denbora guztian, atsekabetua eta desgogara. Eta aitak erraiten zuen ezen ez zegoela etxegoiendarren ohorea horrela lohitzerik ez zikintzerik, Mattinek lohitu eta zikindu zuen bezala... non eta bere etxean eta gurasoen etxean!; amak, deabruak nonahi den eta noiznahi den erein zezakeela bere hazia, baita handikien baratzean ere, eta neurri guztiak ere ez zirela aski, hari buru egiteko; eta aita Bartolomek, finean, arrai eta alegera egoitekoa zela eta Jainkoari eskerrak emaitekoa, bai, halarik ere, zeren gaitzak tenorez harturik baitzuen erremedioa, eta zeren Mattinekin bederen tenorez ibili baitziren.
|
|
|
mailu, iltze eta ziri. Eta punta zorrotzeko ziri luze bat hartzekotan
|
egon
nintzen, sutan nengoelako artean, eta su hura ketsu zelako eta keak itsutzen ninduelako. Baina ez, ezin nuen halakorik egin.
|
|
|
Eta, horrela, egunetan
|
egon
nintzen anaiarekin hitzik egin gabe, haserre, zeren ez baitzegoen haserre hura gozatzerik ez ematzerik... eta zeren senda baitai tezke zauri ezpatazkoak, baina nekez mihizkoak, nola izan baitziren anaiak neuri eraginak. Eta, ahal nuenean, aita Bartolomeren eta osaba Joanikoten eskolen ondotik, Pedro Huizirenganat joaiten nintzen, zeina, santa Klararen koadroa pintatu ondoren, kaperako freskoa pintatzen ari baitzen; edo, noizik behin, bakarrik joaiten nintzen paseatzerat, jaun Marcelekin ikasi nituen Virgilioren edo bertze poeta handien hitzetarik Elbiraren edertasunarekin amets egiterat.
|
|
|
Izan ere, nagusien arteko harremanak ez dira beti onak izaiten, eta hala nahi izaiten ditu bakoitzak bere alde eta fabore, beren arteko ahakarren eta liskarren orduan, armarik onenak, zeren giristinoen arteko gudurik handienak eta gogorrenak ez baitira kastitatearen guduak, nola batzuek sinestarazi nahi baitigute, baina poltsikoarenak eta diruaren ingurukoak, eta gudu haietan armarik onenak dituenarena izan ohi baita garaitia —eta, pausa labur baten ondotik, gaineratu zuen—: Eta jakizu, azkenik, ezen, nehoiz damu bazina ere, beti
|
egon
zintezkeela gibela egiteko puntuan eta Indietarat ekarri zaituen ametsaren berratxikitzeko moduan, Potosirako bidean jarriz...
|
|
|
Lur haietarat iritsi berriak ginen eta, hargatik, zuhurtzia zen, Antonio eta bion aldetik, apezari pentsatzen genuen bezala ez ihardestea, baina, noiz eta hiru euskaldunok bakarrik geratu baikinen —jakinik, Axularrek zioenaren kontra, ezen ezkerrerat makurtua eta alderditua dagoena eskuinerat xuxendua dagoena baino xuxenago
|
egon
daitekeela, zeren eta, osaba Joanikotek zioen bezala, ardi beltzak zuriak baino zuriagoak ere izan daitezkeen—, erran nion Antoniori:
|