|
2000
|
|
|
Iparragirrek igarri zion gure zoria nondik nora zihoan. Nire ustez, beharbada Larramendiren iritzien
|
berri
zerbait bazekien. Horregatik, hark bezala, bere azkenetariko bertso batean hara zer zioen:
|
|
|
aldarrikatuz. Arabar sentitzen zen eta
|
berri
asko eskaintzen ditu. Merezi du lan hori ezagutzea.
|
|
|
Sineskera zaharretan bai omen ziren sorginak; horretaz zenbait
|
berri
eman nuen. Sorginak Donibanez, artikuluan, ikus nire Landuz (1983) liburuaren 26 orrialdeetan.
|
|
|
Gaur egungo hizkuntzalarien artean ez dago zalantzarik euskara hizkuntza preindoeuroparra dela. Horregatik, iturriak behar bezala erabili izan balitu jakingo zuen, bai horixe, Antonio Gómez Moreno eta Ramón Menéndez Pidal ikertzaile bikainek egoki eman zutela gai horren
|
berri
. Gainera, Antonio Tovar eta Koldo Mitxelenarekin mintzatua zen Gómez Moreno euskararekikoan.
|
|
|
CARDABERAZ, A. Agustín: Eusqueraren
|
berri
onac. Pamplona, 1761.
|
|
|
I Congrés D. Història de la família als Pirineus hartan, 1991ko maiatzaren 10ean,. El Pirineo, eje en los orígenes de nuestra lengua? zeritzana, Andorra bertako zenbait leku izenen
|
berri
ere emanaz, eta euskararen sustraizkoak zeintzuk ziren adieraziz. Hitzaldi haietan zen Jacques Allières irakasle hizkuntzalaria ere, eta bukaerako elkarrizketetan arrazoia eman zidan.
|
|
|
Gure artean, idazki horien
|
berri
zehatzak, laburki bederen, eman zizkigun Koldo Mitxelena zenak Textos arcaicos vascos (1964) liburuaren 14 orrialdeetan. Ondotik, Salamancan bere ikasle izan zuen Joakin Gorrotxategik zabalago landu zuen gai hori, Estudio sobre la onomástica indígena de Aquitania (1984) deritzan liburuan.
|
|
|
Historian zehar euskarak edonon izan ditu eragozpenak, baina Arabakoak oso larriak izan ziren, bereziki eskoletatik hasita. Orain, horren
|
berri
ez dakitenei edo jakin nahi ez dutenei aditzera emateari on deritzat, guztion onerako.
|
|
|
Aita Agustin Kardaberazen Euskeraren
|
berri
onak (1761) irakurri baizik ez dago. Han agertzen dituen salakuntzak, Araban gertatzen zenari buruz, oso larriak dira.
|
|
|
Han agertzen dituen salakuntzak, Araban gertatzen zenari buruz, oso larriak dira. Liburuaren hirugarren kapituluko 16 orrialdeetan agertzen zuenez,
|
berri
onaren ordez berri txarrak dira. Hor salatzen duen garai hartako pedagogia bihurria, bere muinean antipedagogia zen.
|
|
|
Han agertzen dituen salakuntzak, Araban gertatzen zenari buruz, oso larriak dira. Liburuaren hirugarren kapituluko 16 orrialdeetan agertzen zuenez, berri onaren ordez
|
berri
txarrak dira. Hor salatzen duen garai hartako pedagogia bihurria, bere muinean antipedagogia zen.
|
|
|
Bere ikaran oiloak esnatu zituen, eta ondoren kortako hiru behiak, zeinak lo sakonean baitzeuden, minutu gutxiren buruan gertatuko zen hondamendiaren
|
berri
jakin gabe. Oilarrak keinuz aitortu zien gertatuko zena, munduaren akaberaren aurrean zeudela eta jateko, jateko gogoz, behintzat tripa beteta hil zitezen, eta agur esan zien hegoekin, heriotza gauza luzea da lagunok esan nahi izan zien, eta gauaren ondorengo amildegian ahalik eta duintasun handienarekin eror zitezen eskatu zien oilar izutuak.
|
|
|
Azken finean, Irlandaz kutsatzera etorri naiz hona, eta ez telebista ikustera. Ez dut ezeren
|
berri
jakin nahi: ez atentatu, ez kirol.
|
|
|
Eiderrek postal bat bidali zizun Irlandatik, eta zurekin gogoratzen zen nirekin baino gehiago, eta edonorekin liatzen zen, neskekin ere bai, pentsa... Eta ez didazu esango horren
|
berri
ez zenuenik, ezta?
|
|
|
" Badator, badator..." izan zen mundu berrian umeak aditu zuen lehen gauza. Hilabete batzuk lehenago, arratsaldero entzuten zituen bere amaren eta auzoko andre
|
berri
lapikoen kafetegiko txutxu mutxuak. Adarrak nork nori nola jartzen zizkion ondo ikasi zuen tripen barrutik, baita sardina berria zein garesti eta txiki heldu den aurtengoan, eta etxekoneko Lutxiren barruan ere haurtxo xarmant bat ari zela ernatzen.
|
|
|
Bai, Mary ere galdu zenuen, baina emazteak berak hala erabakita! Jokoan galdu zenuen, bai, baina horren
|
berri
izan orduko, Maryk herritik alde egin zuen. Ez zuretzat eta ez Allisentzat.
|
|
|
Beste askok ardiekin egitea atsegin duten moduan. Nire emazteak ez du afizio honen
|
berri
, dena ezkutuan egiten baitut, baina jakin edo ez, engainatzen ari naiz. Eta zergatik?, galdetuko duzu, e, basque?
|
|
|
Hasierako oinarrizko datuak ezagutu ondoren, egiten ari den bidaiaren
|
berri
eman dit. Nire ibilbidearen justu kontrakoa dabil egiten:
|
|
|
Bizitzaren azpijokoak holakoak dira: Txemaren eskuan zegoen, plastiko karratu haren barruan, Eiderren iraganaren
|
berri
eman eta Txemaren etorkizunarekin jolastuko zuen egunerokoa. Eiderrek idatzitakoa hantxe zegoen, disket koxkor hartan.
|
|
|
Halaxe joan zen arratsaldea, eta 93koen ostean 94ko egunkariak eskuratu zituen, etsi etsian. Ez zuen
|
berri
pozgarririk topatzerik espero, liburutegia ixteko minutu gutxi geratzen zirenean 1994ko apirilaren 9ko egunkarian zerbait aurkitu zuen arte. Titular handi batek betetzen zuen lehen orrialdeko goi partea, eta horren azpian begirada kateatu zion argazki parea:
|
|
|
Jendea suizidatu egiten da bere futbol selekzioak galtzen duenean, edo burtsak behera egiten duenean, edo Nostradamusek milagarren aldiz munduaren akabera aurreikusten duenean. Zergatik ez zuen Eiderrek gauza bera egingo bere azken maitalearen atxiloketaren
|
berri
egunkarietan izatean. Azken finean, bera ere atentatuaren lekuan egon zen, konplizea zen legearen ikuspegitik.
|
|
|
Azken hilabetean argi ikusi zuen urdanga bat zela, hitz gogorregia ez erabiltzeagatik, eta orain ez zuen beste modu batean pentsatuko. Gainera, Txemak onar zezakeen (kostata, minduta edo nahi den bezala, baina onar zezakeen) Eiderrek ez maitatzea, baina amorru berri bat piztu zitzaion konturatzean lagun bezala ere ezin izan ziola bere arazoen
|
berri
eman. Dena azaltzeko adorea hartu (moduren batean edo bestean amaitu zen euren harremana, lehenago edo beranduago), egindakoa onartu eta mesedez laguntza eskatu.
|
|
|
Mundu guztia nire antzera sentitzea nahi nuke: Terek guztiaren
|
berri
izatea, eta Txemak ere bai, eta denek. Ezerk ez du garrantzirik.
|
|
|
Horrelako kasuak ez dituztela onartzen, eta hasiera batean ez didate sartzen utzi. Eskerrak herriko erizain bat nitaz jabetu den, berari esker lortu baitut froga
|
berri
batzuk egin ahal izatea.
|
|
|
Poliziak talde armatuaren aurkako operazio zabala iragarri du. Hala ere, ukatu egin dute sator lana egin duen IRAkidearen nortasunaren
|
berri
ezagutzen dutela, gaineratuz komando ilegal baten burua izan daitekeela. Hildako bost lagunen nortasunari dagokionez..." Eta izenen zerrendatxo bat zetorren jarraian.
|
|
|
Aurreko egunak telebistako eguraldi saio guztiak aztertzen igaro zituen, arrakasta handirik gabe hala ere, zaila izaten baita Europa osoko eguraldia erakusten duen katerik aurkitzea. Asko jota tenperaturen
|
berri
izan zezakeen, baina zertarako. Irlandako tenperaturak nahiz River Plate ko ordezko atezainaren izenak berdintsu axola behar bailioke esmeralda koloreko irlara joan nahi duen edozeini.
|
|
|
Baina, oker ez banago, jauregiari buruz egin dizudan deskripzionean, ez dizut ziega haren
|
berri
ere eman, zer zen eta nolakoa zen, ezta nondik zetorkion izen hura ere, eta hori ere ez genuke kontakizun honetan sobera, jakin dezazun zein zen ene beldurra eta ene izu ikara harat sartu aitzin.
|
|
|
—Bazkaltzen hasi baino lehen, ene jaun administratzaileak eta albazeak ene testamentaren eta ene azken hitzaren
|
berri
emanen dizue, etxeko guztiak zaituztedala lekuko.
|
|
|
OSABA Joanikoti buruzko bertze hamaika kontu ditut kontagai: ordea, nola osaba ez baitago bere osotasunean ulertzerik prezeptore jaun Marcel Dibarso ro rekin izan zituen harremanen
|
berri
jakin gabe, hala, uste dut ezen hauxe izan daitekeela don Frantziskoren ondotik izan genuen prezeptorearen presentazionea egiteko mementua, haren iturburutik eta haren erroetarik hasirik.
|
|
|
Euskara, jalgi hadi plazarat... jalgi hadi mundurat. Zeren eta, poesia zalea izanik eta euskararen aldekoa, baitzekien Bernat Etxepareren
|
berri
; eta ezagun zuen, halaber, Oihenart, zeinarekin bizpahiru aldiz mintzatu izan baitzen, jaun Marcelek berak aitortu zigunez; eta haien poema batzuk ere jakinarazi zizkigun... Eta Gaztelako autoreen lanak eta liburuak gaztelaniaz irakasten bazizkigun ere, eta frantsesenak frantsesez, bertzela, gure egunorozko bizitzan euskaraz aritzen zitzaigun...
|
|
|
Goizetan jaun Marcelek emaiten zigun eskola, eta arratsaldeetan osaba Joanikotek. ...etzen zidan jaun Marcelek goizetan jorratu gaiei buruz, nola galdetu baitzidan egun hartan, noiz eta jaun Marcelek silogismoei buruzko jakingarriak —figurak eta moduak, premisak, ondoreak eta korolarioak, baita hainbat silogismo molde ere, etsenplu eta guzti— irakatsi baitzizkidan; eta berdin galdetu zidan handik bizpahiru egunetarat ere, noiz eta jaun Marcelek termino mnemotekniko haien
|
berri
eman baitzigun, silogismoen arautzeko eta klasifikatzeko: Barbara, Celarent, Darii, Ferio, Cesare, Camestres...
|
|
|
—eta, behakoa zorrozten zenidala, galdetu zenidan—: Baina zuk ba al dakizu Axularren
|
berri
eta haren Gero aren berri...?
|
|
|
—eta, behakoa zorrozten zenidala, galdetu zenidan—: Baina zuk ba al dakizu Axularren berri eta haren Gero aren
|
berri
...?
|
|
|
Eta Demostenes aipatu zenidan, eta hasi nintzaizun kontatzen ezen izen bereko txakur bat izan genuela etxean, zeren eta osaba bat bainuen, txakurrak halako izenekin bataiatzen zituena. Eta, hari hartatik tiratzen nuela eta hari batek bertzerat ninderamala, osabarekin nuen auziaren
|
berri
eman nizun... baita osabak amarekin eta aita Bartolomerekin zuen auziarena ere; ordea, denbora aitzina zihoan eta ni ez nintzen ohartu ere egiten, hain baitzitzaidan eder zure konpainia eta hain bainengoen, hargatik, arrai eta alegera. Eta orduan erran zenidan:
|
|
|
Eta, bide hartarik, euskaraz skribatzen zuten bertze hainbat skribatzaileren
|
berri
jakin nuen: Hirigoiti, Materre, Argaignarats... eta, bere batez, Joanes Etxeberri ziburutarra, manual debozionezko bat skribatu zuena eta bertze liburuska bat, Noelak zeritzana eta poema edo kanta labur batzuk biltzen zituena.
|
|
|
Eta, halatan, bada, iritsi ziren Tolosatik erregeren tropak justiziaren izenean injustiziaren ezartzerat, eta horrela hil ziren bortz bat mila pertsona Mathalasen jarraitzaileen artean. Eta buruzagiaren patua ere ez zen anitzez hobea izan, zeren, lau partetan partitu baitzuten haren goputza, eta haren burua, berriz, Mauleko murrailetako itsu leihotik eseki, non hilabeteetan egon baitzen, harik eta gau batean bertatik desagertu zen arte —eta, barren barreneraino hats hartzen zenuela, begiak dir dir, ordu arte gorde gorderik izan zenuen sekeretuaren
|
berri
eman zenidan—: Ni izan nintzen Urte Zahar egunean burua handik kendu, eta herriko kanposantuan isil gordean ehortzi zuena, lur sakratuaren magalean.
|
|
|
—Orthezerat itzuli ondoren, ene lagun protestant batek, zeinari Jacques de Bela baitzeritzan, gutun bat skribatu zidan, non jakinarazi baitzidan ezen berak ere gutun bat jaso zuela eta kontuz ibili beharra nuela, zeren baitzirudien, gutunak zioenaren arabera, ezen bizkondearen aldeko jende batzuk goganbehartsu zeudela nitaz, Mathalasen buruaren kontu hura zela kausa: " espainiarraz" goganbehartsu zeudela, alegia, zeren frantsesentzat espainiar bainintzen, are espainiarrago gauzak okertzen hasi zirenean —eta, behakoa iluntzen zenuela, zeure etorkizunaren
|
berri
bazeneki bezala, erantsi zenuen—: nola espainiarrentzat izanen bainaiz frantses hemen Salamancan gauzak okertzen bazaizkit, zaude segur, Jainkoak ez dezala nahi, Doctor Navarrus ekin gertatu zen bezala.
|
|
|
Eta osaba Joanikotek erraiten zuen hura ezinezkoa zela, zeren eta tigre bezatzaile andaluzak argi eta garbi adierazi baitzuen ezen tigrea ez zela etxeko abereen eta kabaleen kontra oldartzen, nola guztiek frogatu ahal izan baitzuten, piztiaren bi urteko gatibualdian. Harik eta urbiaindarren artean bertze berri hura zabaltzen hasi zen arte, zeren baitzirudien ezen,
|
berri
haren arabera, piztiak Pagabasoko leizea hartu zuela habiatzat.
|
|
|
" Jaun Joanes, berorren aitak morroi baten bidez igorri didan abisuaren arabera, bihar bertan helduko da jauregirat", baina berri hark ez ninduen, egia erran, gehiegi hunkitu; gero, osaba Joanikot ikusi nuen, zeinak, ikusi bezain fite, galdetu baitzidan: " Zer erran du misionest ezagunak?"" Betiko kontuak", erran nion, jakinik ezen, neure zalantzen
|
berri
eman izan banio, ihardetsiko zidala: " Joanes:
|
|
|
AMAK iradoki eta aitak erabaki bezala, jauregirat etorri bezain sarri bete zuen Ziaurrizkoak jaun Marcelek utzi lekua, ene prezeptore
|
berri
bihurtuz. Eta, hala, osaba eta biok Italiarantz abiatu aitzin, prezeptore berria egun guti batzuetan aritu zitzaidan eskola emaiten.
|
|
|
Baina aski da: aski da, bai, eta sobera ere bai, beharbada, nahiz eta ongi aditzerat eman nahi nizkizun neure kontzientziaren gorabehera hauek, zeren eta iraganetik ulertu behar baita etorkizuna, eta uste dut ezen ez dagoela neure etorkizuna ulertzerik gorabehera haien
|
berri
jakin gabe.
|
|
|
Asteazken hartan izan zen, bai, arratsaldeko azken orduan. Eta ni ez nengoen han, eta, halarik ere, handik berehala jakin ahal izan nuen
|
berri
gaixtoa, anaiarekin zegoèn sehiak kontaturik. Eta ez zirudien, ez, hura gezurretan ari zitzaigunik, zeren hala egon baitzen Mattin bi egunetan, kordegabe.
|
|
|
Eta igandean jaiki egin zen. Eta Urbiaingo kanpaiak luzaz aritu ziren harat eta honat hedatzen
|
berri
ona.
|
|
|
Sasoin hartakoa izan zen, halaber,
|
berri
gaixto hura... zeren aitak markes izaitearekin egiten baitzuen amets eta bertze festa handi batekin, are gehiago kanoi eta fusilen tratua bete zuenetik; ordea, egun batean dukearen gutun hura jaso zuen, non erraiten baitzion ezen erregeren balidoarekin zituen harremanak gaiztu eta gaixtotu egin zirela, eta gibela egotzi zituela hark dukearen asmoak eta galdeak, baita aita markes egiteko galdea er...
|
|
|
Ordea, anaia Madrildik itzuli zen, eta, handik aitzina, Villagrandeko dukearen semearen gutunen aiduru egoiten zen hura, ezin urduriago. Eta asteazken goiz hartan ere —tigreak basorat ihes egin eta handik urte erdirat edo izan zen, hurrengo urteko martxoan— gutun bat jaso zuen, non Villagrandeko dukearen semeak Madrilgo kontuen
|
berri
emaiten baitzion, baita bere etxearen eta etxekoen berri ere; eta gutun hartan eta bere gutun guztietan beti izaiten zuen esker oneko hitzen bat azken aldera, batik bat gure amarentzat, zeinak ezin hobeki tratatu baitzuen, hura gure etxerat etorri zenean, aitaren berrogeita hamargarren urtemugan.
|
|
|
Ordea, anaia Madrildik itzuli zen, eta, handik aitzina, Villagrandeko dukearen semearen gutunen aiduru egoiten zen hura, ezin urduriago. Eta asteazken goiz hartan ere —tigreak basorat ihes egin eta handik urte erdirat edo izan zen, hurrengo urteko martxoan— gutun bat jaso zuen, non Villagrandeko dukearen semeak Madrilgo kontuen berri emaiten baitzion, baita bere etxearen eta etxekoen
|
berri
ere; eta gutun hartan eta bere gutun guztietan beti izaiten zuen esker oneko hitzen bat azken aldera, batik bat gure amarentzat, zeinak ezin hobeki tratatu baitzuen, hura gure etxerat etorri zenean, aitaren berrogeita hamargarren urtemugan.
|
|
|
Eta osabak gure elkargo sekeretuaren eta Zientziaren Elizaren
|
berri
eman zion, xehetasun eta ñabardura osoz —ikustekoak izan ziren Pedro Huizik egin mugimenduak eta keinuak, ustekabeko batetik bertzerat...! —, harik eta osabak bere disertazionea harako erran harekin akabatu zuen arte:
|
|
|
Ez, Pedro, libertatea ez duk ilusione hutsa, are gutiago Urbiain bezalako toki batean, non bere kabuz pentsatzen duen gizonak nekez hats har dezakeen... Izan ere, Urbiainen Aristotelesen filosofia duk oraino nagusi, zeinari Erromako elizak sostengua emaiten dion —eta, handik aitzina, Aristotelesen filosofiaren hutsen
|
berri
eman zion eta aita Bartolome Ziaurrizkoaren etortzearena... eta erran zion, halaber, gezur haien aurka ukoa baizik ez zitzaiela geratzen, ukoaren egia; eta, isilune labur baten ondoren, basoan zituen arno hondarrei azken kurka emaiten ziela, akabatu zuen—: Bai, uko horretan erre nahi diat neure libertate ustezkoa, han Urbiainen, tentuz eta zentzuz beti ere, baina burua lurpean gorde gabe, neure libertatea libertateago eta zinezkoago izan dadin amoreakatik.
|
|
|
Eta, osaba Joanikotek kanoi haren
|
berri
emaiten ziola, are harrituago geratu zen Pedro, zeinak, irria ezpainetan, erran baitzuen:
|
|
|
Izan ere, haur ginen amaren baitan eta haur hura izaiten segitu nahi genuke. Eta, nola haurra amaren sabelean baita guztiz dohatsu, zeren eta behar duen guztia amak emaiten dion, eta nola amaren mundutik kanpokorat jalgitean hasten den nigarrez, zeren eta mundu zaharra uzteak mina eta oinazea dakarkion, hala, sineste zaharrean dagoenak bere sinestean bizi nahi luke, ahalik eta gozoen, betiko, zeren eta mundu
|
berri
ezezagunaren beldur den eta libertatearen beldur.
|
|
|
Osaba, ordea, ez zen haren beldur. Baina, mundu
|
berri
ezezagun haren beldur ez bazen ere, beldur zirenen beldur zen, zeren eta baitzekien ezen haiek nekez urrikalduko zirela bera bezalako jendeekin eta pertsegitu ere eginen zituztela, hala behar izanez gero, nola gertatu baitzen Galileoren kasuan.
|
|
|
Ostaturako bidean napolitar fina zela erran zigun, naturala eta egi egiazkoa, eta Donejakuerako bidean zihoala; eta guk ere geure
|
berri
eman genion, nafarrak ginela, eta lagun bat bisitatzeko asmotan etorri ginela Italiarat, Italian barrena bidaia bat egiten genuen bitartean, bide batez. Napolitarra bizkor mintzatzen zen, eta osabak piano, piano erraiten zion eta eni beha paratzen zen, ez dakit nik napolitarrari ulertzeko nituen zailtasunen berri zekielako, edo nihaur izan nintekeelako osabak berak izan zitzakeen zailtasunen desenkusa ezin hobea.
|
|
|
Ostaturako bidean napolitar fina zela erran zigun, naturala eta egi egiazkoa, eta Donejakuerako bidean zihoala; eta guk ere geure berri eman genion, nafarrak ginela, eta lagun bat bisitatzeko asmotan etorri ginela Italiarat, Italian barrena bidaia bat egiten genuen bitartean, bide batez. Napolitarra bizkor mintzatzen zen, eta osabak piano, piano erraiten zion eta eni beha paratzen zen, ez dakit nik napolitarrari ulertzeko nituen zailtasunen
|
berri
zekielako, edo nihaur izan nintekeelako osabak berak izan zitzakeen zailtasunen desenkusa ezin hobea. Eta, hala, konbertsazione hartan sarturik geundela, ostaturat iritsi, hirurak mahai batean jarri; osabak, otorduetan ohi zuen bezala, Arkimedes bere alboan etzanarazi; eta osabak berak deitu zion ostalersari.
|
|
|
—San Jenaro handia begirale ez bagenu, bai...! —osabari hats hartzeko betarik eman gabe ihardetsi zion napolitarrak, gartsuki eta ozentki, betartea guztiz aldatzen zitzaiola— Baina atzerritarrak zarete —sualdiaren ondoren, neurriz ari zen berriro—, eta ez dakizue, beharbada, san Jenaroren erlikiaren
|
berri
: sainduaren odol xorta iduriz lehor bat da —edo bi, hobeki—, beirazko bertze hainbat anpulutan gorde eta urtero urtzen direnak, irailaren 19an, saindua martirizatu zuten egunean.
|
|
|
Eta, arrazoin horren frogatzeko, liburu bereko bertze erran batean oinarrituko naiz, zeinak baitio: " Gorputzeko humoreek, beren ohiko eta arauzko jin joanetan, nahigabean eta oharkabean gobernatzen dute gure borondatea; nahastuak zirkulatzen dutelarik, ezkutuan eta isil gordean, menean hartzen gaituzte, halako moldez, non gure egiteetan nabariro parte hartzen duten, guk haien
|
berri
ez dakigula". Eta nik diotsut:
|
|
|
Bigarrenean, berriz, goizetik, osaba Joanikotek jaso zuen dukearen mirespena, osabak bere esperimentuen
|
berri
eman zionean, jakinarazten ziola nola oilaloka bat zuen, lau ahate arrautza txitatu zizkiona, bertze nonbait erran dizudan bezala, eta nola oiloak eta ahattoek elkar ongi hartzen zuten, oiloak ahattoak bere kumetzat balitu bezala, eta ahattoek oiloa amatzat; gero, dukea bere studiorat zeramala, bertze esperimentu haren berri eman zion —ohol luze batetik erortzerat uzten zuen brontzezko bolar... " Eta ba al duzu bertzerik?" Eta osabak ihardetsi zion:
|
|
|
...osaba Joanikotek jaso zuen dukearen mirespena, osabak bere esperimentuen berri eman zionean, jakinarazten ziola nola oilaloka bat zuen, lau ahate arrautza txitatu zizkiona, bertze nonbait erran dizudan bezala, eta nola oiloak eta ahattoek elkar ongi hartzen zuten, oiloak ahattoak bere kumetzat balitu bezala, eta ahattoek oiloa amatzat; gero, dukea bere studiorat zeramala, bertze esperimentu haren
|
berri
eman zion —ohol luze batetik erortzerat uzten zuen brontzezko bolarena—, eta segidan fosilak eta erromatarren denborako monedak erakutsi zizkion, hamaika gogoetaren artean, dukea aho zabalik uzten zuela; eta, osabaren studiotik jalgi eta eskaileretan beheiti gindoazela, dukeak galdetu zion: " Eta ba al duzu bertzerik?" Eta osabak ihardetsi zion:
|
|
|
Baina Pedro argia eta berezia zuan eta ez zegoan bertzeei beha, bere buruari baizik. Eta aitari bere asmoen
|
berri
emaiten zioan, pintorea izan nahi zuela eta pintorea izan nahi zuela, eta aitak beti berdin ihardesten zioan, letratua izan behar zuela eta letratua izan behar zuela, letratuarena pintorearena baino ofizio duinagoa zelako, ikusi bertzerik ez zegoan pintorearen ofizioak jendearen baitan zuen estimu eskasa. Baina Pedrok orduan erraiten zioan:
|
|
|
Baina natorren lehenbailehen etorri beharrekorat eta lot nakion gaiari, nahiz eta aitzinetik jakinarazi behar dizudan ezen ez dizudala kontatuko bidaia osoa, zeren bertze liburu bat skribatu behar bainizuke, baina bai hiruzpalau gertakiren aitzin gibelak, gure joan etorri haren
|
berri
eman diezazuketenak.
|
|
|
—Kopernikok Samosko Aristarkoren teoriak oroitarazi zizkigunetik eta haren sistema heliozentrikoa berriro agerian jarri, badakik ezen Eguzkia ez dabilela Lurraren inguruan biraka, baina Lurra Eguzkiaren inguruan, eta erran genezakek, hortik aitzina, ezen mundu
|
berri
baten atarian gaudela. Zeren eta Eguzkia argia duk, baina bertze argi baten metafora ere duk:
|
|
|
Eta argi horren bidetik eta egiaren bidetik, gizonak aitzina egin zezakek, aitzina eginen dik... Eta, bere arimaren geografian mundu
|
berri
hori sortuz eta osatuz doala, mundu zaharra eta mundu zaharraren gezurra baztertuko ditik, ezinbertzez. Baina mundu berriak, bertzalde, hipotesi eta oinarri berriak behar ditik, zeren eta teoria hilemorfikoak ez baitu, praktikan, deusetarako balio jadanik.
|
|
|
Ordea, urduritasun hark gehiago zuen alegrantziatik kezkatik baino, zinez bainengoen bozkarioz gainezka, neure lehen itsasaldi haren aitzinean! Eta, noiz eta biharamuneko goiz eguzkitsuan haizeak untziaren belak hantu eta hanpatu, eta portutik jalgi baikinen, Kolon tipi bat bezala sentitu nintzen, mundu
|
berri
baten konkistatzerat zihoana, untziak ur urreztatuen artean aitzina egiten zuela.
|
|
|
Eta Alessandroren etxean lau egun eginez gero, xuxen jo genuen, lehenik, Bolognako komarka eta terminoetarat, non hiru eguneko geldialdia egin baikenuen, geratzeko asmorik ez genuen arren... zeren, harat iritsi ginelarik, hasi zen osaba galdetzen leku batean eta bertzean Collège de France n berarekin ikasi zuen kide haren
|
berri
, zeinari Marco Conti baitzeritzan, eta galdetzearen galdetzeaz aurkitu ere genuen azkenean, eta hala eman genuen haren etxean egun pare bat... eta hala izan genuen, haren bidez, Annibale Carracciren ritratti ridicoli ak miresteko parada: erretratu haiek, exagerazioaren eta soberaniaren lengoaian mintzo zirenak eta liburuan aipatu eta erabili ere ditudanak, Villagrandeko dukesak eta Mantillanako kondesak jarri zituzten aurpegi lekuz kanpokoen adierazteko, noiz eta aitak prestaturikako festa handi hartan sugegorria erakutsi bainien.
|
|
|
Eta gau batean erlijioneaz eta zientziaz aritu ziren: erlijioneaz denaz bezainbatean, hura izan zen sozzinitarren
|
berri
izan nuen lehen aldia, Leliorena eta Faustorena, zeinak, Marcoren erranetan, osaba ilobak baitziren, eta zeinek Trinitatearen dogmaren kontrako dotrina zabaldu baitzuten harat eta honat, aitortzen zutelarik ezen Kristo ez zela Jainkoa baina salbazionearen bitartekari hutsa; zientziaz denaz bezainbatean, berriz, Evangelista Torricelli zeritzan zientzilariaz aritu zitzaigun, zeinak agerian jarri ba...
|
|
|
Eta gogoratzen dudan neurrian, halakoa genuen aitona Nikolas, zeren hark sentitzen zuena erraiten baitzuen eta erraiten zuena sentitzen. Eta, baldin huts egiten bazuen, bere hutsaren
|
berri
emaiten zuen, nola eman baitzuen negozioak gaizki joan zitzaizkionean, geroago jakinaraziko dizudan bezala. Eta, anitzetan, harreman pertsonalak negozioa bera ere baino aintzakoagotzat hartzen zituen.
|
|
|
Eta aitona Nikolas gurekin hala ibiltzen zen, eta bere bi semeekin ere —ene aitarekin eta osaba Joanikotekin, alegia— halatsu ibili izan omen zen, noiz eta aitona Nikolasek hartarako beta izaiten baitzuen, zeren, Urbiaingo eta Olabeko olen ardura bere gain zuela, nekez izaiten baitzuen bertze deusetarako astirik. Eta, harreman haien
|
berri
emaiten zidala, osaba Joanikotek behin batean erran zidan:
|
|
|
Eta gogorat datozkit Indietan ezagutu nituen indiar haiek: ez zekiten skribatzen, ez irakurtzen, baina arraitasun eta bizipoz hura zuten, hain handia, hain betea eta hain barnekoa, non baitzirudien ezen, deus ere ez zekitelarik, guztia zekitela, zeren eta ditxaren eta felizitatearen sekeretuaren
|
berri
baitzekiten; eta nik galdetzen dizut: nor ote jakintsuagoak, indiar ustez inorant haiek, skribatzen eta irakurtzen ere ez zekitenak eta bizitzeko deus guti behar zutenak, edo harat joan ziren konkistatzaileak, skribatzen eta irakurtzen jakin zezaketenak, baina deusekin asetzen ez zirenak?
|
|
|
Latina zekien —hala hola, murduskatzen bertzerik ez—, baita gramatikaren eta eskolastikaren funtsezko arauak ere, baina, handik harat, deus guti gehiago. Muga haien aitzinean, ordea, bazuen dohain bat, gizonen artean batere ohikoa ez dena, eta zen ezen bazekiela bere mailaren eta bere neurriaren
|
berri
, eta haren arauaz jokatzen zuela, itxurarik egin gabe. Gurasoak, izaitez, laborariak zituen, eta ez zen bere etorkia ezkutatzen ibiltzen; etxeko zamaria asto bat zuen, eta ez zen Kaligularen zaldiari beha bizi, bere asto hura ere kontsul noiz eginen ote zuten, halako moldez, non ez baitzuen zaldirik nahi izan, bai gurasoek eta bai aitona Nikolasek ere zaldi eder bat erregalatu nahi izan ziotenean, jende printzipalaren eredurat eta haien idurirat ibil zedin.
|
|
|
—Ez duk erraza ene bizitza bi hitzetan laburtzea, baina entseiatuko nauk. Hik badakik, Joanikot, ene esperantzen
|
berri
, eta nola etorri nintzen Italiarat mundua jan beharrean. Banian, bai, nik, orduan, neure xedeen betetzeko, borondaterik aski eta indarrik ere aski.
|
|
|
Eta ama ere estu hartu zuen aita Bartolomek. Baina, hitzetan galdu gabe, nola baita ene usantza eta ohitura, aita Bartolomek amari egin erregalutxo baten
|
berri
emanen dizut, idurika dezazun orain ere azaletik mamia: egun batean, apezak joan behar izan zuen Iruñarat, nondik eraztun handi samar batekin itzuli baitzen, zeinak erakusten baitzuen erdian eskeleto bat, eta eskeletoaren inguruan, letra ezin tipiagoetan, inskripzione bat:
|
|
|
Handik gutirat jakinen genuen osaba eta biok Pedro Huiziren enigmaren
|
berri
...
|
|
|
Handik hiru hilabeterat, berriz, Piarres Oihartzabal kapitaina etorri zen, eta hark eman zigun jaun Marcelen heriotzaren
|
berri
.
|
|
|
—Hi izarrei beha bizi haiz, eta ez ote dakik, bada, ezen emakume bakoitza konstelazio bat dela eta konstelazio bakoitzak bere denbora behar duela, izarrik ezkutuenen
|
berri
jakiteko.... Baina hik jakin huke Kasiopearen historia, zeren, oker ez banago, prezeptore jaun Marcelek kontatu baitzigun behin batean...
|
|
|
Baina, neure zelataldiaren
|
berri
emaiteko, kontuan izan genuke oraintsu jakinarazi dizudan datua: izan ere, egun haietan doi, Pedro Huizi azken ukituak emaiten ari zitzaion santa Klararen erretratuari, han bere studioan, osabaren dorretxean, zeren eta Pedro ez baitzen artean osabarekin etsaitu, nahiz eta haien arteko harremanek okerrera egin zuten orduko... eta are okerragora eginen zuten handik gutirat, haiek hautsi eta eten arteino, Ubarnekoa, santa Klararen erretratuaren ondotik, kaperako freskoaren lanetan murgildu zenean.
|
|
|
—Akabatu
|
berri
diat koadroa, baina hiretzat nola luke santak, koroarekin edo gabe?
|
|
|
Etxe barrenean nengoen ni hura iritsi zenean. Kanporat jalgi nintzenean, berriz —zeren osaba Joanikotekin geratua bainintzen jauregiko lizarren itzalpean, basorat joaiteko, urtxintxen azturen eta ohituren
|
berri
jakiteko asmotan—, solasean aurkitu nituen aita jesuita eta gure aita. Eta, ikusi ninduenean, aitak oihu egin zidan:
|
|
|
Komentuko mojak ohartu zirenean ezen emaztekia zinez ari zitzaiela, han berean eduki zuten neskame, alaba hazi bitartean. Aitzinago, gure amak, giristino gisa karitatearekin zituen obligazinoek hartaraturik edo, jauregiaren zerbitzurat ipini zuen emazteki hura, Uraitzeko klaratarren abadesaren ahotik historia haren
|
berri
jakin ondoren.
|
|
|
" Ongi da", zeren ez bainion, badaezpada ere, behatu. Baina, beltzuri egin bazion ere, nola egin baitzion segurki, ez dirudi napolitarrak haren
|
berri
izan zuenik... halako suertez, non, hitz batzuk bertzeekin josten hasten zelarik, irri ezin zabalagoa betartean, san Jenaroren mirakulu ezin mirakulutsuago hura kontatu baitzigun: nola sainduak otso bihurtu zuen damurik ez zuen bekatari handi bat, eta nola ehiztari batzuek otsoa hil zuten azkenean, bekatari handi hura infernurako bidean jartzen zutela.
|
|
|
Eta, itzarri orduko, ezbai hura iltzatu zitzaidan gogoan: gertatuaren
|
berri
osabari eman ez eman. Bertze asmo bat ere banuen buruan, zeren pentsatu bainuen ezen napolitarrari geure Na fa rroako jauregiaren direkzionea eman behar niola, bere Donejakuerako bidean ingurutik iragan zitekeenez gero, eta bisitatxoren bat egin, bidenabar.
|
|
|
Bazkalorduan, berriz, bertze ustekabeko batek kolpatu eta inarrosi gintuen, zeren orduantxe jakin baikenuen ezen osaba Joanikot Maddalenekin joan zela bere dorretxerat. Haren
|
berri
jakin zuenean, komentario bakarra egin zuen amak:
|
|
|
Eta amaren bozkarioa aitaren bozkarioa zen, zeren eta hala erran baitzuen hark, noiz eta amak eman baitzion ene deliberamenduaren
|
berri
:
|
|
|
Eta zer zen, bada, niri ere gertatzen ari zitzaidana, bertze aro berri batean murgiltzen ari nintzela baizen, eta mendebalari beha zegoen haurra ekialdeari beha jarri zela, kasik oharkabean? Bai, halaxe zen, nahiz eta egia ere zen ezen bi aro haiek ez zutela elkarren artean zerikusirik, zeren batak zientzia baitzuen harroin, eta bertzeak poesia; eta, poesiaren bidetik, indar ezezagun batzuek bertze mundu
|
berri
batzuetarat ninderamaten, non, matematikaren eta filosofia naturalaren kontzeptu guztien kontra, zuhaitzak eta harriak ere hegalda baitzitezkeen, eta ogi guztiak ziren usoak, esnetan bustiak.
|
|
|
—Ez al litzateke hagitzez ere hobea zure nagusiak gai honi buruz izan dezakeen iritziaren
|
berri
jakitea, deusetan hasi baino lehen, zeren hura ez baita Avilakoa eta, dakizun bezala, giristandadean ere mundu guztia ez da erlikien aldeko itsu.... Edo, ez ote duzu pentsatu zer gertatuko litzatekeen, baldin zure nagusia akort ez balego eta iraintzat hartuko balu zure asmo ona, hain gai minberan...?
|
|
|
Erran diezadakezu, halarik ere, ezen skribatu ez zuen bertze liburu batez mintzatu zitzaigula Sarakoa eta, hala, ezin jujatu dugula hura, skribatu ez zuen liburu haren
|
berri
jakin gabe. Ordea, ikusirik lehenaren fruituak, zalantzarik ote duzu ezen Axularren balizko liburu hark ere bertze koadro ilun bat erakutsiko zigula ezinbertzez?
|
|
|
Urteak neramatzan nik urtaroen
|
berri
jakin gabe, zeren, ni ibili nintzen lurretan, hezea eta beroa ziren nagusi, eta urtaro bakarra zen klima haren fruitu eta ondore, uda eta udaberri artekoa zirudiena, eta batetik zuena bertzetik bezainbat... Eta larrazkena ere han zegoen, egia erran, baina ezkutuan, uda udaberri iduriko bertze urtaro haren baitan urturik eta ezabaturik, zeren, klima hartan, larrazkenak landareei eragiten zizkièn zauriak, eragin orduko sendatzen eta orbantzen baitzizkien uda udaberri iduriko urtaro hark.
|
|
|
Eta orduan, orduantxe egin zitzaidan argi hura, neure buruari galdetzen niola: " Zertarako nahi dut jauregia eta zertarako neure mundua, baldin jauregiaren harriez estal badezaket Pagabasoko leizea, zeina baita deabruak Urbiainen duen egoitza, eta baldin urbiaindarrak izurri orotarik libra baditzaket gisa horretan...?" Eta nola sinetsi nuen istant hartan ezen aita Barto lo me ezin arraiago eta ezin harroago ageriko zitzaidala, neure erabakiaren
|
berri
jakin bezain fite! Zeren, ba ote zegoen demonio gaixtoaren egoitza hura estaltzea baino egite egitekotsuagorik eta ederragorik, apez jaun Bartolomek berak erran zuen bezala?
|
|
|
—Hala, bada —erran zidan alkaideak—, baldin hemendik atera nahi baduzu, hil iduri egin duzu, eta ongi egin duzu gainerat, izan ez dezan nehork ere sospetxarik —eta, segidan, bere asmoen
|
berri
eman zidan: nola, gure engainamenduaren aitzina eramaiteko, guardia haietarik batekin kalapita iduriko bat jokatu behar nuen bertze presoen aitzinean, tuak, muturrekoak eta ostikoak bitarteko, guardiek, halatan, gela berezi batean bakar nintzaten, non, biharamunean, ene buruaz bertze eginik eta urkaturik aurkituko baininduten; eta, guardietarik bat barrenean sartzen zela eta bertze batek atea zaintzen eta begiratzen zuela, aterako ninduten, finean, orgatila batean, ahozpez, soka lepotik dilindan nuela... hilen mundurat:
|
|
|
Eta, presondegitik urrun geundenean, zakutik atera ninduten, eta handik borzpasei egunetarat, don Venancio Roblesen etxalekuetarik hurbil geundenean, berriro sartu. Eta bide guztian Nenbo izan nuen buruan, eta morroiei ere galdetzekotan egon nintzen nola ote zegoen ene zisne beltza, baina ez nintzen ausartu, ez dakit hartarat herabe nintzelako edo beldur nintzelako
|
berri
gaixtoren bat emanen ote zidaten... Eta, behin harat heldurik, morroien konbertsazioneetarik jakin nuen ezen haietarik bat don Venancioren bila joan zela... eta, hala, itzuli zen hura handik gutirat, hartu ninduten bi morroiek beren besoetan, ireki zuten ate bat, eraman ninduten eskailera batzuetan goiti, ireki zuten bertze ate bat, atera ninduten zakutik... eta don Venancioren aitzinean aurkitu nintzen, bekoz beko, haren gelan.
|
|
|
Eta, segidan, eni beha paratzen zela, kapitainak erran zidan nola lau urte lehenago itsasoa utzi zuen, eta nola, handik gutirat, gure amaren bisita izan zuen, gutien igurikitzen zuenean... zeren gure amak baitzekien orduko ezen ni harekin ibilia nintzela hango eta hemengo itsasoetan barrena hainbat urtetan, eta zeren ene
|
berri
jakin nahi baitzuen, bere arimaren osasunarekin loturik zegoen kontu ezin seriosago batek hartarat bulkaturik...
|
|
|
Eta, handik aitzina, laburzki izan bazen ere, bere joan etorrien
|
berri
eman zidan Piarres Oihartzabal kapitainak: nola Indietarantz abiatu zen, eta nola, ibai Ori nocon barrena zihoala, kaputxinoen misione hura ediren zuen, non baitzegoen aita Zacarías, eta non eskuratu ahal izan baitzuen, haren bidez, lehen hari muturra, aita kaputxinoak gure berri eman zionean:
|
|
|
Eta, handik aitzina, laburzki izan bazen ere, bere joan etorrien berri eman zidan Piarres Oihartzabal kapitainak: nola Indietarantz abiatu zen, eta nola, ibai Ori nocon barrena zihoala, kaputxinoen misione hura ediren zuen, non baitzegoen aita Zacarías, eta non eskuratu ahal izan baitzuen, haren bidez, lehen hari muturra, aita kaputxinoak gure
|
berri
eman zionean: Antonio, Joxe eta hiruron berri, alegia.
|
|
|
nola Indietarantz abiatu zen, eta nola, ibai Ori nocon barrena zihoala, kaputxinoen misione hura ediren zuen, non baitzegoen aita Zacarías, eta non eskuratu ahal izan baitzuen, haren bidez, lehen hari muturra, aita kaputxinoak gure berri eman zionean: Antonio, Joxe eta hiruron
|
berri
, alegia.
|
|
|
...Paradisua, nahiz eta uste zuen, bertzalde, ezen indiar gorri haiei eman behar zitzaiela Kristoren ezagutza, zeren Kristoren manua baitzen bere dotrina mundu osorat zabaltzea... eta hasi ere, hala hasi zen, Gorukiri eta herriska hartako gazteei eskola emaiten, haienganik haien mintzaira ikasiz, eta haiei gaztelania irakatsiz, geure egiteko hartan Goruki ararteko eta bitarteko genuela, ebanjelioaren
|
berri
jakin zezaten, gauza guztien gainetik.
|
|
|
Ai, nola jarriko zitzaidan osaba Joanikot, baldin skribatu
|
berri
dizkizudan lerroak orain berean irakurriko balitu...! Zeren halako zerbait erranen baitzidan:
|
|
|
Eta, halako batean, berak bi urte haietan ikasi zituen hitzez baliatzen zela, baita Gorukiren laguntzaz ere, bere nahiaren
|
berri
eman zion tribuko buruzagiari, zeinak, mediku edo azti zirudienaren baimenduarekin, hartarako hautabidea eman baitzion.
|
|
|
Eta kapatazek gain batean zegoen zurezko etxe polit baterantz eraman gintuzten, non ediren baikenuen nagusia, etxeko atarian, hamaka batean etzanik. Eta kapataz haietarik batek ene
|
berri
eman zion, eta nagusi nafarrak argibideak eskatu zizkidan, euskaraz.
|
|
|
Eta nik ere euskaraz ihardetsi nion, neure leinuaren
|
berri
emaiten niola, baita neure esperientziarena ere: urte luzeetan studiatzen ibili nintzela, eta bortz sei urtez itsasoan barrena, marinel eta kontulari gisa.
|
|
|
Eta, indiarren aurkako gudu izugarri haren
|
berri
emaiten zidala, nagusi nafarrak kontatu zidan nola sartu zitzaion Ezekieli saihetsean, guduaren irabazteko puntuan zeudenean, indiar maradikatu batek jaurtiki zion gezi pozointsua, eta nola ibili zen hura, haren ondorez, zorabioz zorabio, harik eta azken zorabioak harrapatu eta mutila amesgaizto batean bezala sartu zen arte, behin eta berriro erraiten zuela: " Konfesionea, aita, konfesionea, zeren bekatu mortalean bainago!"
|
|
|
" Jaun Joanes —erran zidan, handik egun guti batzuetarat, don Venancioren plantazionetik paseoan gindoazela, biok bakarrik—, gure artekoa erabaki baino lehen, neure
|
berri
eman nahi nizuke eta naizen bezalakoa agertu, zeren ez baitago egiazko zuhaitzik, erro egiazkorik ez duenik, eta nik sendo nahi nuke amorioaren zuhaitza... eta, hala, adarretarik ibili gabe, jakizu ezen enegan dakusazun bakea tenpestaren ondoko bakea dela, zeren eta halaxe ibili bainintzen denbora batean tenpestaz tenpesta. Eta ene lehen tenpesta ene lehen amorioa izan zen, eta amorio hura koadro bateko gazte segail bat izan zen.
|
|
|
Koadroarekin eta bertze fardel haiekin batean, gutun bat zetorren —oinordekoak eta etxeko jaun berriak skribatua, jaun don Pedro de Osorio zeritzanak, zeina baitzen ene aita defunktuaren anaia—, non jaun hil berriaren azken borondatea azaltzen baitzen... Gutun hartan, ordea, ez zen agertzen koadroko protagonistaren izenik eta, nola, bertzalde, koadroak berak ere ez baitzuen haren
|
berri
emaiten, hala, jakinminaren, galdegin nion amari: ‘Nor ote da mutil hori? ’ ‘Ez dakit —ihardetsi zidan— Adinagatik, zure lehengusuren bat izan daiteke... ’ Handik aitzina, zenbat ordu ez ote nituen egin koadroko neure lehengusu ustezkoaren aitzinean!
|