|
2003
|
|
|
Era berean, 1911nbizpahiru herritarrek hartugogo zuten, telefonoarenharia euren etxeraino ezartzeko; haietarik bat Erreka, ostatu nagusikoa. 1912an, dioskunez,, plazako bi etxerik handienetarat bidatua izan da tutetan, handik goraxago pentze batean
|
sortzen
zen iturria. Orai delako bi etxek badute ura ausarki, beherean bezala estai guzietan?. Antza, Baigorri eta Donibane Garaziko laborari etxe anitzek ezarri zuten.
|
|
|
Teoriadarwindarraren etorrerak, hautespen naturalaren bidezko eboluzioa 1859an plazaratu zuenak, ez zuen masa suntsipenen gaineko eztabaidarik
|
sortu
, eta ez ere zehazki dinosauroen suntsipenaren gainekorik ere.Erregistro fosilean oinarrituriko filogenia azterketek ere ez zuten horrelakorik bideratu. Darwin ohartu egin zen ammoniteen desagerpen azkarrazKretazeoaren amaieran, baina benetako fenomenotzat jo beharrean, erregistro fosilaren hutsuneekin uztartu zuen.
|
|
2006
|
|
|
Begira, begiraerne, oraindik moldekodirufal tsukontua usainbero beroa darion txanpon arrotz horri. Horretanere, bistan da, leienda hornitubeharrak
|
sortu
duela bertsoa. Oraingoan, AzkuerenetaDonostiarenkontaerekezbezala, zen, nolabaitbertsotansartubehartakoa.Etahorratx, sartuere, zei nenpolikisartuden, atzekoatetik, ixilmixilka!...
|
|
|
Dudaguztiakdeusezteko testigutzabatbeharkolitzakebaina, horieskuratukoezdegunez, zukaurkitutakoanahikoadeJaderizkiot, BerdabiokomonetariaJosephdeEtchagaraizela baieztatzeko (konturatualzera Etchagaraiidaztekoeralparraldekoeradela, lparraldekoaote genduen gure Joseph? ...natural batizan zuen: DonJuan havido de Maria Echagarai en la Baja Navarra, berazhartuemanakbazituelahan) eta, gizonbakarrarentzatlanhaudixkoazanez, consortes, laguntzaileakalegia, izanzituela.. Dena dela, nahizetabestelaulaguntzaileen abizenakeregarbiazaldu, ezdutustebidehorretatikjotzeakmereziduenik; famili giroakez bainaofizioaksortutakoekintzadanezgehienbatmonetagintza; hainzuzen, Elamakoolíi
|
famatuetan
sortutakoa. Ezpentsagero hainerreza denik moneta moldeak prestatzea hain txikiaketafinakizanik; ezetaeremetalaurtutzekolabeaketaarragoakeskuraedukitzeaeta hori guzia Elaman edukiko zuten.Beraz abizenak eta familiak aztertzeak ez du sentidu gehiegirik.
|
|
2007
|
|
|
Manifestu horrek gizarte moderno bateko intelektualaren betebeharra de, nitu zuen, intelektualen funtzio sozial berria agertu baitzuen. Eguneratze prozesu horri eutsi zion Eliza katolikoak ere, eta bere buruzagiak eta intelektualak
|
sortzen
saiatu zen, azaldu dugun moduan.
|
|
|
– Pertsonaien datu base bat
|
sortzea
, euskaltzaleen lagunarteko pertsonaiak sailkatuz, etorkizunean hiztegi biogra, ko baten sorrera bideratuko lukeena12.
|
|
|
Beste aldetik, eta informazio iturriak aipatzen ari garela, aztertzen ari garen urte horietan Piarres La, tte talde euskaltzale baten burua izan zen, aldizkari bat argitaratzearekin batera. Talde euskaltzalea eta Aintzina> talde horren argitalpenaren prestakuntzak postatruke mamitsua
|
sortuko
zuen, oso erabilgarria guretzat, kontuan harturik 1920, 1930 eta 1940.eko hamarkadetan eskutitzak zirela berriak jaso eta hedatzeko bide nagusia.
|
|
|
La, ttek eratutako talde euskaltzalearen ekintzetan hartu zuten parte. La, ttek Menditarrak> mutil gazte taldea eta Begiraleak> nesken taldea ere
|
sortu
zituen; Xabier Diharce eta Jacques Mestelan Menditarren partaideak izan ziren eta Mayi Diharce eta Jeanne Salha Begiralekoak.
|
|
|
Laurent Diharassaryk Catéchisme> électoral> kaleratu zuen errepublikarren kontra eta Louis Etcheverry eskuindarrak, bonapartistak eta erregetiarrak ordezkatu zituen 1889ko hauteskundeetan. Helburu politikoarekin, euskal herritarren sostengua bereganatzearren, Louis Etcheverryk Eskualduna> astekaria
|
sortu
zuen 1887an.
|
|
|
Martin Guilbeau eta Julien Vinson garaikideak kexu agertu ziren dAbbadiek antolaturiko festak gero eta politizatuago zeudelako, konkretuki xurien aldeko jaialdiak zirelako. Azkenean, Guilbeau eta Vinson errepublikazaleek, Association> Basque> de> Jeux> Floraux>
|
sortu
zuten eta ospakizun propioak antolatzeari ekin zioten.
|
|
|
Gratien Adéma Zaldubi lehendakari, Arturo Campion eta Sabino Arana lehendakariorde, Martin Guilbeau idazkari eta Léon Hiriart diruzain. Erabaki zuten hurrengo urtean Hondarribian elkartzea, batasun ortogra, korako bideak ezartzeko, alde batetik, eta Fédération> Littéraire> Basque> elkarte literarioa
|
sortzeko
, Eskualzaleen Biltzarra deituko zutena, bestetik.
|
|
|
1922an RIEV> Eusko Ikaskuntzaren argitalpen bilakatu zen. Baina Eusko Ikaskuntza lehenago
|
sortu
zen, 1918an, Bizkaiko, Gipuzkoako, Arabako eta Nafarroako diputazioek Oñatin antolaturiko kongresu baten ondorioz. Eusko Ikaskuntza izan zen euskal kulturaren sorrera garrantzitsuenetarikoa, Joseba Agirreazkuenagak azaltzen duen bezala23, Oñatiko kongresu hartan gizarte berri baten beharrak islatu zirelako, hain zuzen ere, gizarte industrializatuan garatutako intelektualen beharrak.
|
|
|
XX. mendeko lehenengo hamarkadetako jende idasi horrek jakintza eremu berrietan murgiltzea eskatzen zuen. Eta horregatik
|
sortu
zuen Eusko Ikaskuntza, erakunde intelektualago bat falta zelako.
|
|
|
1918an Cosme de Elgezabal eta Félix de Landaburu Bizkaiko diputatuek euskal hizkuntza zainduko zuen erakundea eratzeko proposamena egin zuten25 Bizkaiko, Gipuzkoako, Arabako zein Nafarroako diputazioek erantzun zioten eskaerari, baina Eusko Ikaskuntzaren esku utzi zuten lana, 1918an Oñatin burutuz I. Kongresua. Raimundo Olabidek Akademia berriaren estatutua prestatu ostean, Eusko Ikaskuntzak ontzat hartu zuen 1919ko irailean, Euskaltzaindia
|
sortuz
.
|
|
|
Lan honetan leku zabala eskainiko diogu Eskualdunari, baita garai hartako gainerako argitalpen eraginkorrenei ere, haien orrialdeetan aurkitu baitugu Piarres La, tte eta garaikideen luma. Esan beharra dago urte horietako euskal astekari gehienak, ez guztiak, alabaina?, Elizaren eskuetan edo eraginpean
|
sortu
zirela. Izan ere, Frantziako Iraultzak ekarritako liberalismo eta agnostizismoari aurre egin nahian, Elizak euskara eta euskal kulturaren garapena bultzatu zituen, baita euskara horretarako tresna bihurtu26 ere:
|
|
|
Eskualzaleen> Biltzarra> aldizkariari dagokionez, 1901eko azaroan izen bereko elkarteak
|
sortu
zuen, Hondarribian buruturiko bilera baten ondorioz. Bide batez, esango dugu Hondarribiko batzar hartan euskara zaindu eta hedatuko lukeen Euskal Akademia sortzeko asmoa ere bazutela, baina askoz beranduago arte, 1919an, ez zen zertu.
|
|
|
Eskualzaleen> Biltzarra> aldizkariari dagokionez, 1901eko azaroan izen bereko elkarteak sortu zuen, Hondarribian buruturiko bilera baten ondorioz. Bide batez, esango dugu Hondarribiko batzar hartan euskara zaindu eta hedatuko lukeen Euskal Akademia
|
sortzeko
asmoa ere bazutela, baina askoz beranduago arte, 1919an, ez zen zertu. Are gehiago, Eusko Ikaskuntza elkarteak aurrea hartu zion Euskaltzaindiari:
|
|
|
1918an Bizkaiko, Gipuzkoako, Arabako eta Nafarroako diputazioek biltzar bat antolatu zuten Oñatin, euskal kultura oinarri eta helburu harturik; horrekin batera, biltzar hartako emaitzei iraunkortasuna emango zion erakundea eratu zuten, Eusko Ikaskuntza izena hartu zuena. Azkenean, Eusko Ikaskuntza bera izan zen 1919ko urrian, berriro ere Diputazioen bultzadarekin, Euskaltzaindia
|
sortzeko
lehenengo ekintzak burutu zituena.
|
|
|
Eta, nola ez, 20 eta 30 hamarkadetan bizirik zirauten antzinako aldizkariez gain, 1920.eko hamarkadan berean Iparraldean
|
sorturiko
aldizkariak hartuko ditugu kontuan, garaiko ekintza intelektualen isla ere izan baitziren, hala nola: Gure> Herria, Bulletin> du> Musée> Basque> eta Aintzina.
|
|
|
|
Sortu
egin zuten, hala ere, zailtasunak ahal zuten moduan saihestuz: William Boissel atzerritarra aukeratu zuten museo berriaz arduratzeko,
|
|
|
Ikusten dugu, beraz, 1920 hamarkadan
|
sorturiko
Gure> Herria> eta Bulletin> du> Musée> Basqueko idazleek Eskualduna> eta Eskualzaleen Biltzarraren helburu berberekin osatu zituztela artikuluak, hau da, euskaldunen ezaugarriak nabarmendu eta iraunarazteko; hain zuzen ere, aurreko parrafoetan azaldu dugun euskal burgesiaren xedea zen hori.
|
|
|
Action> Française> 1899 urtearen inguruan
|
sorturiko
liga zen. Charles Maurrasen pentsabidean oinarriturik, Antzinako Erregimeneko erregezaletasuna berreskuratzea defendatu zuen, Frantziako Errepublikaren kontra, beraz.
|
|
|
Gerra amaiturik, Eskualduna> debekatu eta Herria> astekaria
|
sortu
zuten, 1944an. Piarres La, tte Herria> astekariaren zuzendari aukeratzearekin batera, amaiera ematen hasi ziren erresistentzia ekintzei64 Ordutik aurrera, La, tteren emaitza intelektualek oihartzun handiagoa izan zuten, aurrekoak bezain garrantzitsuak izan baziren ere:
|
|
|
Piarres La, ttek Esprit> eta Etudes> aldizkariak irakurtzen zituen, baita Emmanuel Mounier eta Jacques Maritainen lanak ere66, hau da, 1930 hamarkadan garatu ziren mugimendu ez konformisten argitalpenak67 Era berean, ezin dugu ahaztu Daniel Ropsek 1930 hamarkadan
|
sortu
zuen talde ez konformistetariko bat: Ordre> nouveau; mugimendu federalista izan zen Ordre> Nouveau> eskualdeen berezitasun eta eskubieei eustearen alde agertu zen.
|
|
|
Azkenez, aipatu beharra dago Aita Yves de la Brière jesuita, La, tteri aholkuak eman zizkiona, hala nola Aintzina>
|
sortu
edo mugimendu euskaltzalearen egitaraua idatzi orduko, ideia euskaltzaleak ez zirela doktrina katolikotik urruntzen egiaztatuz. La, ttek berak eskaturik ikuskatu zuen De la Brièrek egitamu euskaltzalea, frogatzen duena irakasle jesuitarengan zuen begirunea.
|
|
|
Biltzarren bidez da indartu, eta era ainitzetan
|
sortu
, sentimendu hori, gerla ondoan, gerla berean baino gehiago. Lau urtez gerla egin zutelakotz goretsi dituzte.
|
|
|
Gerlari ohiak, gerrak zauriturik suertatu zirenez gero, bizitzeko laguntza jaso behar izan zuten Gobernuarengandik gerratik bueltatzean; laguntza hori lortu eta bideratzeko elkartu egin ziren eta Gerlari ohi en kolektiboa
|
sortu
zuten. Abertzaletasun amorratu eta atzerakoia izan zuten pentsamoldearen oinarri.
|
|
|
Stavisky Ukraniako abenturazaleak Alex> Etablissements> bitxi eta edergailuen dendak
|
sortu
zituen Parisen, 1928an, bitxiak bermegotan mailegatzeari ekinez. Staviskyk, politikoekin harremanak baitzituen, Baionako diputatu alkatea zen Garat ezagutu zuen eta udal kredituak Baionan sortzera bultzatu zuen.
|
|
|
Stavisky Ukraniako abenturazaleak Alex> Etablissements> bitxi eta edergailuen dendak sortu zituen Parisen, 1928an, bitxiak bermegotan mailegatzeari ekinez. Staviskyk, politikoekin harremanak baitzituen, Baionako diputatu alkatea zen Garat ezagutu zuen eta udal kredituak Baionan
|
sortzera
bultzatu zuen. Baina udal kreditu horiek iruzur bilakatu ziren gezurrezko kutxa bonoak kaleratu zituztenean, bitxien gezurrezko balorazioan oinarriturik baitzeuden.
|
|
|
Ybarnégarayren bizitza politikoarekin jarraituz, 1927an François de la Rocquek Croix> du> Feu> liga
|
sortu
zuen, gerlari ohien elkarte gisa, Ybarnégaray Croix> du> euren partaide bilakatu zen, baita buru bihurtu ere 1934an.
|
|
|
Le> il> Basqueren arduradunek esandakoaren arabera, Le> il> ez zen helburu hutsarekin
|
sortu
:
|
|
|
Le> il> Basquek ez bezala, 1887ko martxoaren 15ean
|
sorturiko
Eskualdunaren arduradunek astekaria argitaratzen jarraitu zuten. Louis Etcheverry jabeak Arnaud Pochelou aihertarrari utzi zion Eskualdunaren zuzendaritza.
|
|
|
1894ko bozketen ostean astekariak aurrera jo zuelarik, arduradunek adierazi zuten hauteskundeak amaiturik zeuden legez, politika pixka bat alde batera utziko zutela, laborari eta familien gaietara mugatuz125 Horrela, Eskualdunaren hedapena eta eragina herritarrengan handia izatera heldu zen,
|
sortu
zenetik irakurleen kopuruak gorantz eginik: 850 1880ean, 950 1889an, 1200 1890ean eta 1300 1891n126.
|
|
|
Kutsu erlijiosoa nabaria izan zen Eskualdunaren ia berri guztietan, Elizaren inguruan buruturiko ekintzak espresuki aipatzeaz gain129 Azaldu dugu jadanik Eskualduna> helburu politikoekin
|
sortu
zutenean, xede horiek bat zetozela Elizaren pentsamoldearekin130 Are gehiago, batzuetan Louis Etcheverry sortzaileak, politikaz, bihotz bihotzez bonapartte tiarra131, Elizak baino Errepublikaren kontrako pentsamolde gogorragoa azaldu zuen, Elizaren jokabideari errepublikazalea zelakoan132 kontra egiteraino.
|
|
|
Azkenez, eta hizkuntzalaritzaren arloari dagokionez, Eskualdunak> eskola
|
sortu
zuen. Eskualdunako Eskola edo Larresoroko eskola deitu zion La, ttek136 Eskualdunaren inguruan sorturiko lan-talde horri, Larresoroko Apaiztegiaren burua zen Arnaud Abbadieren gidaritzapean sortu baitzuten zenbait idazlek:
|
|
|
Azkenez, eta hizkuntzalaritzaren arloari dagokionez, Eskualdunak> eskola sortu zuen. Eskualdunako Eskola edo Larresoroko eskola deitu zion La, ttek136 Eskualdunaren inguruan
|
sorturiko
lan-talde horri, Larresoroko Apaiztegiaren burua zen Arnaud Abbadieren gidaritzapean sortu baitzuten zenbait idazlek: Jean Hiriart Urruty, Jean Blaise Adéma, Jean Barbier, Jean Saint Pierre eta Jean Etchepare.
|
|
|
Azkenez, eta hizkuntzalaritzaren arloari dagokionez, Eskualdunak> eskola sortu zuen. Eskualdunako Eskola edo Larresoroko eskola deitu zion La, ttek136 Eskualdunaren inguruan sorturiko lan-talde horri, Larresoroko Apaiztegiaren burua zen Arnaud Abbadieren gidaritzapean
|
sortu
baitzuten zenbait idazlek: Jean Hiriart Urruty, Jean Blaise Adéma, Jean Barbier, Jean Saint Pierre eta Jean Etchepare.
|
|
|
Baina Louis Etcheverry, bonapartista eta laikoa144?, ez zegoen ados Errepublika onartzearekin; hori zela eta,
|
sortu
ziren nolabaiteko hinki hanka batzu145 Jean Hiriart Urruty lankidea, Errepublika onartu zuena, eta Louis Etcheberryren artean.
|
|
|
Baina 1901 urte hartan Broussain arduraturik zegoen aurrerago aipatuko dugun Euskal Akademia sortze lanaz eta Société> Patriotique>
|
sortzeko
proiektua alde batera utzi zuen158.
|
|
|
Baina urritasun egoerak aldakuntzen beharra sorrarazi zuen idazle askorengan174 Horrela gerratik itzuli ziren hainbat lankidek, gerlari ohiak? Eskualduna> eta Adémarengandik urrundu nahi izan zuten175, gerrak erakarritako zailtasunez gain, gerlari ohi horiek ez zutelako Adema gogoko176 Piarres Xarrittonek azaldu duenez, alde batetik, belaunaldi diferentekoak ziren, ikasle irakasleen arteko haustura nabarituz; baina bereziki, gerran egon izanak
|
sortu
zuen sentimedu berezia izan zen gerran egondako lankideak besteengandik urrundu zituena177 Aurrerago ikusiko dugunez, Gure> Herria> aldizkari kulturala banaketa horren ondorioz sortu zen.
|
|
|
Baina urritasun egoerak aldakuntzen beharra sorrarazi zuen idazle askorengan174 Horrela gerratik itzuli ziren hainbat lankidek, gerlari ohiak? ...ari ohi horiek ez zutelako Adema gogoko176 Piarres Xarrittonek azaldu duenez, alde batetik, belaunaldi diferentekoak ziren, ikasle irakasleen arteko haustura nabarituz; baina bereziki, gerran egon izanak sortu zuen sentimedu berezia izan zen gerran egondako lankideak besteengandik urrundu zituena177 Aurrerago ikusiko dugunez, Gure> Herria> aldizkari kulturala banaketa horren ondorioz
|
sortu
zen.
|
|
|
Atzerriko politikarekin jarraituz, eta Bigarren Mundu Gerraren urteak zirelarik, astekariak bat egin zuen Frantzian ezarritako Vichyko gobernu nazi zalearekin; Vichyn
|
sorturiko
Milice> Française> ere aintzat hartu zuen192 Era berean, gobernu horren burua zen Pétainen pentsabidearean jarraitzailea izan zen orduko Eskualduna; Gobernu horren Révolution> Nationalak193 aldarrikatu zuen lana, familia eta aberria leloari atxiki zitzaion Eskualduna, irakurle guztiak adoretuz Frantziaren batasunaren alde194.
|
|
|
XIX. mendearen amaieran pentsamolde positibista nagusitu eta erromantizismoa baztertua izan bazen ere (gogoratu sociétés savantes en garapena, ezagutza objektiboaren aitzindariak), X X. mendearen hasiera berrikuntza ekonomikoek bereizi zuten, industrializazioa eta hirigintza bilakatu baitziren. Euskal Herrian, ohitura zaharrak kolokan jarriko ziren beldurra
|
sortu
zuten berrikuntzok (gogoratu euskaldunen pentsamolde kontserbadorea ere), neurriak hartzera bultzatuz, hala nola, 1902ko irailaren 11n Eskualzaleen Biltzarra elkartearen sorrera.
|
|
|
Eskualzaleen Biltzarra
|
sortzeko
aurrepausoa izan zen Hendaian buruturiko ortogra, a kongresua, 1901eko irailaren 16an. Hendaiako bilera Guilbeau errepublikarrak prestatu zuen, Arturo Campion eta Gratien Adéma tradizionalistaren onespenarekin; euskararen inguruan zebiltzan belaunaldi, ideologia eta herrialde guztietako pertsonak hurbildu ziren Hendaiara
|
|
|
1901eko irailean201 Batzar hartan Batzorde Iraunkorra
|
sortu
zuten: Gratien Adéma Zaldubi buru, Arturo Campion eta Sabino Arana buruorde, Martin Guilbeau idazkari eta Léon Hiriart diruzain.
|
|
|
Gratien Adéma Zaldubi buru, Arturo Campion eta Sabino Arana buruorde, Martin Guilbeau idazkari eta Léon Hiriart diruzain. Erabaki zuten hurrengo urtean Hondarribian elkartzea ere batasun ortogra, korako bideak ezartzeko, alde batetik, eta Fédération> Littéraire> Basque> elkarte literarioa
|
sortzeko
, bestetik. Era berean, Piarres Broussain eta Resurreccion Mª Azkue batzarkideek azpimarratu zuten bereizirik sortu behar zirela euskararen ortogra, a estandarizatuko lukeen Akademia eta Federazio literarioa 202.
|
|
|
Erabaki zuten hurrengo urtean Hondarribian elkartzea ere batasun ortogra, korako bideak ezartzeko, alde batetik, eta Fédération> Littéraire> Basque> elkarte literarioa sortzeko, bestetik. Era berean, Piarres Broussain eta Resurreccion Mª Azkue batzarkideek azpimarratu zuten bereizirik
|
sortu
behar zirela euskararen ortogra, a estandarizatuko lukeen Akademia eta Federazio literarioa 202.
|
|
|
1902ko kongresu gatazkatsu hartan ez zuten euskal ortogra, az jardun. Federazio literarioa
|
sortu
bai zuten, ostera, Eskualzaleen Biltzarra deituko zutena. Honako kide hauek ziren Zuzendaritza Batzordea osatu zutenak:
|
|
|
Izan ere, Eskualzaleen Biltzarra X X. mendearen hasieran
|
sortu
zuten, hain zuzen ere nazionalismoak indarra hartzen ari ziren garaian, hala nola nazionalismo frantziarra eta alemaniarra220 Euskal abertzaletasuna hala hola garatu zen, nazionalismo frantziar boteretsuak ez baitzuen biderik uzten frantziarraz kanpoko beste nazionalismorik hazteko221.
|
|
|
Esanak esan, Eskualzaleen Biltzarra 1902an
|
sortu
zutenean, hainbat puntu zehaztu zituzten estatutuetan223:
|
|
|
Ikusten dugun legez, Eskualzaleen Biltzarra 1902an
|
sortu
zutenean Iparraldeko zazpik eta Hegoaldeko seik osatu bazuten ere Zuzendaritza Batzordea, 1926an Iparraldekoak ziren Zuzendaritza Batzordea osatu zuten hamabi ordezkariak. Beraz, denboraren poderioz, Iparraldekoak bilakatu ziren Eskualzaleen Biltzarraren ekintzen arduradun.
|
|
|
Beste aldetik, ezagunak ziren Eskualzaleen Biltzarraren atsedenaldiak, eguerdi aldera Maurice Souberbielle kidearen Porto-ko arnoa dastatzen zutenean (Ez dut erranen, arno harek, edo bertze zerbaitek ez dituela noiztenka baztertzen Dassance buruzagiaren sail hertsitik; bainan ez gira karrikarat atheratzen233). Dena dela, bilerak aurrera jarraitzen zuen, hainbat gai jorratuz; hauetariko batek Louis Dassancek Euskaltzaindiaren parekoa Iparraldean
|
sortzeko
asmoa zuelako susmoa sorrarazi zuen Etcheparerengan:
|
|
|
Dena dela, Euskaltzaindiaz hurrengo puntuan hitz egingo badugu ere, aurreratuko dugu Akademiaren atala Iparraldean
|
sortzeko
nahia aspalditik zetorrela: 1922ko urriaren 27ko Euskaltzaindiaren bileran, Resurrección Mª de Azkue lehendakariak Pierre Lhanderen eskutitza irakurri zuen, non Lhandek eskatu zituen irizpideak Iparraldeko euskaltzain eta urgazleak Iparrean bertan elkar zitezen.
|
|
|
Esan beharra dago, lehenengo eta bat, elkarte biak sorrarazi zituzten motiboak desberdinak izan zirela: Eskualzaleen Biltzarra modernizazioak ekar zitzakeen aldakuntzei aurre egiteko
|
sortu
zuten. Société> des> Sciencies, > Lettres> et> Arts> de> Bayonne, ostera, zientziaren arlo guztiak jorratzearren eratu zuten, ikuspuntu intelektuala nagusituz eta irakurlego intelektualari zuzenduz.
|
|
|
1918an Bizkaia, Gipuzkoa, Araba eta Nafarroako diputazioek, eta Baiona, Iruñe eta Gasteizko Apezpikuak deiturik, hau da, Eliz agintariak, Eusko Ikaskuntzaren biltzarra antolatu zuten Oñatin, euskal kultura langai harturik. Bilera hartan ateratako ondorioei iraunkortasuna eman nahian, erakunde berri bat
|
sortzea
erabaki zuten, hau da, Eusko Ikaskuntza. Julián Elorza elkarte berriaren lehendakari izendatu zuten, Julio Urkijo lehendakariorde eta Angel Apraiz Bartzelonako unibertsitateko katedraduna idazkari269.
|
|
|
Jakitun horiek jende ikasia ziren eta jakintza eremu berrietan murgiltzea eskatzen zuten. Horregatik
|
sortu
zuten Eusko Ikaskuntza, erakunde intelektualago bat falta zelako. Idoia Estornes ere bide horretatik doa Fausto Arocenaren hitzak azpimarratzen dituenean RIEV> Eusko Ikaskuntzaren aldizkaria aurkezteko:
|
|
|
Horrela, X X. mendearen hasierako gizarte modernoaren pizkundean Eskualzaleen Biltzarrak antzineko pentsamoldera atzera egin zuen bitartean, Eusko Ikaskuntza guztiz egokitu zen aro berrian
|
sorturiko
premia intelektualetara.
|
|
|
Eusko Ikaskuntzak lau aldizkako argitalpenak kaleratu zituen 1920 eta 1930.eko hamarkadetan: ...s> Vascos.> Eusko> Ikaskuntzaren> Deia> hiruhilabetekaria, Anuario> de> la> Sociedad> de> Eusko> Folklore> urtekaria, Memoria> de> la> Sociedad> urtekaria eta Revista> Internacional> de> Estudios> Vascos> seihilabetekaria, azken hau 1918an Julio Urkijok
|
sorturikoa
eta 1921ean Eusko Ikaskuntzaren aldizkari o, zial bihurtu zena. Gure lanerako lehenengoaren informazioaz baliatu gara, Eusko Ikaskuntzaren batzarren berri ematen duelako.
|
|
|
Eusko Ikaskuntzaren sorrera Hegoaldeko Diputazioek bultzatu zuten, Hegoaldean eta, ikusi dugun legez, Hegoaldeko intelektualen artean ekintzak bilakaraziz. SSLAB> elkarte intelektual frantziarra, ostera, Baionako pentsalari frantsesek
|
sortu
zuten; Eskualzaleen Biltzarra ere Iparraldean sortu zuten, baina intelektual euskalzaleek, ez frantsesek. Eusko Ikaskuntza eta Société> des> Sciencies, > Lettres> et> Arts> de> Bayonne> elkarteetako hartzaileak, ostera, intelektualak ziren; Eskualzaleen Biltzarrarenak, aldiz, herritarrak.
|
|
|
Eusko Ikaskuntzaren sorrera Hegoaldeko Diputazioek bultzatu zuten, Hegoaldean eta, ikusi dugun legez, Hegoaldeko intelektualen artean ekintzak bilakaraziz. SSLAB> elkarte intelektual frantziarra, ostera, Baionako pentsalari frantsesek sortu zuten; Eskualzaleen Biltzarra ere Iparraldean
|
sortu
zuten, baina intelektual euskalzaleek, ez frantsesek. Eusko Ikaskuntza eta Société> des> Sciencies, > Lettres> et> Arts> de> Bayonne> elkarteetako hartzaileak, ostera, intelektualak ziren; Eskualzaleen Biltzarrarenak, aldiz, herritarrak.
|
|
|
Société> des> Sciencies, > Lettres> et> Arts> de> Bayonne> aro berriko pentsalari frantziar positibistek eratu zuten; intelektualak ziren hauek ere, baina ez ziren bereziki arduratu euskal gaiez. Azkenez, Eskualzaleen Biltzarra pentsalari euskalzaleek
|
sortu
zuten, Eusko Ikaskuntza bezala, baina modernotasunari aurre egiteko. Ulergarria da sorrera desberdinak eta helburu desberdinak zituzten elkarteen batzarkideen artean harreman urriak egon izana.
|
|
|
Ulergarria da sorrera desberdinak eta helburu desberdinak zituzten elkarteen batzarkideen artean harreman urriak egon izana. Hirurak intektualek sortuak izan ziren; Eskualzaleen Biltzarra eta Eusko Ikaskuntza eratu zituztenak euskaltzaleak ziren, Société> des> Sciencies, > Lettres> et> rts> de> Bayonne>
|
sortu
zutenak, ostera, frantsesak.
|
|
|
1901ean Hendaian eta 1902an Hondarribian bildu ziren helburu horrekin, Euskaltzaindia ez baina Eskualzaleen Biltzarra eratu zutelarik, 1902an, jadanik azaldu dugun bezala. Euskal Akademia
|
sortzeko
proiektua, ostera, ez zen zertu 1919ra arte.
|
|
|
Jose Agerre, Domingo Agirre, Jean Blaise Adema, Pierre Broussain, Juan Bautista Eguskiza, Ramón Intzagarai, Pierre Lhande290 eta Raimundo Olabide; aranazaleen nahiak Olabideren alde nagusitu ziren, beraz. Hala ere, Jean Blaise Ademak uko egin zion euskaltzain izateko eskaintzari, gai ez zelakoan, lanpeturik egoteaz gain291; Martin Landerretche aukeratu zuten ordezko, Broussain eta Lhandek proposaturik292 Beraz, Iparraldeko hiru eta Hegoaldeko bost euskaltzain izendatu zituzten Hegoaldeko Diputazioek
|
sorturiko
euskal Akademiarako, euskalki guztiak ordezkaturik izateaz arduratuz.
|
|
|
Azken puntu honetan Euskaltzaindia gehitu diogu elkarteen hirukote horri. Baina Euskaltzaindia Eusko Ikaskuntzaren babespean
|
sortu
zen; beraz, jatorri berbera izan zuten biek, Akademiaren jomuga bestelakoa izan bazen ere, hau da, euskara hizkuntza, nkatzea. Horrela, helburu desberdinak izanda, zenbait kide komun izan zituzten Euskaltzaindiak eta Eusko Ikaskuntzak:
|
|
|
Harreman urriak izatea Eusko Ikaskuntzak eta Euskaltzaindiak aztergai desberdinak izateak eragin zuen, Eusko Ikaskuntzak zientziaren arlo guztiak aztertu baitzituen eta Euskaltzaindiak euskal hizkuntza baino ez. Harrigarria, hala ere, hain erlazio txikia izatea, Euskaltzaindia Eusko Ikaskuntzatik
|
sortu
zela kontuan harturik.
|
|
|
Baina 1930 arte Gure> Herriaren lan taldeak ez zuen harremanak sustatuko zituen bilera gehiago burutu. 1930eko otsailean, aldiz, batzar bat izan zen antolatua pour proclamer que Gure> Herria> ne doit pas mourir330 Gure> Herriaren helburuak eguneratzearekin batera, erabaki zuten Gure Herria elkartea
|
sortzea
, izen bereko aldizkariari indarra emango liokelakoan. Elkarte berriaren Administrazio kontseilua sortu zuten:
|
|
|
1930eko otsailean, aldiz, batzar bat izan zen antolatua pour proclamer que Gure> Herria> ne doit pas mourir330 Gure> Herriaren helburuak eguneratzearekin batera, erabaki zuten Gure Herria elkartea sortzea, izen bereko aldizkariari indarra emango liokelakoan. Elkarte berriaren Administrazio kontseilua
|
sortu
zuten: Piarres La, tte idazkari adjuntu izendatzearekin batera, Mathieu lehendakari bilakatu zen; Maurice Souberbielle eta Etchepare lehendakariorde; Saint Pierre idazkari; Dassance diruzain; eta Maurice Amestoy, Barbier, Blazy, Dufau, Eizagirre, Elissalde, Albert Léon, López de Mendizabal, Picochet eta Emmanuel Souberbielle aholkulari331.
|
|
|
Gure Herria elkartea
|
sortu
zenetik hilabete gutxira Cartagoko apezpiku izendatu zuten Jean Saint Pierre; elkartean utzitako idazkari postuan Emanuel Souberbielle jarri zuten333 eta Jules Moulier Emanuel Souberbiellen ordez bilakatu zen aholkulari Gure Herria elkartean.
|
|
|
Aldizkariak zituen arazoei dagokienez, azaldu dugu 1930eko azaroan Gure Herria elkartea
|
sortu
zutela Gure> Herriari indarra emateko helburuz. Horretaz, Jean Etchepare lehendakariordeak La, tte idazkariari aipatu zion Gure> Herria> interesgarriago egin beharra334 Erantzun moduan, Gure> Herria> hilabetekari bihurtzea proposatu zuen Etcheparek, bihilabetekaria izan beharrean; 40 orrikoa izango litzateke, txandakatuz erdarazko (espainolez eta frantsesez) eta euskarazko zenbakiak; euskarazkoetan euskalki guztiak erabiliko zituzten.
|
|
|
Euskaltzaindiaren betebehar nagusia euskara estandarra
|
sortzea
izan zen, Euskal Herriko tokian tokiko euskalkien batasuna zela medio. Horretarako euskal hizkuntzaren ortogra, a, nkatzea izan zen burutzear zegoen lan oinarrizkoetariko bat zen.
|
|
|
Horrela, La, tte aranisten idazkera atsegin ez zuenetariko bat izan zen eta, atsekabez adierazi zuen Aranaren ortogra, a berritzailea, adoptée on ne sait pourquoi par lAcadémie Basque470? Hegoaldeko kazeta gehienetara zegoela hedaturik, Iparraldean eskura zuten bitartean un système orthographique plus traditionnel, celui de lEskualduna471 La, tteren aburuz, sistema tradizionalak abantaila zuen Aranak
|
sorturikoaren aurrean
: de ne pas rendre illisibles les textes basques des trois derniers siècles472 Azkenez, Piarres La, tteren Aranarekiko jarrera borobildu arren, La, ttek Jean> Etchepareren jokaera intelektuala (maître à écrire de tous les écrivains basques473) kontrajarri zion Aranaren jarduerari:
|
|
|
Euskara estandarraren, nkatze prozedurarekin jarraituz, Jean Etcheparek proposatu zuen
|
sortu
berri zegoen euskara testuetan erabiltzen hastea, hala nola, Gure> Herria> aldizkarian eta erlijio liburuetan; hau da, irakurleria intelektualari zuzenduriko testuetan erabili, herritarrei eskaini baino lehen481 Ados agertu zen La, tte Etcheparerekin erlijiozko testuez baliatzeari zegokionez, azpimarratuz erlijio liburuek eginkizun handia zutela euskal hizkuntza iraunaraztearen alor...
|
|
|
Saint Jayme jauna.. erakutsi dauku odol suharreko gizona dagola bethi. Zahartzaroan
|
sortu
dauku, arren, bere gogoko ume bat... Ene iduriko, eztabadaz gabiltzan egutegiak urthe andana handisko baten ondotik baizen ez ditu erroak osoki eginen jende chehearen buru bihotzetan, Etchepare, J.:
|
|
|
Euskara estandarra, nkatzeari dagokionez, argi ikusi bazuten ere idatzizko testuek zeregin garrantzitsua zutela, arazoa
|
sortu
zen erabaki orduko nork moldatu behar zuen euskara berri hori.
|
|
|
Idazleek Euskaltzaindiari eskatu zioten hitz xorta berria bildu edo
|
sortzeko
. Azkue lehendakariak euskaltzainei eskaria helarazi zienean, akademiakide gehienek agindua onartu zuten; Julio Urquijo eta Georges Lacombek, ostera, honako erantzuna eman zioten Azkueri:
|
|
|
ez duela Euskaltzaindia itz berri orien sortzaile izan bear; baizik idazle berak ta erriak
|
sortu
ta pixtuarazi bear dituztela487.
|
|
|
Sur la question et chez qui je puiserais largement499, dit très justement... à lappui de ma thèse500 Badirudi, hala ere, gaizki ulerturen bat
|
sortu
zela, Pelotari buruz ari zirela biak:
|
|
|
Harira berriro etorriz, hainbat intelektualek adierazi zuten Euskaltzaindia
|
sortzen
ari zen euskara batua ulergaitz gertatuko zitzaiela herritarrei. Konkretuki, kritikak jaso zituzten euskaltzainek Iparraldeko pentsalariengandik, are gehiago Euskaltzaindiaren izenean bertoko idazleei adierazi zienean:
|
|
|
Urkijori buruzkoak laudoriozkoak ziren, Azkue eta Lhandek, berriz, kontrako komentarioak ere jaso zituzten. Ulergarria da, zeren eta Euskaltzaindia burutzen saiatu zen lana konplexua baitzen, hau da, euskalkien arteko hurbilketa zela medio, euskara batua
|
sortzea
. Iparraldeko hiztunentzat arazoetariko bat aranisten pentsamoldearen eragin handia izan zen, Iparraldeko euskalkien pisua murrizten baitzuen.
|
|
|
Azkue euskaltzainburuak eta Lhande euskaltzainak onespen eta arbuiozko komentarioak jaso zituzten; gainontzekoek onezpenezkoak baino ez. Izan ere, Euskaltzaindia 1920 hamarkadan hasi zen euskara batua
|
sortzeko
lanean eta oso lan polemikoa izan zen, onespenezko iritziez gain, arbuiozko komentarioak sortzeko modukoa.
|
|
|
Azkue euskaltzainburuak eta Lhande euskaltzainak onespen eta arbuiozko komentarioak jaso zituzten; gainontzekoek onezpenezkoak baino ez. Izan ere, Euskaltzaindia 1920 hamarkadan hasi zen euskara batua sortzeko lanean eta oso lan polemikoa izan zen, onespenezko iritziez gain, arbuiozko komentarioak
|
sortzeko
modukoa.
|
|
|
1923an Baionako udalak Société> des> ciencies, > Lettres> et> Arts> de> ayonneri eskatu zion Euskal Museoa antola zezan535 Helburua: Sauver de loubli, des ravages du temps, du progrès industriel... tout ce qui est pour un peuple la caracteristique de son pays536
|
Sortu
zuenetik, Museoa eta Société> elkartearen arteko harremanak etengabeak izan ziren: Boissel zuzendariak urtero ematen zuen Euskal Museoaren ekintzen berri Sociéték hilabetero burutzen zuen batzarretan.
|
|
|
Bulletin> du> Musée> Basque> eta Société> des> Sciencies, > Lettres> et> Arts> de> Bayonne> argitalpenetan bi lankide komun baino ez badago ere. Daranatz eta Nogaret?, Société> e> Sciencies, > ttres> t> Arts> e> Bayonnek Euskal Museoa
|
sortu
zuenetik harremanak egonkorrak egon ziren elkarte bien artean. Horren froga lirateke Jean Baptiste Daranatz Sociétéko burua izatea eta Bulletinen ohiko lankide moduan ari izatea (beste aldetik, Eskualdunan izan ezik, aldizkari guztietan idatzi zuena); William Boissel Sociétéko buruordea eta Museoaren zuzendaria izatea, Bulletinaren ohiko lankidea izatearekin batera; André Constantin Sociétéko buruordea eta Bulletinaren kudeatzailea izatea; eta Nogaret Sociétéko idazkari adjuntua, gero buruordea, izatearekin batera Bulletineko ohiko lankidea izatea.
|
|
|
Intelektual moduan 1920 hamarkadan lanean hasi zelarik, bereziki Eskualduna> eta Gure> Herriaren inguruan, 1930 hamarkadan gazteekin batera ekin zion euskaltasuna barreiatzeko ekintzak burutzeari. Ustaritzeko Apaizgaitegi txikian irakasle zegoen legez, ikasle gazteekin zein bertako irakasleekin izan zituen harreman estuak; harreman horiez baliaturik,
|
sortu
zituen Euskalzaleak, Menditarrak eta Begiraleak taldeak, baita Aintzina> aldizkaria ere.
|
|
|
Lehen Mundu Gerra amaitu zenean, elkarte sozietate ugari
|
sortu
ziren, gerrak erakarritako apurketari erantzun bezala; gizarte mailako apurketa izan zen, hiru gizonetatik bat ez zen gerratik bueltatu?, baita kultura mailakoa ere. Emakumeek oso betebehar garrantzitsua izan zuten garai hartan, frontean parte ez izatean, kultura eta ohitura zaharren zaindari eta igorle bilakatu baitziren erretagoardian.
|
|
|
Ikusi dugun legez, La, ttek 1937an gutxitu bazuen ere Eskualdunan argitaraturiko artikuluen kopuruaArotçarena zuzendari berriarekiko ezinikusia zela eta1938ra arte hainbat artikulu idatzi zituen Gure> Herria> aldizkarian, 1930 hamarkadan
|
sorturiko
Gure Herria elkartearen idazkari adjuntua izatearekin batera.
|
|
|
Iparraldean La, ttek Begiraleak emakumezko taldea
|
sortu
zuen Iparraldean, emakumeak aurkeztuz euskal kulturaren gordeleku legez, seme alabak hezteko eta euskal kulturan zaletzeko ardura baitzuten546 1934ko azaroaren Aintzina> aldizkaritxoan zehazkiago agertu zuten Begiraleen eginbidea547: Euskal kantuak, euskara548 eta katexima euskaraz irakastea eta bilkurak eta euskal festak noizbeinka antolatzea.
|
|
|
Thierry Tru, autek dioenez, Begiraleak taldea 1932an
|
sortu
zen: En fait lorigine de ce mouvement date des années 32 et 33, Begiraleak, Kutxa fundazioa, Donibane Lohizune, 1996, 15 or.
|
|
|
Donibane Lohizuneko Begiraleen taldea Madeleine de Jaureguiberryk berak
|
sortu
zuen, 1935ean560 Jeanne Salhak561 adierazi digunez, bi anderekin elkartu zen Madeleine, Elise Arramendy562 eta Madeleine Bribetekin; elizako gela bat Gure Etxea deitu zuten563 eta teatroa euskaraz egiten hasi ziren, des> tableaux> deitzen zena564 Komediak, poema liriko eta klasikoak antzeztu zituzten, honako hauek idatzitakoak: Hillau emakumea, Leon Léon, Domingo Soubelet, Jean Barbier, Xabier Diharce, Pierre La, tte, Pierre Larzabal, Ttanpik eta Elise Arramendyren iloba zen Janick Arramendyk (Otegi izengoitiaz) 565 José Eizagirre apainketa lanean ari izan zen566 eta Lebout, Donostia eta Lertxundik lan egin zuten musika alorrean.
|
|
|
Pierre Amoçainek begi onez ikusi zuen Madeleine de Jaureguiberryk
|
sorturiko
taldea: Le mouvement des Begiraleak est bien parti, elles feront certainement la pige aux jeunes gens.
|
|
|
Iparraldean, Ustaritzeko Apaizgaitegi Txikiko ikasleek eskaut moduko mendi taldea
|
sortu
zuten 1930 hamarkadan; ikastetxe hartan irakasle zegoen La, tteri eskatu zion mendi taldea gida zezan. Horrela, 1935ean Menditarrak osatu eta Piarres La, tte horren kapilau bilakatu zen569.
|
|
|
Menditarrak baino lehenago La, ttek Cercle> dEtudes>
|
sortu
zuen Apaizgaitegian, laugarren eta hirugarren mailakoentzat, eta Cercle> de> Philo> bigarren eta lehenengo mailakoentzat; La, tte Cercle> de> Philo> taldearen burua izan zen; Monier, S., aipatu liburua, 412 orr.
|
|
|
Menditarrak taldearen buruek, eta Hegoaldeko EAJren inguruan
|
sorturiko
Mendigoizaleen araudia eredu harturik573, gazteen betebeharren berri eman zuten aditzera: adimenaren garapena sustatuko zuten, gorputzaren osasuna eta eskuzko trebetasuna, egokia izanda euskara ikas zezaten.
|
|
|
Menditarrak Parisen ere
|
sortzen
saiatu ziren, hiri hartako gazteak biltzea zaila bazen ere. Deialdia Aintzinan argitaratu zuten 1936ko martxoan, Piarres Haritzandirekin kontaktuan jartzeko576 adieraziz.
|
|
|
1930 hamarkadan Iparraldean Begiraleak eta Menditarrak
|
sortu
baino lehen, bertako euskaltzaleek talde politiko kultural bat osatzeari ekin zioten 1932ko abuztuan. Haien helburuak:
|
|
|
Era berean, taldekideen karnetak euskaltzaleen pentsamoldea islatzen zuen: Eskual herri Zaleak hizki handiz, euskal gurutzea, Eskualzaleen Biltzarraren zigilua eta JEL siglak (Jainkoa eta Lege Zaharra) 603 Esan genezake, beraz, Piarres La, ttek mugimendu euskaltzalea
|
sortu
zuela, alde batetik, Elizari eta antzineko ohiturei atxikia eta, bestetik, Hegoaldeko euskaltzaleen eraginpean, Jainkoa eta Lege Zaharra Hegoaldeko jelkideen lema hartu izanak erakusten duen moduan.
|
|
|
Dargains: Gerlari ohi ek
|
sorturiko
Croix> du> Feu> ligaren zalea.
|
|
|
Korporazioen funtzionamendua laudatzearekin batera, CGT sindikatu sozialista arbuiatu egin zuten euskaltzaleek? étatiste, anti chrétien et antirégional680?, bildu ez ezik, klaseen arteko iraultza pizten zuelako. CGTeren eraginari aurre egiteko, euskaltzaleek sindikatu giristinoak
|
sortzeko
proposatu zuten, Frantziako Confédération> française> des> travailleurs> hrétiens> CFTCeren681 gisakoak.
|
|
|
Laburbilduz, Piarres La, ttek eta beronen lankideek mugimendu eliztarra
|
sortu
zuten, euskal erregionalismoaren alde ekin zuena politikoki, eta sozialismoaren kontra. Ekonomiaren alorrean, nekazarien eskubideak defendatu zituzten, sindikatuen egitekoa nabarmenduz.
|