|
2013
|
|
|
Liburu hau historiografia hain klasikoak diren biografia horietako bat da, alegia, pertsonaia historiko bati buruz dugun ezagutza agortzeko asmo garbia izateaz gain, hura bere giroan eta garaian kokatu nahi duena eta judizio kritikorik emateko batere lotsarik ez duena. Bi hitzetan, pertsonaia eta bere garaia gurutzatzen duen liburua, diskurtso historiko kritiko koherente bat
|
sortuz
. Garrantzitsua da, beraz, protagonistaren bizitza interesgarria izatea eta munta handikoa gertatzea herrialde jakin baten historia argitu nahi denean.
|
|
|
biek izan zuten, uneren batean, ezkontzeko pretendiente bera: Filipe II.a Espainiakoa, kasu bietan Frantziaren kontrako koalizioak
|
sortzeko
xedez, eta kasu bietan zapuztua. Edo, beste alderdi batetik hartua, Joanaren seme Henrike Nafarroakoa ere agertu izan zen, serioski, erregina Elisabetek izan zituen balizko senarren zerrenda luzean, kasu honetan Filipe Espainiakoaren kontrako koalizio protestante gogor bat antolatzeko xedetan.
|
|
|
Ez dezagun ahaztu XVI. mendeko monarkiarik zentralizatuenak ere (Frantzia, Espainia eta Ingalaterra) oraindik monarkia feudalak direla funtsean, non eta erregea doi doi den oraindik primus inter pares bat baino zerbait gehiago; Frantzian bertan, montmorencytarrak, guisetarrak, albretarrak, bourbontarrak, rohandarrak... egundoko indarra zeukaten leinuak ziren, doi doi valoistarren mendeko (egoera antzekoa zen Ingalaterran, Espainian eta, zer esanik ez, Alemanian, Italian, Polonian...). Hain justu ere garai honetan eta Frantzian
|
sortuko
da subiranotasunaren kontzeptua, ez kasualitatez, Joana Albreten bizitzak ederki ilustratzen duen bezala, kontrakoa baizik: Frantziako erregeek buru egin behar izan zieten gerra zibilei erremedioa emateko teoria politiko gisa baizik.
|
|
|
Frantzian finean zapuztua geratu bazen ere, berebiziko garrantzia izan zuen Ingalaterraren eta Eskoziaren historian eta, ondorioz, Estatu Batuetakoan (Herbehereetan, Suitzan edo Galesen izan zuen garrantzia gutxietsi gabe); Max Weberen tesi ezagunak, bestalde, ez du inongo iruzkinik behar. Bada, gure protagonista ez zen izan soilik Jean Calvinen ikasle eta jarraitzailea, baizik eta hark
|
sortutako
mugimenduaren buru nagusietakoa, mugimendua erpinean egon zen garaian. Izan ere, Frantzian bederen, mugimenduaren oinarri sozial nagusia hirietako artisau eta merkatarien artean kausitzen zen, horri gehitu behar zaizkiolarik noble ugarien artean sortu zuen interesa, behe mailatik hasita errege familiara iritsi arte.
|
|
|
Bada, gure protagonista ez zen izan soilik Jean Calvinen ikasle eta jarraitzailea, baizik eta hark sortutako mugimenduaren buru nagusietakoa, mugimendua erpinean egon zen garaian. Izan ere, Frantzian bederen, mugimenduaren oinarri sozial nagusia hirietako artisau eta merkatarien artean kausitzen zen, horri gehitu behar zaizkiolarik noble ugarien artean
|
sortu
zuen interesa, behe mailatik hasita errege familiara iritsi arte. Roelkerrek data zehatzak ematen dizkigu:
|
|
|
Bilbon eta Algortan eman nituen urte haietan euskara irakasten taldeetan eta ikastoletan, AnaitasunaIkern idazten etataldearen egitasmoa lantzen ari izan nintzen, Saiokaikasliburuak
|
sortu
zituen taldean euskararen arduradun gisa eta zenbait irakurgai itzultzen Iñaki Beobideren argitaletxerako, jarduera hark isunen bat edo beste ordaindu behar izatea ekarri ziolarik. Garai hartakoak dira Euskal historian zehar eta Euskera 3, 4 eta5 ikastoletan euskara ikasteko testuak, zentsuraren artazikadak jasandakoak.
|
|
|
A. Berriatua eta Anaitasuna aldizkaria erreferente garrantzitsuak gertatu ziren niretzat testugintza hartan, hizkuntza nazionalaren kontzientzia hartzeko. Gainera, Bizkaiko ikastoletan euskararen irakaskuntza mailakatzeko lanean aritu nintzen eta
|
sortu
berria zen Eusko Kontseilu Nagusiko langile bezala ere bai A, B eta eredu sonatuak Arantzazun diseinatzen parte hartu nuelarik beste lankide batzuekin batera, Xahoren Voyage en Navarre pendant l, insurrection des basques obraren modukoren batzuk gaztelaniara ere itzuliz.
|
|
|
Ez zen garai erraza izan, erri euskeraren? ta, euskara batuaren, aldekoen artean
|
sortzen
ziren eztabaida eta gorabeherengatik ikastolen barrutian. Hamarkada horretan egin ninduten euskaltzain urgazle eta D eta B irakasle titulurako azterketak kudeatzen aritu nintzen beste zenbaitekin.
|
|
|
Juan San Martinek, Euskaltzaindiaren izenean, itzultzaile eskola bat Donostian
|
sortzeko
proposamena egin zidan eta horrek Algortatik Donostiara familiarekin hiriz aldatu eta bertan lan egitera behartu ninduen. Txillardegiren, Villasanteren eta abarren lanei esker, eta Euskaltzaindiak 1968an Arantzazun abiatutako prozesuaren ildotik euskara gero eta batuago zegoen eta hori ezinbesteko baldintza zen itzulpengintzaren irakaskuntza modu eraginkorrean bideratzeko.
|
|
|
Parez pare, eta garai bertsuan, EITB eskola
|
sortu
zen Iñaki Beobideren gidaritzapean eta bertan euskarazko itzulpenaren eta esatari eta aktoreen euskarazko prestakuntzaren ardura ere izan nuen; horrek aukera aparta eman zidan batzen ari zen euskararen eta ahozkotasunaren arteko loturez ohartzeko, eta eremu horretan zeuden egitekoez jabetzeko. Halaber, Hezkuntzako EIMAn lankide izateak ere modu berezian ireki zizkidan begiak euskararen kalitateari zegokionez eta ildo hartan eman beharreko urratsen kontzientzia hartzeko ere.
|
|
|
1993an
|
sortutako
Ahoskera Batzordeaz ari dela, 1998an kaleratutako 87 araua: Euskara Batuaren Ahoskera Zaindua (EBAZ) izeneko txostena aipatzen du.
|
|
|
Hiztegiak eta Corpusak, Gramatika, Dialektologia, Onomastika, Literatura, Arauak, Euskararen sustapena, argitalpenen bertsio elektronikoak, eta, azkenik, Jagonet galde erantzunak zalantzak argitzeko Euskaltzaindiaren zerbitzua. Ondo gogoan dut Miren Azkaratek eta biok zenbat aldiz errepikatu behar izan genuen Jagon Sailetik Euskaltzaindiak Interneterako jauzia eman behar zuela, bai eta beste hizkuntza batzuetan garai bertsuan
|
sortzen
ari ziren testuen corpusak gurean ere egitea ezinbestekoa zela, nahiz eta ekimen hori nik nahi baino gehiago berandutu zen.
|
|
|
|
sortzen
da bihozpean,
|
|
|
–Ba al dakizu Arrue' k egin didan azkenengoa? Irrati lanen leiaketa
|
sortu
zuten, eta neri eman bear, ba, aurrenengo saria, ta or ibilli dira erabakirik eman nai ezik. Azkenean, desierto?
|
|
|
...engatik baino gehiago egin zitzakeenengatik, besteak beste, euskarazko liburuak argitaratzeko eta biltzarrak egiteko baimenak lortzen eman zezakeen laguntzagatik; karlista tradizionalista izanik, euskaltzale gerra galtzaileek ez zituzten adiskideak eta harremanak zituen erregimenean norbait zirenen artean, bera ere izan baitzen norbait Francoren erregimenaren baitan. Alfonso XIII.a erregeak 1926an
|
sorturiko
Meritu Zibilaren Ordenaren domina eman zioten 1964an, Espainiako estatuaren zerbitzuan egindako merituengatik, eta 1967tik 1971era, familia ordezkari izan zen Espainiako Gorte Organikoetan.
|
|
|
Hala, amatasun berrien adibidetzat, honako hauek azpimarratzen ditu Imazek, beste batzuen artean: ama langileak, ama helduak, ezkontza erakundetik kanpo
|
sorturiko
amak, ama lesbianak eta ama bakarrak. Amatasun eredu horiek guk ere aurkitu ditugu Urretabizkaiaren iruditerian.
|
|
|
Ondorio hauetara iritsi baino lehenago esan behar da, halere, eraikuntza sinbolikoen bidez
|
sortu
direla amatasunaren irudikapenak: bisualak nahiz diskurtsiboak.
|
|
|
Eraikuntza, garapena, ugalketa, identitatea, gizarte posizio bat, rol soziala? Orain arte, amatasun hegemonikoetan ardatz horien omisio sistematikoa gertatu ohi da, amatasun aldizkakoetan, ordea, balio berriak
|
sortzen
ari dira, eta agerian geratzen dira Arantxa Urretabizkaiaren literatur lanetan.
|
|
|
batzuek, sasoi horretara iristen ari direlako eta horri buruz gogoeta egin beharra dutelako; beste batzuek, historiari begiratu bat emateko beharra sentitzen dutelako, historia hurbilari, Espainiako gerrari, eta, hartara, nahitaez adinean oso aurreratutako literatur pertsonaien premian aurkitzen direlako. Koldo Izagirrek, Ramon Saizarbitoriak, Xabier Montoiak, Karmele Jaiok eta Uxue Alberdik, batzuk aipatzearren, euren eleberrietan protagonista adindunak eta gerrarekin lotuak
|
sortu
dituzte azken urteetan. Zahartzen ari den jendarte baten ispilua, historia beste modu batera kontatzeko aukera edota gaztetasunari aurrez aurre zahartzaroa jartzeko leitmotiv a.
|
|
|
Koaderno gorria nestreinakoz, amak umeak utzi egin behar ditu jardun militarrak segurtasun arazoak
|
sortzen
dizkiolako. –Zure amak Euskal Herriaren alde egiten du borroka, edo zure ama askatasunaren aldeko gudaria da?.
|
|
|
Beraz, amatasunetik atera eta esparru publikoan hasi da nazioa eraikitzen KG ko ama. Hori horrela, KG ko ama naziogintzan subjektu gisa agertzen zaigu, baina eleberriko korapiloa aktibismoak eta amatasunak
|
sortzen
dituen zailtasunetatik bideratzen da. Horren harira, Olaziregik dio (1999) konpromiso politikoa eta amatasuna uztartzea eragotzi dioten emakume baten aitorpena eskaini digula Urretabizkaiak.
|
|
|
ekofeminismoa, adibidez, lurra eta amatasuna (Shiva, 1995) bandera bihurtu dituena, edota amatasuna eta bakegintza (Ruddick, 1984) uztartu dituen feminismoa. Beste joera bat amatasuna goresten duena Frantzian
|
sorturiko
diferentziaren feminismoa dugu (Muraro, 1994), zeinak amatasunarekiko zor sinbolikoa aldarrikatzen duen eta amatasuna, diferentziarako inflexio puntutzat ez ezik, botere gunetzat ere hartzen duen. Aztertzen ari garen bi literatur lan horiek begirada horrekin aztertu behar dira, amatasunaren boterea aintzakotzat hartuta.
|
|
|
Azken hamarkadetan, euskal literaturan adinean aurrera egindako pertsonaia protagonista sorta bat
|
sortu
da, denak ere 80 urte aldera arrimatuxeak, zahartzen ari den jendarte baten ispilua, historia beste modu batera kontatzeko aukera edota gaztetasunari aurrez aurre zahartzaroa jartzeko gogoa bihurturik leitmotiv. Baina, horren haritik, Urretabizkaiaren Hiru Mariaeleberriak ekarpen berri bat egin dio eduki aldetik euskal literaturari, memoria albo batera utzirik, zahartzaroa egitasmo bilakatu digu, hau da, zahartzaroan ere pentsa daitekeela eta egitasmo bihurtu, gazteen eskuetan edo erakundeen menean utzi gabe.
|
|
|
Dirudienez, Martin Usategik ez zituen agindu horiek zuzen zuzen bete. Honen seme Manu Araibarren kontzientzian ere ez dute kezkarik
|
sortzen
eta agindu horiei jaramonik egin gabe biziko da, maitemintzen eta ezkontzen den arte: orduz gero, ez ditu tentazio iturri.
|
|
|
Adiña, edota aragiaren nekea... Beste zerbaiten susmoa edo gurari zimikoa
|
sortzen
zitzaion biozpean. (99)
|
|
|
Ez zan egia osoa ori. Ez zuan aren barruan kezka zorrotzak egonezin aundirik
|
sortu
. (123)
|
|
|
Euskara garbiaz eta aldi berean ulergarriaz baliatzea, pertsonaia eredugarriaren portaera eta horren hizkera decorum ak agindutako legeei lotzea eta abar, eleberrigintza tradizionalaren kezka izan dira. 1936ko gerraren ostean ere ez ziren desagertu idazketara eraman beharreko hizkuntzak
|
sortutako
buruhausteak. Esaterako, honela zioen Etxaidek Alos torrea elezaharrari eginiko sarreran:
|
|
|
Dena den, kontzeptuak «zama ideologikoa» duela erantsi du: euskaraz hitz egiten den lurralde esparruaz mintzatzeko ez ezik, «juridikoki eta administratiboki Euskal Herria
|
sortzeko
borondatea» ikusten du epaiak kontzeptuaren erabileran. [' Euskal Herria' terminoa ezeztatu dute, Nafarroa barneratzen badu, MAITE ASENSIO,]
|
|
|
ZIO (Zientzia Irakurle Ororentzat): goi mailako dibulgazioko liburuen bilduma, egungo ezagutza zientifikoan
|
sortzen
diren saiakerak euskarara itzulita biltzen dituena.
|
|
|
Artikulu honek ikerlerro interesgarri bat jorratzen du diskurtso espezializatuaren azterketan. Izan ere, orain ari dira
|
sortzen
eta finkatzen euskarazko hizkera juridikoan hizkuntza usadio eta tradizio diskurtsiboak, eta alderdi horretatik ezin emankorragoa izan daiteke diskurtso markatzaileen azterketa. Egia esan, Andres Urrutiaren lan bat (Urrutia, 2008) dago gure ikerlanaren abiaburuan, han esaten baitu Urrutiak (2008:
|
|
|
|
Sortu
zenetik XIX. mende hasieratik, alegia, biologiak ez dio utzi egituretan barrentzeari eta funtzioetan sakontzeari. [ZIO, Sagua, eulia, eta gizakia, François Jacob/ Juan Garzia (EHU, 2004) Orr.:
|
|
|
(20) Ezagun dugu, hori bai, tragedia horren gertuko eta zuzeneko eragina, hots: erailketek, mehatxuek, bahiketek, estortsioek eta xantaiek
|
sortutako
min eta sufrimendu itzela [ZCP Lt, Terrorismoaren biktimen aitortzari buruzko legea, Eusko Legebiltzarra (2010)]
|
|
|
(41) Hezkuntzako Ikuskatzaileen Kidegoa, esate baterako, azaroaren 20ko 9/ 1995 Lege Organikoan
|
sortu
zen, Ikastetxeen Parte Hartzeari, Ebaluazioari eta Gobernuari buruzkoan alegia, eta beste hirurak, berriz, Hezkuntzaren Kalitateari buruzko abenduaren 23ko 10/ 2002 Lege Organikoaren xedapen bidez sortu ziren [ZCP Ak, Hezkuntza Unibertsitatez kanpoko irakaskuntzako zenbait kideko osatzeko legea, X. Ezeizabarrena. ELERIA, (2008)]
|
|
|
(41) Hezkuntzako Ikuskatzaileen Kidegoa, esate baterako, azaroaren 20ko 9/ 1995 Lege Organikoan sortu zen, Ikastetxeen Parte Hartzeari, Ebaluazioari eta Gobernuari buruzkoan alegia, eta beste hirurak, berriz, Hezkuntzaren Kalitateari buruzko abenduaren 23ko 10/ 2002 Lege Organikoaren xedapen bidez
|
sortu
ziren [ZCP Ak, Hezkuntza Unibertsitatez kanpoko irakaskuntzako zenbait kideko osatzeko legea, X. Ezeizabarrena. ELERIA, (2008)]
|
|
|
(48) Kontratua bada izan, pertsona bat edo gehiago ados daudenetik, beste pertsona bati edo batzuei begira, beren burua gauzaren bat ematera edo zerbitzuren bat egitera behartzeko (KZren 1254 art.). Kontratuaren alderdiekefektu juridikoa, hau da, betebeharra
|
sortzera
zuzendua dagoen adostasunaematen dute (haien borondate komuna adierazten dute) [ZCP Ak, Zuzenbide zibila III. Betebeharren zuzenbidea, erantzukizun zibila eta kontratuen teoria orokorra. Ibon Viteri, UPV/EHU (2011)+
|
|
|
Erakunde administrazioa da deszentralizazio funtzionalaren adibidea. Kasu horretan, lurraldedun administrazioak (hots, Estatuko administrazioak, Autonomia Erkidegoko administrazioak edo Toki administrazioak) erakunde bat
|
sortzen
du, hari dagozkion zereginetatik batzuk (funtzio batzuk) erakunde berriak bete ditzan [ZCP Ak, Administrazio zuzenbidea eta ekonomian esku hartzeko teknikak, Iñigo Urrutia, UPV/EHU (2010)]
|
|
|
(59) Batzuen ustez, derrigorrezkotasuna ohituratik eratorriko da, KZren 1089 artikuluaren lege esapidean barneratzen dena (Alguer, Pérez González). Beste batzuek, berriz, onartzen dute berez ez duela betebeharrak
|
sortzeko
gaitasunik; baina, aldi berean defendatzen dute, promesak hirugarrenei itxaropenak sortzen badizkie, promesa egin duenak duela edonola ezeztatu. Hau da, haien ustez, itxaropen bat sortu duena derrigortuta dago [ZCP Ak, Zuzenbide zibila III:
|
|
|
(59) Batzuen ustez, derrigorrezkotasuna ohituratik eratorriko da, KZren 1089 artikuluaren lege esapidean barneratzen dena (Alguer, Pérez González). Beste batzuek, berriz, onartzen dute berez ez duela betebeharrak sortzeko gaitasunik; baina, aldi berean defendatzen dute, promesak hirugarrenei itxaropenak
|
sortzen
badizkie, promesa egin duenak duela edonola ezeztatu. Hau da, haien ustez, itxaropen bat sortu duena derrigortuta dago [ZCP Ak, Zuzenbide zibila III:
|
|
|
Beste batzuek, berriz, onartzen dute berez ez duela betebeharrak sortzeko gaitasunik; baina, aldi berean defendatzen dute, promesak hirugarrenei itxaropenak sortzen badizkie, promesa egin duenak duela edonola ezeztatu. Hau da, haien ustez, itxaropen bat
|
sortu
duena derrigortuta dago [ZCP Ak, Zuzenbide zibila III: Betebeharren zuzenbidea, erantzukizun zibila eta kontratuen teoria orokorra, Ibon Viteri, UPV/EHU (2011)]
|
|
|
Corpusari dagokionez, eskerrak eman behar dizkiogu lehenik Ametzagaiña I+G+ b taldeko Josu Landari, corpusa arakatzeko tresna ezin hobea, eta gure beharretara egokitua?
|
sortu
eta ikertaldearen eskura jarri duelako; orobat eskertu behar diogu UPV/EHUko Euskara Institutuaren zuzendari Pello Salabururi (http://www.ei.ehu.es), Institutuaren corpusak gure zerbitzura jarri dituelako (ZIO, Pentsamenduaren Klasikoak, Ereduzko Prosa Dinamikoa eta Goenkale). UPV/EHUko Euskara Zerbitzuaren zuzendari Jesus Mari Makazagari eskertu behar diogu, halaber, EHUko ikasliburu itzuliak gure eskura jarri izana.
|
|
|
Ezaguna da idazlearen musikazaletasuna eta olerkietako batzuk kantatzekoak dira. Baina ez hori bakarrik, olerkien erritmoak, egiturak eta soinuak musika
|
sortzen
dute, eta kantuan moduan eroaten gaituzte testuetako asko eta askotan.
|
|
|
Aztergai darabilgun auziari, eleak kateetan eratzeari, dagokionez, noraezekoa da gogoan izatea une eta leku jakin bakoitzean igorlearen eta hartzailearen artean antolatzen den komunikazio egoeran, hitzak josteko modu batzuk neutroak izango direla, markarik gabeak; beste batzuk, ordea, markatuak izango dira, koloredunak. Elementu mota biak sistemakoak dira bete betean eta ez dute ezelako araurik hausten, baina elementu markatuek dituzten tasun berezien ondorioz adierazpen indar ohiz kanpokoa
|
sortzen
dute. Deklinabideari dagokionez, esaterako,, etxearen paperak?
|
|
|
aipatzea, estrategiez dihardugula,, arazoak? pentsamendua idatziz jartzerakoan
|
sortu
ohi direla argi samar ikusi eta halaxe onartzen dugulako denok, hau da, ahozkoa edo pentsamendua, paperera, itzultzen dugunean.
|
|
|
galtzen eta irabazten dituela ere onetsi beharrean egongo gara. Berbalduna (eta eleketarien erkidegoa) ere bizirik dago, eta etengabe galtzen ditu eta
|
sortzen
hizkuntz osagaiak. Beraz, zilegi bekigu korolario moduan aldarrikatzea hizkuntza aldakorra bada, berbak antolatzeko moduak ere aldatuz joango direla sasoia joan sasoia etorri, eta une jakin batean arau edo beharkizun dena aukera bihur daitekeela eta, alderantziz, aukera dena arau edo beharkizun.
|
|
|
Oso kontuan hartzekoa da hitzaurreak gordetzen (edo agertzen) duen subjektibotasuna; azken finean, aurretik aletutako ezaugarriak testuinguru jakin batean
|
sortzen
baitira. Historia, ideologia, edizioa... paratestuan islatzen dira.
|
|
|
Historia, ideologia, edizioa... paratestuan islatzen dira. Eraginen hartzaile dira paratestuak, eta
|
sortzen
direneko atmosferaren diskurtsoa ere erantsi egiten da (Payen de la Garanderie, 2004).
|
|
|
Garrantzitsua da, beraz, itzulpena, transferentzia, gertatzen denean hitzaurreekin zer gertatzen den aztertzea: ezabatu egiten dira?, aldatu?, gorde?, nola gordetzen dira?, testu berriak
|
sortzen
dira? (Risterucci Roudnicky, 2008).
|
|
|
LU bilduma auzo hizkuntzetan
|
sortu
eta euskarara itzulitako literatura lanez osaturiko liburu bilduma da. Liburuok 1989az geroztik argitaratzen dira, Eusko Jaurlaritzako Kultura Sailak eta EIZIE Euskal Itzultzaile, Zuzentzaile eta Interpreteen Elkartearekin egindako hitzarmenari esker.
|
|
|
Arrutiren obra XX. mendearen bigarren hamarkadan kokatzen da; Euskal Pizkundea deitzen denaren baitan, beraz. Euskal Pizkundea 1876aren ondorengo aldiari deitzen diogu eta, gutxienez hasiera urteari dagokionez, ez dago zalantzarik, foruen abolizioak
|
sortuko
zuen galera sentimenduari hertsiki loturik baitago ondorengo mugimendu kultural eta literarioa. Lourdes Otaegik honela azpimarratzen du XX. mendeko euskal poesialanean foruen galerak Erromantizismoan eta Modernismoan duen garrantzia (basqueliterature, 1 ahap.):
|
|
|
Urte horretan [1876an] amaitu zen Bigarren Karlistaldia, eta, foruak abolituta, kontzientzia berri bat
|
sortu
zen Euskal Herrian. Autonomia galtzea gertaera erabakigarria izan zen euskal kulturarentzat oro har, eta berdin berdin eragin zien karlistei eta liberalei, herri gisa zuten nortasunaz jabetu zirelarik.
|
|
|
L. Otaegik honela definitzen du laburki Pizkundea: . Mugimendu sozio-kulturala da Pizkundea, Erromantizismoaren itzalean
|
sortutakoa
, eta idealista alemaniarren lanak oinarri hartuta Europan zabaldutako hainbat kontzeptu ditu ezaugarri? (ibid., 2 ahap.).
|
|
|
(ibid., 2 ahap.). Erraz ikusten ahal da zeinen ongi bat egin zezaketen gerra bat eta bestea segidan galtzetik
|
sortutako
etsipenak eta Erromantizismoak proposatzen zuen herriaren arima berezko, zahar eta puruaren berpizteak. Era berean, herriaren hizkuntza eta bere historia goraipatzen dira eta, Euskal Herrian, aipaturiko galera sentipenak berehala sortzen du iragan lorios baten irudia, zuzenean bat egiten duena alemaniar idealismoak dakartzan ideiekin.
|
|
|
Erraz ikusten ahal da zeinen ongi bat egin zezaketen gerra bat eta bestea segidan galtzetik sortutako etsipenak eta Erromantizismoak proposatzen zuen herriaren arima berezko, zahar eta puruaren berpizteak. Era berean, herriaren hizkuntza eta bere historia goraipatzen dira eta, Euskal Herrian, aipaturiko galera sentipenak berehala
|
sortzen
du iragan lorios baten irudia, zuzenean bat egiten duena alemaniar idealismoak dakartzan ideiekin.
|
|
|
Alegia, Arana Goiriren helburua poesia idatzia kultua izan zedin bete behar zituen arauak ezartzea zen, arauok bertsolaritzaren formatatik urrunduz hain justu. Hori dela eta, Olerkariek arau hauek bere eginen dituzte euren helburu poetikoekin bat egiten duten neurrian; hau da, estilo arauok beteko dituzte ahozko tradizioaren eraginpean
|
sorturiko
literaturatik urrundu nahi duten heinean.
|
|
|
Paisaiaren behatzeak gogoetan murgilarazten du poetaeta gogoeta hauen zati handi bat oroitzapenek, nagusiki haur zenekoek, hartzen dute. Bestalde, trenak aurrera joaterakoan
|
sortzen
duen etengabeko mugimenduak, zeina mugimenduaren deskribapenaz gain itsasoaren agertze ezkutatze jokoan islatzen den, narratibitate gradu bat eransten dio poemari. Esan daiteke kontrastea funtsezkoa dela poeman, trenaren abiadura(, veloz?) poetaren gogoeta pausatuei kontrajartzen baitzaie.
|
|
|
Poesia modernistak hainbeste landu zuen, formaren esanahia, z mintza gaitezke, hizkuntza poetikoaren formak mezu bat igortzen baitio irakurleari, emozio edo iradokizun mailan gauzatzen dena. Iuri Lotmanek Arte testuaren egitura (1970) lanean adierazten du poesiak baduela balio ikoniko bat, eta hizkera arruntean
|
sortzen
ez den zentzu bat sortzen dela hizkera poetikoan. Zentzu hori hizkera poetikoari dagokio zuzenean eta, zehazkiago, bere osagai sintaktikoei.
|
|
|
Poesia modernistak hainbeste landu zuen, formaren esanahia, z mintza gaitezke, hizkuntza poetikoaren formak mezu bat igortzen baitio irakurleari, emozio edo iradokizun mailan gauzatzen dena. Iuri Lotmanek Arte testuaren egitura (1970) lanean adierazten du poesiak baduela balio ikoniko bat, eta hizkera arruntean sortzen ez den zentzu bat
|
sortzen
dela hizkera poetikoan. Zentzu hori hizkera poetikoari dagokio zuzenean eta, zehazkiago, bere osagai sintaktikoei.
|
|
|
Horrela bada, sinbolismo modernoak elementu bat irudikatzetik atmosfera osoago bat irudikatzera egiten du jauzi, eta horiei adierazpen poetikoa ematea asoziazio metaforikoen bidez lortzen da, edo, Baudelairek ezarri zuen terminoa erabiliz,, korrespondentziak?
|
sortuz
.
|
|
|
Zori gaiztoan itzan i
|
sortu
|
|
|
ezezkoaren bidez leundu egiten du itxuraz esapidea, baina egiazki kontrakoa gertatzen da, adiera indartzea alegia. Narratzailearen segurtasun falta, errealitatea deskribatzeko zailtasuna, eta horren aurrean isiltasuna hautatzea aipagarria da; izan ere, pausa hori, esaldia ez bukatzea bera, nahikoa da anbiguitatea
|
sortzeko
. Hugo Friedrichek, Die Struktur der modernen LyrikEstructura de la lírica moderna() lanean (1956:
|
|
|
Alegia, neurtitza ez darabil eskuartean duen gaiaren ikuskera erabat banakoa eta berezia emateko, prozedura erabat partikularrak erabiliz. Egileak ez du bilatzen berea bakarrik den unibertso berezia
|
sortzea
, ezta mintzaira estandarra abiapuntu hartuta berea bakarrik den mintzaira sortzea.
|
|
|
Alegia, neurtitza ez darabil eskuartean duen gaiaren ikuskera erabat banakoa eta berezia emateko, prozedura erabat partikularrak erabiliz. Egileak ez du bilatzen berea bakarrik den unibertso berezia sortzea, ezta mintzaira estandarra abiapuntu hartuta berea bakarrik den mintzaira
|
sortzea
.
|
|
|
Marfilezko dorrean isolatu gabe, egileak kolektibitate batekin bat egitea bilatzen du. Mundu berezia
|
sortuaz
eta mundu hori mintzaira berezi baten bidez adieraziaz nekez bategin daiteke kolektibitate batekin. Kolektibitate baten mundua eta kolektibitate horrentzat ulergarri izan daitekeen eran adierazia eramaten da gehienetan testura.
|
|
|
Gurean, eta gurea bezalako herrietan, herri/ komunitatearen balioek beti hartuko diote gaina poetaren, ni, aren sentimenduari. Nola
|
sortuko
zen, bada, poesia lirikorik? (2003:
|
|
|
Ziurrenik ez da zehatza, beti? gertatzen denik esatea, ezta poesia lirikorik
|
sortu
ez dela esatea ere, baina, zalantzarik gabe, I. Aldekoak egoki zantzutzen du ni poetikoaren eta komunitatearenaren arteko kinka. Indar joko horretan, Arrutiren ibilbidea testuinguru kulturalaren eraginpean moldatu eta komunitatearen subjektu kolektiborantz (eta beronen estilorantz) jo zuen obra poetiko baten lekukoa da.
|
|
|
euskal literatura azken hogeita hamar urteetan erabat instituzionalizatu da EAEaren instituzioen inguruan, eta gainera, azken bost urteetan, globalki Etxepare Institutuak AEBetako, ikasketa iberiarren? ekimenenari jarraikiz ekimen espainiar nazionalista statu quo oso kezkagarri eta batez ere erreakzionarioa
|
sortu
du literaturaren alorrean oraindik ere XIX. mendeko, mission civilisatrice, aren ideologia inperialistari erantzuten diona, erakunde mota horietan guztietan bezala: Cervantes, Goethe, Aliance Français...
|
|
|
oinarriak ezartzen dituzte, zeinek azken batean, eta Fichteri jarraikiz,, filologia erromanikoa?
|
sortuko
duten literatura latindarraren koebaltasun gabezia indartzeko. Hots, filologia erromanikoa sortzen da jada dekadentea den eta indarrik ez duen kultura latindar baten ikerketa arkeologikoa eratzeko.
|
|
|
sortuko duten literatura latindarraren koebaltasun gabezia indartzeko. Hots, filologia erromanikoa
|
sortzen
da jada dekadentea den eta indarrik ez duen kultura latindar baten ikerketa arkeologikoa eratzeko. Subjektu ikertzailea alemaniarra eta ikerketa objektua erromanikoa den analisi egitura indartzen dute Schlegel anaien lanek eta hala, erromantizismo alemaniarraren lehenaldi loriatsu baina ez koebala mundu erromantzean topatuko dute, Italian eta Espainian, Petrarka, Dante, Cervantes eta Calderonen literaturan.
|
|
|
Frantzian eta Espainian, Barthesen 1960ko polemikak arte behintzat, eta Espainian Carlos Blanco Aguinagak, Iris Zavalak eta Julio Rodriguez-ek
|
sortu
zuten eskandalu marxista arte, eredu filologikoak izan du indar. Hots, hizkuntza erromantzeak objektu kritiko ez koebal bihurtzen dituen ideologia izan da buru XX. mendean, estatu espainiar eta frantziarrean.
|
|
|
Historia nazionalista honek Euskal Herriko klase eta talde sozialen arteko gatazkaren muina ardatza alboratu egiten du, mezu antihistoriko eta burgesaren alde: , nazio bat euskaraz idazten hasi eta mendeen buruan euskarazko testugintza normalizatua
|
sortzera
ailegatzen da?. Euskal literaturen historia gatazka sozial baten historia da, diglosia sozial hedatu baten historia.
|
|
|
desberdinetan banatu, asepsia filologikoz. Hain zuzen, bi literatura horiek elkarren aurka
|
sortzen
duten talka sozialean irakurri behar dira, non apologistek euskara objektiboki (objektu gisa) erabiltzen duten bertako eliteak zilegitzeko, hain zuzen legebiltzarretan euskara debekatzen duten elite berak, euskara hizkuntza subalterno bat bihurtuz, zeinak ahozkotasunean bizirik iraun behar duen hurrengo hiru mendeetan.
|
|
|
Ezin dira eskuliburu erlijiosoak euskara kalitatearen arabera aztertu edota, lapurtera, bizkaiera edo gipuzkera klasikoa?
|
sortzen
dutela hutsik aldarrikatu. Horiek kezka filologikoak dira.
|
|
|
Eskuliburuak, Foucaulti jarraikiz, eta Jesus Apodakak jadanik aztertu dituen moduan,, ni aren teknologia erlijiosoak? dira, kristau subalternoaren kontzientzia indibiduala
|
sortu
eta erregulatzeko, hots, diskurtso eta diziplina teknologiak dira.
|
|
|
Saiakeran ere, Real Sociedad Bascongada de Amigos del Pais eko lehen Ensayoan, euskara eta gazteleraren artean
|
sortzen
diren dinamika diglosikoak aztertzea giltzarri da Ilustrazioa ulertzeko. Alabaina, testu hau, gazteleraz dagoelako gehienbat, ez da inoiz euskal literaturan barneratzen.
|
|
|
Hots, historikoki klase hegemonikoek euskara subalternizatu ahala, feminizatu ere egiten dute. Feminizazio honek XIX. mendera arte iraungo du, Mogel eta Xahorekin hasita, euskal patriarka berriak orduan hasiko baitira
|
sortzen
, hots, Peru Abarkak, Aitorrak, eta mende amaieran Joanesak. XIX. mendean euskarak berriro ere maskulinizazio berri bat pairatzen du eta fenomeno honek arrazoi ideologiko desberdinei erantzuten die.
|
|
|
Hortik Retolazaren aldarrikapena herri literaturaren ekarpenak Literaturaren Historiaren katera biltzeko eta horrekin batera, herri literatura eta literatura jasoaren artean dagoen continuum literarioaz aritzeko logika berria?
|
sortzeko
gonbidapena (Retolaza, 2010, 975).
|
|
|
Orain arte adierazitakoaren arabera ondorio arin bi atera daitezke. Lehenengo eta behin, hemen proposaturiko hipotesia onartuko balitz, euskal literaturaren historiari arazo txiki berri bat
|
sortuko
litzaioke: zelan azaldu Larramendik Mikoletaren lana ezagutu izana?
|
|
|
Izan ere, bazen aukera romancehitza bera hautatzeko, edo besteren bat: XVII. mendean cantar vizcaíno eta canción vascongadamoduko formulazioak ere
|
sortu
ziren. Nekez ahatz daiteke, ostera, izen horien zama ideologikoa:
|
|
|
Kutsu ideologikoaz gain, badute hitz horiek erresistentziatik zerbait erabiltzaileen jarrerari dagokionez. Joseba Gabilondok (2012) proposatu du oraintsu subjektu euskaldun eta espainolaren genealogia subjektu horietako bakoitzaren posizioa
|
sortzen
duten formazio diskurtsiboak aztertuta. Genealogia horretan oinarrituta, zilegi da romancealdarrikatzen duen diskurtsoari subjektu espainola atxikitzea eta aldi berean vascuence/ euskaraplazaratzen duen diskurtsoaren sorreran euskal diferentziaren zantzuak antzematea, euskal subjektuarenak alegia.
|
|
|
Testu guztiak izenik gabeko narratzaile batek aurkezten baditu ere, susmoa dago Larramendi bera izan zitekeela narrazio horren asmatzailea (Goikoetxea, 1967). Latin, gaztelania, frantses eta italierazko poemen berri eman ondoren, akademia literario moduko batean(, aquella especie de Academia?) lehiatzen diren lau ikasleren poemak zelan
|
sortu
ziren azalduko du narratzaileak. Luzea den arren, zilegi bekit sarrera osoa hemen aipatzea:
|
|
|
Ankisesen iragarpenaren arabera Augustoren eskutik urrezko aro berri bat etorriko da, Martzelok luzatuko zukeena hain gazterik hil izan ez balitz. Eneidako pasarte hori guztia, narratzaileak laburki gogoratua, lehen Borboien Monarkia Hispanikoak bizi duen egoeraren alegoria bilakatu da Luis I.aren heriotzaren ospakizunerako Salamancako jesuiten Ikastetxe Nagusian
|
sorturiko
poemetan. Eta horrekin batera Espainiako formazio diskurtsibo inperialaren gai nagusiak elkarri uztartuta eta laburbilduta agertu dira:
|
|
|
Eneas troiarrarengandik Erromako Augustorengana doan ibilbidean translatio imperii delakoa iradoki da, bai eta urrezko aroaren itzulera lehen enperadoreari egindako aipamenaren bitartez, aldi berean euskaldunaren, bozalidad? horrek, itxurazkoa baino ez bada ere, poesia bezalako hizkuntz tramankulu sofistikatuak
|
sortzeko
gaitasun gabezia gogora dakarrela, alegia arteen loratzerik ezagun ez duen burdin aroarekiko lotura.
|
|
|
Lan horietako batzuk Salamancan egin zituen, non eta inperioaren jakintzaren gunetzat jo litekeen hirian. Lan horren bitartez, aurreiritzi errotuak gezurtatuaz batera, sermoigile eta idazleentzako lanabes nahitaezkoak
|
sortu
zituen. Euskal Herri penintsularreko literaturen historiari dagokionez, ez da gehiegikeria esatea Larramendirekin epistemeberri bati hasiera eman zitzaiola, ustezko burdin arotik ateratzen hasteko aldia.
|
|
|
Artezortzicóan?, y mejor zortzidún[,] amarcó, y mejor amardúndun? esaten zuela (1729, 382), ez ote zituen
|
sortu
–amaierako molde metrikoen izenak Oihenartek asmaturiko hamarkuneta hamalaurkunhitzen eredura (2003, 513 eta 525), bertsoak izendatzeko herri eraren kaltetan eta kutsu jasoagokoaren mesedetan. Oihenarten jarrera kultista gogoko izanik haren poesiagintzaren ezagutza ezin ote zuen aitortu Larramendik jarrera moralista zurruna zela eta?
|
|
|
Oihenarten jarrera kultista gogoko izanik haren poesiagintzaren ezagutza ezin ote zuen aitortu Larramendik jarrera moralista zurruna zela eta? Azkenik, bizkaierazko maitasun poesia ere guztiz gelditu da isilpean Larramendiren lanetan, nahiz eta ezina dirudien haren berri ez ezagutu izana lehen atalean azalduriko hipotesiaren arabera, alegia Andoaingoa Mikoletaren teoria metrikoetatik abiatu zela bereak
|
sortzeko
. Beraz maitasun kutsuko euskal poesia idatzi osoak eten nabarmena pairatuko zukeen Larramendiren eraginez.
|
|
|
Jakina, ez dagoen [euskal historiaren] subjektu [positibo] hori
|
sortzeko
egin behar diren maniobra diskurtsiboak izugarriak dira. Euskal literaturaren historiara gure analisia mugatuz, doktrinak, hiztegiak eta gramatikak bihurtu behar izan dira ez dagoen literatura baten objektu positibo, hala euskal literaturaren subjektuaren historia era positiboan linealitate etengabe batean azal dadin, XVI. mendetik XXI. mendera arte.
|
|
|
Euskal Herria poetarik gabeko lurraldea zela, burdin aroan bizi zen burdinaren lurraldea zela. Baldintza horietan subalternitate sakonera zokoratutako euskal subjektua
|
sortu
du formazio diskurtsibo horrek, bikoitza izan litekeen subalternitatera. Alde batetik, zatika baina positiboki ezaguna dugun ahozko edota herri literaturaren bilketa bultza lezakeen edozein ekimen indargabetu zuelako, euskal literaturaren eremu zabal eta emankorrak isiltasunera kondenaturik:
|
|
|
(Axular, 1643, 19). Liburuak
|
sortu
eta argitaratzeko beste hizkuntzetako erabiltzaileek betetzen zuten posizio bera euskaldunek (batez ere Euskal Herri penintsularrekoek) ere betetzeko modurik ote zuten da galdetu beharrekoa.
|
|
|
Gorputz biluziaren irudikapenari Larramendik erantzun bikoitza eman dio: lehenengo eta behin kritika poetikoaren bitartez, egoera epikoaren seriotasunak(, gravedad?) eta pertsonaien mailak eskatzen duen decoruma hautsi delakoan; eta bigarrenik comparatio anplifikatzaileren bitartez, Eneidako pasarte horrek aukera ezin hobea eskaintzen duenez gero olagizon euskaldunen nagusitasuna erakusteko antzinate klasikoak burdingintzaz
|
sorturiko
irudikapenen parean, eta bide batez moralaren alorrean ere. Aldi berean olagizon euskaldunek arropa gutxi erabiliko zutela zioen diskurtsoari (esate baterako Covarrubias, 1611, s. v., azero?) ere erantzuten ari zen Larramendi.
|
|
|
Jakina, literaturaren garapena baldintza dezaketen beste alderdi batzuk ere egon daitezke hizkuntzen artean, hala nola hiztun kopurua. Betiere, babes sendoagoa izango du hiztun kopuru ugariko hizkuntzan
|
sortzen
duen idazleak. Halere, botere politikoak bultzatzea ala mespretxatzea, oraindik erabakigarriago da.
|
|
|
Mende batzuetan behintzat, ez da horren zaila izango, delako, sistema de normas literarias, en sarrera zedarritzea. Arau horien hedapena, dibertsifikatzea, askotarikotzea arakatzeak, berriz, ez du joko gehiegirik eragingo idazlan profanoek osatzen duten corpus laburrarengatik; izan ere, dagoeneko adierazi den moduan,
|
sortutako
euskal produkzio literarioa bizirik iraun duena baino zabalagoa izanagatik, eskura geratu den dokumentazioa bakarrik da erreala, eta horren argitan, Lazarragak edo Etxeparek indarrean jarritako arau sistemek ez zuten ez hedapen, ez dibertsifikatze handirik izan. Ezta Oihenartenak ere.
|
|
|
Egia da aldi batetik bestera ez dela igarotzen bat batean eta aurreko aldiko ikuskeratik mamitutako obrak berrietatik mamitutakoekin batera
|
sortzen
direla. Errenazimentua behatu besterik ez dago, eta ez bakarrik XIV. mendearen hasieratik bertatik aldi hori Italian jaioa delako, Europako mendebaldeko beste leku batzuetan XV. mendearen bigarren erdira arte, nahiz XVI. mendearen lehen erdira arte, eta baita mende horren bigarren erdira arte ere, itxaron behar denean, baizik eta XVI. mendearen lehen hamarkadatan beraietan ez delako aurkitzen Europa osoan leku bat zeinetan agerkari oro Errenazimentua den berrikuntza horren adierazpen den.
|
|
|
Erdi Arotik, Errenazimentutik... bildutako uzta urria izan arren, utzi zuten lekukotasunik euskal literaturan. Aurrerago, XVIII. mendean, ez da faltako izpiritu neoklasikotik
|
sortutako
idazlanik. Jakina denez, helburu didaktikoak gobernatzen duen aroa da.
|
|
|
Herri landu bereizketara jotzeak, bataren eta bestearen arteko mugarriak jartzeko
|
sortzen
dituen oztopoez gain, geroagoko garaietarako ere banaketa atxikitzea galdatuko luke barne koherentziak. XX XXI. mendeetara hedatuko genuke sailkapen hori?
|
|
|
Horregatik, antologia orokorrek funtsean bermatu egiten dute literaturaren historietan finkaturiko kanona; baina inoiz edo behin hari zuzenketak egiten edota ñabardura baloratiboakeransten ere ausartzen dira antologoak. Aldiz, aro mugatu bateko edota talde jakin bati dagozkion antologietan, bereziki garaikide eta moderno edo postmodernoetan helburua hipotesi berriak probatzea izan ohi da, kanon berri bat
|
sortzea
eta aurreko epean izandako poetika gainditua dela frogatzea, testu corpus baten bidez argudiatuz aurrekoa, zahartua, geratu dela.
|
|
|
artikuluan (2011: 325) dioskunez, antologia sortzaileek ez dute kanonean ezarritako balioak berresteko asmoa, baizik eta hura kordokarazi eta errealitate berri bat gorpuztu eta
|
sortzeko
xedea. Horretarako,, irudimen antologikoa?
|
|
|
Lur, Etor, Jakin, Auspoa, Gero, Kriselu... Testuinguru horretan
|
sortu
zuen Juan San Martin eibartar idazleak Uhin berri izenez bataiatu zuen lan bilduma, aldizkarietako idazle berrien lanak liburu batean bilduz 1969an.
|
|
|
Antologia burutu eta gero ere, euskal poesia garaikidearen sustapenerako argitaratu zuen Olertialdizkaria (1959), bereziki aipagarria hartu zuen hedaduragatik eta eskaini zuen plataforma zabalagatik; izan ere, bere bi aldietan, 1959 eta 1995 artean, batez beste, 1.950 olerki eta bertso lan inguru eta 350en bat olerkariren lanak eman zituen ezagutzera. Gehiegikeriarik gabe esan daiteke Onaindiak olerki mugimendu bat
|
sortu
zuela Olertialdizkariaren bidez, gazte asko olerkigintzara bultzatuz.
|
|
|
Euskal narratibaren kanonizazio prozesua aro demokratikoarekin batera abiatu da eta aldaketa handia ekarri zuen euskal literaturaren paradigmetan. Hausturarik eragin ez bazuen ere, sistema literarioaren finkatzeko baldintzak
|
sortu
zituen, bereziki, euskararen koofizialitate legearen bidez, zeina 1979ko Autonomia Estatutuaren eta 1982ko Euskararen Erabilera Normaltzeko Legearen ondorioz heldu zen. Bereziki, hezkuntzaren alorrean eredu elebidunak ezarri izanaren ondoriotzat jo daiteke irakurlegoaren premien aldakuntza eta erakundeen politika kulturalak argitalpengintzari laguntzeko partidak ezarri izanaren fruitu argitaletxeen sorrera.
|
|
|
Ikuspuntu sistemiko batetik, Trantsizioaren ondoren
|
sorturiko
baldintza berriek eraldatu egin zuten ofizialduriko hizkuntzetako literaturen egoera. Batetik, hedatze akademikoak irakurle berriak eta gazteak ekarri zizkion, baina bestetik, hizkuntza estandarra eta literatura produkzio homologagarriaren premia jarri zuen mahai gainean.
|