|
2000
|
|
|
Herri bakoitzaren ondasun higiezinak, usu, euren biztanleek eduki ohi
|
dituzte
. Orain arte, Estatu gehienek izan dituzte lege batzuk, horien xedea atzerritarrek bertako lurrak eskuratzetik aldentzea zela, jabearen izateak ematen baitie horiei zinezko balioa; aberastasun mota hori, beren beregi dagokio Estatu bakoitzari.
|
|
|
Herri bakoitzaren ondasun higiezinak, usu, euren biztanleek eduki ohi dituzte. Orain arte, Estatu gehienek izan
|
dituzte
lege batzuk, horien xedea atzerritarrek bertako lurrak eskuratzetik aldentzea zela, jabearen izateak ematen baitie horiei zinezko balioa; aberastasun mota hori, beren beregi dagokio Estatu bakoitzari. Higigarriak, ostera, hala dirua, nola balioko, kanbio letrak, banku zein konpainien akzioak, ontziak, merkatugaiak oro, mundu osoari dagozkio, mundua baita horretan Estatu bakarra eta horren kide gizarte guztiak dira.
|
|
|
Gizakiek askatasunez jardun behar dute intereseko zaien orori buruz. Premiek gerturatzen
|
dituzte
; kontratuak biderkatu egiten dira, euren premiak beste. Ez dago munduan legerik giza kontuetan zenbat eta zer nolako itunak egin behar diren zehazteko.
|
|
|
joko horretan zein interes eduki eta horiek eragin bizia dute euren interesen gainean. Gutxitan gordetzen
|
dituzte
horiek, taldetxoek arinki askatzen dituzten negozioetan, halako ganora edo arreta, hain zuzen ere, moralak agintzen dituenak ohitura arloetan. Aspaldikoa da eta bizitzak hala erakutsia, dibortzio baterako adiskideak eta aliatuak batuta ere, horiek ez dutela osterantzekorik egiten beste batzuek idatzi agiriak sinatu eta gertatu den ororen gainean ezjakinarena baino.
|
|
|
Plazerrak osatzen ditu horiek eta plazerra agortu ahala, eurak ere ezabatzen dira. Herri zibilizatu guztien legeek gaitzetsi
|
dituzte
horiek.
|
|
|
Bateraezintasun horren alegazioa egingo dute berori betetzen ez duten guztiek. Kontraturik nagusi eta jasoenak ez du ezelako egiturarik izango eta begirunea ere ez zaio zor izango; ohitura onak etengabe urratuko
|
dituzte
legeek.
|
|
|
Bistakoa da, baita ere, lasaitu beharra dagoela batu egiten diren gizonezkoaren eta andrazkoaren egiazko gogoaren aldetik, batze hori gauzatzen bada jakineko baldintza eta eretan. Baldintza eta era horiek batuketa horren izaera ezagutarazi eta ondorioak ere bermatu egiten
|
dituzte
. Horra hartu ditugun arreta guztiak, ezkontzaren prestutasun eta zehaztasunerako.
|
|
|
Hari bertsutik, nekazaritzari buruz gizakiak eskuratu dituen ezagupideetan bilatu behar dugu landatar akuretan jarritako hizpaketa edo itun batzuen justizia edo injustizia, onuragarritasuna edo arriskua. Gure merkataritzako ezagupideek agortu
|
dituzte
eztabaida amaigabeak, mailegu korritudun, monopolio edo itsas kontratuetako baldintzen legezkotasuna eta antzeko gaien ingurukoak. Konturatu egin gara arlo batzuetan, zuzenbide edo moralaren arazoak zenbaketa edo administrazioaren kontuen azpian daudela.
|
|
|
Dena den, justiziarik eta zentzurik gabekoa litzateke halako akzioak negozio zibiletan ez onartzea. Negozio zibil horiek, ia beti, ondasun higiezinen gainekoak dira eta ondasun horiek leku finko batean daude, pertsegitzeko modukoak dira, edonoren eskuetan direla ere; iraunkortasunaren bidez, egingarri eta errazak egiten
|
dituzte
justiziaren interesak galda ditzakeen eztabaida guztiak.
|
|
|
Bata zein bestea ez dira inoiz ere kontratu feudalak izan. Alderantziz, lur goldaketak sustatu eta jabe handiak bultzatu
|
dituzte
, eurak eurenez landu ezineko lurrak saltzera. Bi biok ere baliabide errazak eman dizkiete baserritar nekazaleei, hain zuzen ere, besoak aberastasun sortzaile dituztenei, euren buruak lurren jabe egiteko.
|
|
|
Horretarako zio nagusiak, idazle gehienek, bederen, garai hartako Frantziak bizi zuen juridikotasun bikoitzean idoro
|
dituzte
. Bateko ohiturak eta besteko zuzenbide idatzia, bitarikoa zen Frantziako antolamendu juridikoa eta beharrena, agi denez, bi egitura horien arteko transakzioa.
|
|
|
Lege zibilek arautzen
|
dituzte
harreman naturalak eta konbentzionalak, aginduzkoak nahiz borondatezkoak, nahitaezkoak zein komenientziazkoak, norbanako guztiak beste norbanako batekin edo batzuekin lotzen dituztenak.
|
|
|
Kode Zibilaren herritarrak eskubidedun dira bizimodu zibilean eta merkataritzakoan. Ondasunak salerosian erabiltzen
|
dituzte
, jabetza erabatekoaren izatedunak dira. Horiek, bistan da, barne mugarik gabeko estatua behar dute, eta merkatu aske baten gogotan dabiltza.
|
|
|
Plazerrak osatzen ditu horiek eta plazerra agortu ahala, eurak ere ezabatzen dira. Herri zibilizatu guztien legeek gaitzetsi
|
dituzte
horiek.
|
|
|
Zalantzarik gabe, ondo egina da, ondasun zirkulazioaren askatasunaren eta nekazaritzaren ikuspegitik, oinordetza ordezpen zentzugabeko horien debekua. Horiek herri hilaren meneko jartzen
|
dituzte
herri biziaren interesak. Horien bidez ere, jada ez den belaunaldiak bizirik dagoen belaunaldia behin eta berriro azpiratzen du.
|
|
|
Andrazkoa ama egiten da: su berria du, sentimendu berriak, betebehar berriek lehendaurrezkoak indartzen
|
dituzte
. Andrazkoaren kera, ugaltzeko garramura, behin eta berriro da ageriko.
|
|
|
Kontratu horrek, arestian aurkeztu ditugun oharren arabera, senar emazteak behartzen ditu, zertara eta elkarrekiko edota ondorengoekiko betebehar erkideetara. Horrexegatik, herri aurreratu guztietan, nahitaezko izan
|
dituzte
legeek betebehar horien menekoak zehazteko moldeak. Molde horiek zehaztu ditugu.
|
|
|
Dibortziaren on gaitzak modu desberdinetan aurkeztu
|
dituzte
gai horren inguruan aritu diren idazleak.
|
|
|
Zalantzarik gabe, ondo egina da, ondasun zirkulazioaren askatasunaren eta nekazaritzaren ikuspegitik, oinordetza ordezpen zentzugabeko horien debekua. Horiek herri hilaren meneko jartzen
|
dituzte
herri biziaren interesak. Horien bidez ere, jada ez den belaunaldiak bizirik dagoen belaunaldia behin eta berriro azpiratzen du.
|
|
|
Edonola ere, gorde beharrekoa eta askatasun esparruan uzteko modukoa: legeak, jakina, giza gogoari hurbiletik dagokion horretan askatasunik ez badio ematen norbanakoari, norbanakook eurok, besterik gabe, legea saihesteko ahalak eta leherrak egiten
|
dituzte
. Eskuzabaltasun estaliek eta itxurakeriek izango dute han habiatoki, testamentu egiteko ahalmena debekatuta edo murriztuta badago; eta iruzur arbuiagarrienak suertatuko dira familietan, horiek zintzoenak izanda ere.
|
|
|
Sentimenduak ahuldu egiten dira hedatzen direnean; berezko euskarria behar da, komenigarritasun uztardurak egin ahal izateko. Bertute pribatuek berma ditzakete, besterik gabe, bertute publikoak; hartara, norberak ere, aberri txikia duen horren bitartez, hau da, familiaren bitartez, aberri handirako atxikimendua erakusten du; guraso on, senar on, seme alaba on horiek egiten
|
dituzte
herritar onak. Nolanahi ere, erakunde zibilei dagokie izadiaren nahiera egokiak arautzea eta babestea.
|
|
|
Lege zibil egokiak dira gizakiek eman eta har dezaketen onik handiena; eurak dira ohituren iturburua, jabetzaren palladiuma, eta bake publiko eta partikular ororen bermea; eurok ere, gobernua bera sortu ez arren, fermuki sostengatzen dute hura; orobat, boterea mugatu eta aldi berean, berorri begirunea gordetzera behartzen dute, Justizia bera balitz bezala. Norbanako guztiak ukitzen
|
dituzte
, horien bizitzaren egitate garrantzitsuetan nahasten dira, noranahi jarraitzen diete haiei: eurok dira, maiz sarri, herriaren moral bakarra eta beti beti horren askatasunaren zatia; azken batean, eurek arintzen diote herritar bakoitzari lege politikoek herriaren zerbitzurako ezarritako zama; berebat, sakon babesten dute herritarra, hala behar duenean, bere izate eta ondasunetan, bera, eta ez beste inor, herri osoa izango bailitzan.
|
|
|
Aspaldiko lan hori lantzean lantzean eten eta berrartua izan da. Hortaz, batzorde horren lan onuragarriek gureak zuzendu eta laburtu
|
dituzte
.
|
|
|
Agintekeriazko Estatuetan, printzea lurralde osoaren jabe izan eta merkataritza osoa Estatuko Buruzagiaren izenean eta horren probetxurako egiten den horietan, gizabanakoek ez dute askatasunik, borondaterik edo jabetzarik, eta epaile eta borrero gehiago dira, legeak baino; haatik, herritarrek zer zaindu eta zer babesturik badute, eskubide politiko nahiz zibilen jabe badira eta ohorea aintzat hartzen bada, herri horietan bertan, lege kopuru zehatza behar da horiei guztioi aurre egiteko. Ondasun mota desberdinak, langintza bestelakotsuak, giza bizitzaren osterantzeko egoerak, horiek guztiek eskatzen
|
dituzte
erregela berezkoak. Legegilearen ahalegina zer arautu eta zer horren aniztasun eta garrantziari egokitu behar zaio.
|
|
|
Zergatik ez gertaera bera gure epaileen aurrean? Gaietan trebe direlako; jakituriak eta argiak
|
dituzte
eta etengabe ari dira besteei aholku eskatzen. Horretara behartzen dute euren burua.
|
|
|
Gai kriminalak, ekintza batzuen inguruan bakarrik mamitzen direnak, zehaztuta daude; gai zibilak, ordea, ez. Muga zehatzik gabe barruan hartzen
|
dituzte
gizarte batean bizi diren bi gizakien arteko auzigai guztiak, egintza nahiz interesak, azken horiek korapilotsu zein aldakor izanda ere. Horren ondorioz, gai kriminalak aurreikuste baten objektuak izan daitezke, gauza bera ezinezkoa delarik gai zibiletan.
|
|
|
Lege zibilek arautzen
|
dituzte
harreman naturalak eta konbentzionalak, aginduzkoak nahiz borondatezkoak, nahitaezkoak zein komenientziazkoak, norbanako guztiak beste norbanako batekin edo batzuekin lotzen dituztenak.
|
|
|
Hutsean esanda, legeek ez
|
dituzte
arautzen gizakien arteko harremanak, ezpada gizaki bakoitzarenak gu guztiok babesten gaituzten legeekin izan ditzakeenak.
|
|
|
On da gordetzea eta zaintzea suntsitu behar ez den guztia: legeek usadioak jagon behar
|
dituzte
, usadio horiek gaitzesteko modukoak ez direnean. Arrazoiz esan ohi da, maiz sarri, giza izaera unean unean agortu eta sortzen dela, belaunaldi batetik besterako loturarik gabe.
|
|
|
Erromako juriskontsultoak, ezkontzaz mintzo zirela, behin baino gehiagotan nahasi
|
dituzte
izadiaren ordena fisikoa, gizaki bizidun orori dagokiona eta zuzenbide naturala, horrek zehatz mehatz arautzen baititu gizakiak. Sustraia du horrek, gizaki aske eta adimendunek euren antzekoekin izan ditzaketen harremanetan.
|
|
|
Adimenik gabeko izakiek, zirkin edo eraspen itsu baten meneko horiek, ez
|
dituzte
euren artean topaketa ezustekoak edota aldian aldiko urreratze bakanak baino, betiere moralitate gabekoak. Gizakiengan, ostera, adimena beti korapilatu ohi da, gehiago edo gutxiago, bizitzaren egintza guztiekin; modu horretan ere, sentimendua gogoaren aldamenean dago, zuzenbideak sen soila ordezkatzen du, eta den dena handitu eta ongitu egiten da.
|
|
|
Jarreraren aldetik, helburua goitik behera bete zuten, jaraunspen ezin hobea utziz mende honen filosofiari —zientziaren filosofia, filosofia analitikoa— Haatik, egitasmoak ez zuen soilik jarrera hutsean geratu nahi, tesi substantiboak ere agertu baitzituzten. Baina alde honetan, ezagutzaren edozein esparrutan gertatzen den bezala, euren proposamenak edo bertan behera utzi dira edo eraldaketa sakonak pairatu
|
dituzte
. Interpretazio batzuen ustez, lehenengoa gertatu da; beste batzuk, aldiz, bigarrenaren alde gaude.
|
|
|
Bada, enuntziatu etikoak —estetikoekin gertatu bezala— ez dira ez enpirikoki egiaztagarriak ezta enuntziatu enpirikoetatik ondorioztagarriak ere. Ez dute ezer ere baieztatzen, soilik emozioak edota sentimenak jartzen
|
dituzte
agerian, Ayerrek aipatu moduan. Zerbait ona dela esaten denean, barre egite edo gorritze ekintzen antzeko zer edo zer egiten da; edo Aupa!
|
|
|
Historialariek, psikologoek edo soziologoek kausalki azter eta azal zitzaketen, baina kasu horretan esanahia duena ez da balio judizioa, berari dagozkion historiako, psikologiako edo soziologiako enuntziatuak baizik. Zeren balio enuntziatuak berak ez dira hemen ikerketaren objektua besterik; ez
|
dituzte
teoria hauen enuntziatuak osatzen eta ez dute, hemen eta edonon, zentzu teorikorik. Hortaz, metafisikaren esparrura zokoratzen ditugu.70
|
|
|
Vienako Zirkuluaren tesien aurkako erasoak beti ez dira izan analisi eta ezeztatze teorikoaren ahalegin baten emaitza. Eraso horien helburuek askotan espezializazio filosofikoaren muga guztiak nahi izan
|
dituzte
igaro, zio eta ondorio politiko eta soziologikoak ukitu nahian. Vienako Zirkuluaren kasuan, kritikariek esleitzen zizkioten ideia politiko maltzurrak kritikatu nahian, azken buruan.
|
|
|
Testuinguru honetan, hiru egoeren proposamena izan zen bere filosofiaren esplizitazioa, aurrekari nabariak Saint Simon eta Turgot izan arren. Comtek berak esan bezala, gure espekulazio guztiek hiru egoera teoriko ezberdinetatik igaro behar dute, eta teologiko, metafisiko eta positibo ohiko izenek nahiko ongi ezaugarrituko
|
dituzte
hemen. Lehendabiziko egoera behin behineko eta prestakuntzazko lez ulertu behar da; bigarrenak xede galkor bat besterik ez du suposatzen.
|
|
|
Alabaina, zientzia ez da logikaz eta matematikaz bakarrik osatzen. Zientzia enpirikoak, beren aldetik, proposizio sintetiko kontingenteek osatzen
|
dituzte
, eta hauek enpiriarekin aurrez aurre jarri behar dira. Proposizio hauetan erabiltzen diren zeinuen esanahia argitu behar da, hau da, hizkuntzarekin adierazten denak zer esanahi duen ikusi behar da.
|
|
|
Dena den, filosofoen gehiengoa ez dago batere ados Popperren gehiegizko aitormenarekin. Hobeto esanda, hainbat ahotsek heriotzaren berri emate desberdinak zabaldu
|
dituzte
: batzuek Quine aipatzen dute —aldizka—, beste batzuek Kuhnen Iraultza zientifikoen egitura, eta beste batzuek nahiago dute ‘ikusmolde semantikoa’ deiturikoaren etorrera kontuan izan zientziaren filosofian.
|
|
|
Zerbait izatekotan, etika naturaz gaindikoa da. Te kikara batean galoi bat bota arren, te kikara batek hartzen duen ur neurria baino ez du hartuko te kikarak, eta era berean gure hitzek gertakariak baino ez
|
dituzte
adierazten. Esan dut gertakari eta proposizioei dagokienez balio erlatiboa baino ez dagoela, on eta txar erlatiboak bezalakoak, eta beste horrenbeste.
|
|
|
Nire kasuan gertatzen zait beti esperientzia berezi baten ideia agertzen zaidala eta, beraz, zentzu batean, nire esperientzia par excellence dela; horrexegatik orain zuen aurrean hitz egiterakoan, esperientzia hau erabiliko dut lehenengo adibide nagusitzat hartuz. (Lehen esan bezala, auzi hau erabat pertsonala da eta beste batzuek beste adibide adierazgarriago batzuk aurkituko
|
dituzte
.) Esperientzia hau deskribatuko dut zuei, posible izanez gero, esperientzia bera edo antzekoak gogorarazteko, gure ikerketarako oinarri komuna edukitzeko moduan. Uste dut halako esperientzia deskribatzeko modurik hoberena, esperientzia hori dudanean munduaren existentziak harritzen nauela esatea dela.
|
|
|
" Salbu nago, ezerk ez dit minik egingo, edozein gauza gertatu arren" esateko joera ematen digun egoera mentalaz mintzatzen ari naiz. Orduan, utz iezadazue esperientzia hauek bururatzen, bada, nire ikuspegitik, argitu nahi ditugun ezaugarriak zehatz mehatz erakusten
|
dituzte
eta. Horri dagokionez esan behar dudan lehenengo gauza da esperientzia hauen ahozko adierazpena zentzurik gabekoa dela!
|
|
|
Liburuaren jatorrizko bertsioa zaharragoa da, baina bigarren edizio honetan Wittgensteinek idatzitako gutun batzuk gehitu
|
dituzte
. Malcolm Wittgensteinen ikaslea eta laguna zen.
|
|
|
Sluga eta Sternek Wittgensteinengan gaurko aditu anglosaxoniar gehienak bildu
|
dituzte
lan honetan: Robert J. Fogelin, Thomas Ricketts, Donna M. Summerfield, Newton Garver, Steve Gerrard, Hans Johann Glock, Cora Diamond, Stanley Cavell, Barry Stroud, David Bloor, Naomi Scheman eta Michael Kober.
|
|
|
hizkuntza, logika, matematika eta adimena/ norbera. Wittgensteinen ideia topikoak ukitzen
|
dituzte
: filosofiaren estiloa, erregelen jarraipena, gramatika filosofikoa, konbentzioa, beharrezkotasun logikoa, norbera eta bizitza formak.
|
|
|
Baita hurrengoa ere: goizean, eguzkia sortzear dagoenean, gizakiek egunaren jaiotzaren erritoak ospatzen
|
dituzte
, baina ez gauean, lanparak pizten baitituzte besterik gabe12.
|
|
|
Horiek guztiek adigai formalak adierazten
|
dituzte
eta aldagaien bidez irudikatzen dira adigaizko idazkeran, ez funtzioren edo klaseren bidez (Fregek eta Russellek uste zutenez).
|
|
|
Puska horietako bat ikatzez belzten dute erabat. Zati guztiak kapelu batean sartzen
|
dituzte
. Banan banan eta begiak estalita, zati bana ateratzen dute denek.
|
|
|
Etika, berriz, zerbait izatekotan, naturaz gaindikoa da. Te kikara batean litro bat bota arren, te kikara batek hartzen duen ur neurria baino ez du hartuko te kikarak eta era berean —Wittgensteinen aburuz— gure hitzek gertakariak baino ez
|
dituzte
adierazten.
|
|
2001
|
|
|
denboran zehar irauteko, gizarteari beharrezkoa zaio sexu eta belaunaldi ezberdinen arteko proportzio egokia gordeko duen banako kopuru jakin bat bere baitan biltzea. Populazio aldaketek, bat batekoak direnean batez ere (epidemiak, boomak), gizartearen gainerako azpisistemengan (erlazio pertsonalak barne) eragin latzak izaten
|
dituzte
. Dimentsio honi errepmdukzio demokratikoa esaten zaio.
|
|
|
Mezuen edukia horietako bat da. Esate baterako, legitimazioek ondokoak esan ohi
|
dituzte
: biztanleak bertakoak edo inmigranteak diren, jainkoekin ahaidetuta dauden, atzeratutako edo goi mailako kultura baten partaide diren, garapen edo amaiera aldian aurkitzen diren.
|
|
|
Hezkuntzari berehala ekiten zitzaion, jaiotegunean bertan, eta inudeei zegokien transmisio lan hau. Umeek, inudeekin bizitza osorako iraungo duten afektibitate loturak garatzeaz gain, herriaren tradizioak eskuratuko
|
dituzte
. Inudeek kulturaren parte diren tradizio, kondaira, eta era guztietako istorioak eta literatura lan handien laburpen eta iruzkinak —Homero eta Hesiodo batez ere— nahasten dituzten haur ipuinak kontatuko dizkiete2.
|
|
|
Platonen ustez, rapsodak eta poetak ez dira baldintza hauek betetzeko gai. Hitzak konposatu eta errezitatzera mugatzen dira, baina ez
|
dituzte
esanahia eta adierazlea bereizten, zentzurik gabeko hitz jarioaren menpe geratzen direlarik. Esandakoaren ulermenari egia irizpideak aplikatzeko ez dira gai:
|
|
|
Komunitate baten partaideek hainbat mota eta mailatako sareak eratzen
|
dituzte
taldearen partaide izateko: klase sozialak, lanaren zatiketa teknikoan nola kokatu, prestigiodun talde edo banakoekiko erlazioa, boterea nola eskuratu, truke ekonomiko edo sinbolikoa gauzatzeko moduak...
|
|
|
Platonek erregimen honi egiten dion kritika hiru puntutan laburbiltzen du. Lehenik eta behin, bere sistema ekonomikoa inperialista eta merkantilista da; untzi atenastarrek mediterraniar arro osoan zehar garraiatzen
|
dituzte
beraien produktuak. Baina pentsamolde merkantilistak jarduera ororengan du eragina:
|
|
|
Denborarekin gainerako hiriak, Atenasen interesen onerako, beraien autonomia politiko, militar eta ekonomikoa galduz joango dira. Atenastarrek merkataritzan beraien moneta inposatuko dute, eta askotan hiri horietan Atenasentzat komenigarri diren sistema demokratikoak ezarriko
|
dituzte
. Kasu batzuetan gobernari edo soldadu talde atenastarrak ere ezarriko dituzte.
|
|
|
Atenastarrek merkataritzan beraien moneta inposatuko dute, eta askotan hiri horietan Atenasentzat komenigarri diren sistema demokratikoak ezarriko dituzte. Kasu batzuetan gobernari edo soldadu talde atenastarrak ere ezarriko
|
dituzte
. Eta matxinada edo independentzia saioen aurrean errepresio bortitza ere erabiliko dute, ligaren baitan zeinek agintzen duen erakusteko.
|
|
|
Tragedian ere (beste adibide bat jartzearren) bere egitura eta errepresentazio publikoa demokratikoak dira (kantu epikoak, aldiz, ikus entzuleria mugatu bati begira eginak dira); baina, edukiei begira (kondaira heroikoa, bizitzaren zentzu tragikoa...) aristokrata da. Eskilo eta Sofoklesek, gutxi ala asko, antzinako ideal aristokratikoak maite
|
dituzte
; Euripidesek, aldiz, ez.
|
|
|
Beraz, olerkigintza —rapsodika bezalaxe— ez da teknika bat. Jorratzen dituen gai horiek guztiak beraietan adituak direnek ezagutuko
|
dituzte
hobekien eta, ondorioz, Platonen aburuz olerkigintzak meta diskurtso artikulatzailea izateari utzi lioke, ez baitaki hitz egiten duen horri buruz. Bere lekua, nabaria denez, filosofiak hartu du.
|
|
|
Beraz, ez dute arteari esker konposatzen, jainkoren baten parte hartzearen bidez baizik. Eta gai ezberdinen inguruan gauza asko eta ederrak esaten
|
dituzte
, zuk Homerori buruz egiten duzun legez, hain zuzen ere (533d 534c, 69 orr.).
|
|
|
Sokratesen aburuz, olerkarien eta rapsoden trebetasuna ez da arteren batean oinarritzen, jainkozko indar batean baizik. Olerkariek olerkiak Musen inspirazioaren bidez konposatzen
|
dituzte
. Horrela, olerkigintza ez da artea, olerkia Musen inspirazioaren ondorioa baita, jainkozko indar baten bidez sortzen den zerbait.
|
|
|
Sok. Homerok eta Hesiodok esaten al
|
dituzte
gauza berak zerbaiti buruz. Ba ote da gai hori?
|
|
|
Beraz, ez dute arteari esker konposatzen, jainkoren baten parte hartzearen bidez baizik. Eta gai ezberdinen inguruan gauza asko eta ederrak esaten
|
dituzte
, zuk Homerori buruz egiten duzun legez, hain zuzen ere.
|
|
|
Platonek geometria aritmetikara bihur zitekeela pentsatzen zuen, dimentsio geometriko guztiak bata bestean bihur baitaitezke: bolumenak bata bestearekiko elkarzutak diren lau puntuk eratzen
|
dituzte
, azalera hiru puntuk, lerroa bik, eta honela, guztia, azkenik, zenbaki bat besterik ez den puntura bihurtzen da. Eta aritmetika zenbakien esparrua da.
|
|
|
Betidanik, pertsonaren inguruko teoriak filosofia guztiei arazoak sortu izan dizkie, eta aurrerantzean ere horrela izaten jarraituko du. Filosofia batzuek pertsona zeharo naturaz haraindiko izaki bihurtuz arazoa sinplifikatu dute, baina orduan giza izaeraren dimentsio zeharo berehalako eta agerikoak bazterrean uzten
|
dituzte
, hala nola, bere izaera biologikoa. Bestelako ikuspegi batzuek pertsona argi eta garbi inguruko izakien artean kokatzen dute, eboluzionista eta ekologistek kasu; baina honela ez digute beste izakiekiko gizakiek dituzten ezberdintasunak edo pertsonak bere burua ezagutzeko duen gogo indartsuaren zergatia azaltzen laguntzen.
|
|
|
Giza talde honetako emakumeek gizonezkoek jasotako hezkuntza eta trebatze prozesu bera pasatuko dute. Aberastasunak, emakumeak eta seme alabak denen artean banatuko
|
dituzte
, eta inork ez du jakingo haur bakoitzaren aita zein den; eta buruz zein gorputzez ahalik eta seme alaba garatuenak jaio daitezen, ugaltze prozesua hiriaren zaindari gorenen begirada zorrotz eta arduratsuen menpe egongo da.
|
|
|
Oinarri esakune konkretuak berak matematikoak edo dinamikoak dira, agerpen baten begiespen soila edo elkarrekiko harremanean duten existentzia kontuan hartzen duten heinean. Matematikoak objektuen eraikuntzarako oinarri esakuneak dira, eraikitzaileak dira; dinamikoak, berriz, erregulatzaileak dira, izateak denboran dituen harremanak arautzen
|
dituzte
. Ez dira, beraz, Matematikaren eta Natur Zientziaren legeak, baizik eta hauen legeak ahalbidetzen dituzten oinarri esakune funtsezkoagoak.
|
|
|
adigai batekin orokorki bat datorrena edo adigaia kontraesaten duena era berean bat dator edo kontraesaten du adigaiaren barne jasoa dagoen oro; ezin da esan, ordea, adigai batean jasotzen ez dena adigaian barnebilduta dagoenean jasotzen ez denik. Gizakiek eskuak eta hankak
|
dituzte
eta, beraz, gizaki bakoitzak ere izango ditu arrunki; baina ezin da esan gizaki oro beltza ez delako, baten bat beltza ez denik. Kantek, ondoren, gaia lau puntutan jorratzen du.
|
|
|
Kategorien taldeen arteko garapen honek gainera zentzu historiko bat du. Kantitatearen kategoriek Descartesen Geometria analitikoan jasotako oinarriak biltzen
|
dituzte
; nolakotasunaren kategoriek Leibnizen monadologia kualitatiboa biltzen dute; eta erlazioan, argiki, Newtonen dinamika biltzen da. Beraz, garaiko zientziaren historiaren berreraiketa sistematiko oso bat jasotzen da Kanten sailkapenean.
|
|
|
Filosofiaren egoera garai hartan nahasmen handikoa zelako eta bere ahaleginak oro har antzuak zirelako. Alde batetik, razionalistek (edo dogmatikoek, Kanten terminologia erabiliz) arrazoimena ezagutza balioduna lortzeko gai dela onartzen dute aurretik haren irizpideen probarik egin gabe eta, horrela, pentsatzea eta ezagutzea berdinduz, espirituz betetako munduak onartzera iristen dira edo horrelako emaitzak ezin
|
dituzte
baztertu. Hor ez dago sakontasuna eta hitzontzikeria bereizteko irizpide segururik.
|
|
|
Zati hauek, ordea, espazioaren zatiak dira, espazioa dira, ez bere osagaiak. Adigaiek, ordea, osagaiak
|
dituzte
(edozein adigai definitzen duten ezaugarri anitzak), baina ez da hau espazioaren kasua. Espazioa ez da sortzen osagai ezberdinak bateratuz, zeren osagaien ordez zatiak baititugu, eta, gainera, osagaiak izango bagenitu ere hauen elkartze, bateratze eta konbinatze orok beti ere espazioa baitu aurrebaldintza gisa.
|
|
|
gizakion bi eskuen edo bi belarrien arteko ezberdintasuna. Adimenaren ikuspegitik bi eskuek ezaugarri berberak
|
dituzte
, bata bestearen ispiluko irudia da. Hala ere, esku bateko esku-zorroa ezin da beste eskuan erabili.
|
|
|
Beharrezkotasunik eskatzen duen izakirik ez dago, beharrezkotasuna judizioetan soilik ematen da. Hiruki baten hiru angeluek 180 gradu osatzen
|
dituzte
. Hori beharrezkoa da, baina ez da beharrezkoa hirukirik existitzea.
|
|
|
Ideiek ideal logikoak aurkezten
|
dituzte
, batasun teleologikoa, asintotikoa proiektatzen dute. Arrazoia argi dago:
|
|
|
Arrazoia argi dago: ideiek ez
|
dituzte
gauzak islatzen Ontologia eta Metafisika zaharraren eremuan gertatzen zen modura, baizik eta ideia hauek giza ekimen jarraikor baten printzipioak aurkezten dituzte ekimenaren Filosofia batean. Horrela, ez da harritzekoa Kantek hemen batasun helburuduna aipatzea.
|
|
|
Arrazoia argi dago: ideiek ez dituzte gauzak islatzen Ontologia eta Metafisika zaharraren eremuan gertatzen zen modura, baizik eta ideia hauek giza ekimen jarraikor baten printzipioak aurkezten
|
dituzte
ekimenaren Filosofia batean. Horrela, ez da harritzekoa Kantek hemen batasun helburuduna aipatzea.
|
|
|
Beraz ez eta ezagule, ez eta aske. Animaliak baldin badira, gurak izango
|
dituzte
, baita ere batzuen iritziz —eztabaidagarria— adimen izpiren bat; baina gogorik ez. Animaliak maitagogoaren oso gogoko dira, baina maitagogoak baino beste maila guztiz desberdinean.
|
|
|
Eboluzioaren eragiletzat selekzio (hautespen) naturala ematen duen teoria ez da, ordea, metazientifikoa. Teoria metazientifikoek garaian ezagunak diren daturik garrantzitsuenak bereganatzen
|
dituzte
, eta lotura eta zergatiak ematen saiatzen dira. Eboluzioaren teoria horrek, ostera, ez ditu bereganatzen daturik garrantzitsuenak:
|
|
|
Norberari buruzkoak aipatu ditugu aurreko zatian. Beste maitagogoei buruzkoek eta maitagogoen gogozko direnei buruzkoek betetzen
|
dituzte
orririk gehienak etikako liburuetan. Roman Garatek benetan sakon eta zabal idatziak lekuko.
|
|
2002
|
|
|
Hori horrela, justiziak nahas mahas halako bat izaten bukatzen du, beste batzuek baino erru txikiagoa ordaindu behar dutenek beharrezkoak baino zigor zorrotzagoak pairatu behar izaten baitituzte. Gainera, neurri latzok herio mantso batera eramaten
|
dituzte
presoak eta zigorrak, horrela, zigor kapital baten pareko bilakatzen dira, nahiz ez daramaten izen hori. Ondorioz, bada, botere exekutiboak botere legegileak onartzen ez dituen neurri zorrotz eta latzetara makurrarazten baditu presoak, esan daiteke horien heriotza haien esku geratzen dela; baina, ostera, legegileak neurri zorrotz eta latz horiek onartzen baditu, nahiz kondena horrek heriotza mantso batera eramango dituen ezinbestean, ez dago esaterik presoak heriotza zigorrera kondenatu dituztenik; nolanahi ere, argi gera bedi neurri horiek zorrotzegiak iruditzen zaizkigula, urte askoan presoek pairatu beharreko sufrimendu luzea bidegabea baita, zalantza izpirik gabe.
|
|
|
Hasiera batean enpresaburuari izenpearaziko zaion kontratuak baldintza ez oso onak badakarzkio ere, bistakoa da, denbora aurrera ahala, bai berarentzat eta baita gobernuarentzat ere, onuragarri gertatuko dela kontratu hori, interes partikularretatik enpresaren hobekuntza baitator ezinbestean. Lanean diharduten morroiek irabazi zilegiak lortuko
|
dituzte
eta Estatua, berriz, horien lanetik segitzen diren abantailez jabetuko da.
|
|
|
Esan beharrik ez dago, lege horien egileak gizakien artean utzienak eta zabarrenak izaten direla gehienetan. Izan ere, espetxe barruetan sortzen diren sozietateetan zantarrenek ezartzen baitiete beren legea besteei eta gizagaixook lege horiek bete beharrean aurkitzen
|
dituzte
beren buruak. Horrela eraturiko gizataldeetan, oso ohikoa izaten da preso ausartenek publikoak zein epaileak ezarritako kondena eta sententziei jaramonik ez egitea.
|
|
|
Talde txikitan bildutako presoen artean adiskidetasuna bultzatuko da, hartara, beren artean harreman sendoak sor daitezen; harreman zintzoek presoen ohitura txarrak bide onera zuzentzen
|
dituzte
eta beren arteko atxikimenduak asoziazio onuragarriak bultzatzen.
|
|
|
Presoei soineko lotsagarriak jantzaraziko zaizkie; lotsagarriak bai, baina zuriak eta tindatu gabeak, zikintzen direnean ikuskatzaileak erraz jabetu daitezen; burua soil soil utziko zaie. Bainugelak ere maiz erabili
|
dituzte
; ez zaie erretzeko tabakorik emango; ez da permitituko garbitasun neurri oinarrizkoenen aurka doan ezer egiterik; presoek beren arropak mudatu dituzte seinalatzen zaizkien egunetan.
|
|
|
Presoei soineko lotsagarriak jantzaraziko zaizkie; lotsagarriak bai, baina zuriak eta tindatu gabeak, zikintzen direnean ikuskatzaileak erraz jabetu daitezen; burua soil soil utziko zaie. Bainugelak ere maiz erabili dituzte; ez zaie erretzeko tabakorik emango; ez da permitituko garbitasun neurri oinarrizkoenen aurka doan ezer egiterik; presoek beren arropak mudatu
|
dituzte
seinalatzen zaizkien egunetan.
|
|
|
Beraz, Benthamen helburu humanitario eta erreformistek garapen bat izan badute ere, kontrol eta diziplinaren inguruko proposamenek beste garapen bat izan dute. Zuzenketan oinarritzen direla dioten egungo kartzela eta zigor kodeek, beraz, ez
|
dituzte
helburu hau atxikitzeko bitarteko nahikorik eskaintzen eta kontrolerako tekniken errefinamenduan indar gehiago jarri dute estatuek. Datuak hor daude:
|
|
|
Dumonten Panoptique irakurtzerakoan bi puntu garrantzitsu izan behar ditugu buruan. Lehenik eta behin, testua ez da Benthamen lanen itzulpen zuzena; Dumonten aipamenek, dagoeneko esan dugun legez, ez
|
dituzte
soilki Benthamen hitzak" frantses arropaz" jantzita errepikatzen, Benthamek behin esan zuen gisan18, baizik eta horiek itxura berri batez moldatu eta egokitzen dituzte. Bigarren puntu garrantzitsua honako hau da:
|
|
|
Dumonten Panoptique irakurtzerakoan bi puntu garrantzitsu izan behar ditugu buruan. Lehenik eta behin, testua ez da Benthamen lanen itzulpen zuzena; Dumonten aipamenek, dagoeneko esan dugun legez, ez dituzte soilki Benthamen hitzak" frantses arropaz" jantzita errepikatzen, Benthamek behin esan zuen gisan18, baizik eta horiek itxura berri batez moldatu eta egokitzen
|
dituzte
. Bigarren puntu garrantzitsua honako hau da:
|
|
|
Egoitza horretan ziurtatuak daude bizilagunen gizalege, askatasun eta segurtasuna; ez da inorengandiko umiliaziorik onartuko eta ezkontideak elkarrekin bizi dira. Preso ohiek ofizial, langile eta ikuskatzaileek adina eskubide edukiko
|
dituzte
eta denen artean banatuko da egoitzaren martxa ona eta industria ziurtatzeko ezinbestekoak diren eguneroko beharrak.
|
|
|
Panoptikoan, ordea, ez da horrelakorik gertatu ahal izango, nagusiaren begiek dena baitaukate kontrolpean; egoitzotan ez dago azpikoen tirania gertatzerik, ez eta ezkutuko irain edo zigorrik ere. Beste alde batetik, berriz, presoek ere ezin izango
|
dituzte
beren zaintzaileak ez iraindu ez gaizki tratatu. Horrela, presoek eta zaintzaileek elkarren aurka egiten dituzten okerrak aurreikusten baditugu, proportzionalki arraroak izango dira zigorrak ere.
|
|
|
Zirkulu formako eraikina da, erdian kontrol dorre bat duena, bertatik zirkuluan kokatuta dauden gela edo ziega guztiak ikus daitezkeelarik. Ziega edo gela hauetan gertatzen dena ikusi ahal izateko bi leiho
|
dituzte
: kanpokotik argia sartzen da eta barrukoa dorrearen begi bistara kokatuta dago.
|
|
|
Halatan, bada, espetxeetan beharrezko ziren zigoreta zorroztasun arauak plan orokorretik kenduko dira; halaber kenduko dira eta leotzak ere. Komunikazio librea ere ez da debekatuko eta ikuskariek espetxeetan baino erosotasun handiagoak izango
|
dituzte
. Fabriketan, adibidez, gizabanako bakarrari askoren ardura eman dakioke, gure plana puntuz puntu beteko balitz.
|
|
2003
|
|
|
— Ez al da itzela, Eriximako, beste zenbait jainkoren ohorez poetek eginiko himno eta peanak egotea, eta Maitasunaren ohorez, hain jainko handi eta garrantzitsu izanda, izandako hainbeste poeten artean ezta batek ere inoiz gorespen bat egin ez izana? Eta aldiz sofista onenak aztertu nahi badituzu, b Herakles eta beste batzuen gorespenak idazten
|
dituzte
prosaz, Prodiko6 bikainak bezala. Baina hori ere ez da horren harrigarri, nik neuk gizon jakintsu baten liburuxka bat topatu baitut bertan gatzak bere onuragatik gorespen harrigarria jasotzen zuela, eta horrelako beste gauza asko topatuko zenituzke gorec tsita.
|
|
|
— Eta nahi hori eta maitasun hori zure ustez gizaki guztientzat komunak dira eta guztiek gauza onak betiko bereganatu nahi
|
dituzte
, ala zer diozu?
|
|
|
Harek musika tresnen bidez liluratzen c zituen gizakiak ahoko indarraz, eta oraindik ere haren doinuak jotzen dituenak —Olinpok jotzen zituenak Marsiarenak direla baitiot, honek irakatsita. Honen doinuek bakarrik, gizonezko flautista onak ala emakumezko flautista eskasak jota ere, entzuleak menpe hartzen
|
dituzte
eta jainkoen eta misterioen beharrean daudenak agerian uzten dituzte berak ere jainkozkoak izateagatik. Zu ordea harengandik hainbestean bereizten zara bakarrik, horixe bera tresnarik gabe, hitz soilen bidez egiten duzula.
|
|
|
Harek musika tresnen bidez liluratzen c zituen gizakiak ahoko indarraz, eta oraindik ere haren doinuak jotzen dituenak —Olinpok jotzen zituenak Marsiarenak direla baitiot, honek irakatsita. Honen doinuek bakarrik, gizonezko flautista onak ala emakumezko flautista eskasak jota ere, entzuleak menpe hartzen dituzte eta jainkoen eta misterioen beharrean daudenak agerian uzten
|
dituzte
berak ere jainkozkoak izateagatik. Zu ordea harengandik hainbestean bereizten zara bakarrik, horixe bera tresnarik gabe, hitz soilen bidez egiten duzula.
|
|
|
Baina emakumearen zatia diren emakume guztiek ez diete gizonei batere arretarik jartzen, emakumeengana daude zuzenduta gehiago eta mota horretatik sorten dira lesbianak. Eta gizonezkoaren zatia direnak gizonezkoen atzetik dabiltza eta, mutilak diren artean, gizonezkoaren erdiak izaki, gizonak maite
|
dituzte
eta gizonekin oheratuz eta lotuz poz hartzen dute. Eta horiek dira onenak ume 192 eta mutilen artean izaeraz gizonenak izanik.
|
|
|
Eta hauxe froga handia: guztiz garatu ondoren horrelakoak bakarrik sartzen dira gizonen gisa politika kontuetan; eta gizondu eta gero mutilak b maite
|
dituzte
eta ezkontza eta ume egiteari ez diote berez arretarik jartzen, legeak behartuta ezik; nahikoa zaie elkarrekin bizitzea ezkondu gabe. Izan ere horrelakoa zeharo mutilzalea eta maitalearen laguna bihurtzen da, sorrera berekoa besarkatuz beti.
|
|
|
Horrela bere erdi hura bera topatzen duenean, bai mutilzalea eta bai beste edozein, estimu, konfiantza eta maitasunak harrigarriro astintzen
|
dituzte
c orduantxe eta ez dute, esate baterako, elkarrengandik ezta momentutxo bat ere bereizi nahi. Eta horiek dira bizi guztia elkarrekin pasatzen dutenak eta elkarrengandik zer nahi ote duten esan ere luketenak.
|
|
|
Beraz Afrodita arruntarena benetan arrunta da, eta egokitzen zaiona burutzen du; eta hori da gib zaki eskasek maite dutena. Horrelakoek hasteko ez
|
dituzte
emakumeak mutilak baino gutxiago maite, gero berauen gorputzak maite dituzte gehiago arimak baino, eta ahal dituzten burugabeenak, burutzeari begira bakarrik, ederki ala ez egiteaz guztiz axolagabe. Hortik datorkie egokitzen zaiena burutzea, berdin ona ala kontrakoa izan.
|
|
|
Beraz Afrodita arruntarena benetan arrunta da, eta egokitzen zaiona burutzen du; eta hori da gib zaki eskasek maite dutena. Horrelakoek hasteko ez dituzte emakumeak mutilak baino gutxiago maite, gero berauen gorputzak maite
|
dituzte
gehiago arimak baino, eta ahal dituzten burugabeenak, burutzeari begira bakarrik, ederki ala ez egiteaz guztiz axolagabe. Hortik datorkie egokitzen zaiena burutzea, berdin ona ala kontrakoa izan.
|