|
2003
|
|
|
...tzen: gerla hasieran, jeneralekerasomasiboakaginduzituztenmoduia obsesiboan, etametrailadoreeneraginkortasunaikaragarriro emendatuzen, distantzialaburretanezbaitzegoenhuts egiterik.Horrelaizanik, metrailadoreaderrigorrezko bilakatuzendefentsarako, etahorrekinbaterabaita gotorlekuinprobisatuakere: infanteriakosoldadueklurraaitzurtuetazulatuzuten, etabertarabarneratuziren.. Lurpekogerladuguhaugerota
|
gehiago
–idatzizuenJeanSaint Pierrek1915eanEskualdunaaldizkarian.
|
|
|
Berrogoi ta zortziizandira, gertazakioketenagerta, batedobertze Serbiadohakabeanbarna, eginbideidorrari.Hamekaezdituguikusiko
|
gehiago
, nahizgutarteanbetibizikodiren.Hamarbatekbadakarzate onestki, ixilik, gerlakosarraskiak; biz pa lauekjastatudute, etaluzaz jasan, alemanpresondegietakoegoitzagogorra.
|
|
2007
|
|
|
Are
|
gehiago
, XIX. mendearen amaieran Eliza apaizen lehenengo euskal unibertsitate bezala ari izan zelarik, kulturarako bidea erraztu zion etorkizunezko hainbat laikori ere:
|
|
|
Aldizkarietako ohiko lankideak bereizi ditugu lan honetan, honako irizpide honi jarraituz: aldizkari bakoitzean gehien idatzi zuenaren artikulu kopuruaren %60a atera dugu, eta kopuru hori edo
|
gehiago
idatzi zutenak aldizkari hartako ohiko lankidetzat hartu ditugu. Horrela Gure> Herrian 45 artikulu (76ko %60a) edo gehiago idatzi zutenak ohiko lankidetzat hartu ditugu, Eskualdunan 274 (458ko %60a) edo gehiago, Bulletin> du> Musée> Basquen 10 (17ko %60a) edo gehiago, Société> des> Sciencies, > Lettres> et> Arts> de> Bayonnen 35 (61ko% 60a) edo gehiago, Euskeran 24 (41eko %60a) edo gehiago eta Aintzinan 30 (50ko %60a).
|
|
|
aldizkari bakoitzean gehien idatzi zuenaren artikulu kopuruaren %60a atera dugu, eta kopuru hori edo gehiago idatzi zutenak aldizkari hartako ohiko lankidetzat hartu ditugu. Horrela Gure> Herrian 45 artikulu (76ko %60a) edo
|
gehiago
idatzi zutenak ohiko lankidetzat hartu ditugu, Eskualdunan 274 (458ko %60a) edo gehiago, Bulletin> du> Musée> Basquen 10 (17ko %60a) edo gehiago, Société> des> Sciencies, > Lettres> et> Arts> de> Bayonnen 35 (61ko% 60a) edo gehiago, Euskeran 24 (41eko %60a) edo gehiago eta Aintzinan 30 (50ko %60a).
|
|
|
aldizkari bakoitzean gehien idatzi zuenaren artikulu kopuruaren %60a atera dugu, eta kopuru hori edo gehiago idatzi zutenak aldizkari hartako ohiko lankidetzat hartu ditugu. Horrela Gure> Herrian 45 artikulu (76ko %60a) edo gehiago idatzi zutenak ohiko lankidetzat hartu ditugu, Eskualdunan 274 (458ko %60a) edo
|
gehiago
, Bulletin> du> Musée> Basquen 10 (17ko %60a) edo gehiago, Société> des> Sciencies, > Lettres> et> Arts> de> Bayonnen 35 (61ko% 60a) edo gehiago, Euskeran 24 (41eko %60a) edo gehiago eta Aintzinan 30 (50ko %60a).
|
|
|
aldizkari bakoitzean gehien idatzi zuenaren artikulu kopuruaren %60a atera dugu, eta kopuru hori edo gehiago idatzi zutenak aldizkari hartako ohiko lankidetzat hartu ditugu. Horrela Gure> Herrian 45 artikulu (76ko %60a) edo gehiago idatzi zutenak ohiko lankidetzat hartu ditugu, Eskualdunan 274 (458ko %60a) edo gehiago, Bulletin> du> Musée> Basquen 10 (17ko %60a) edo
|
gehiago
, Société> des> Sciencies, > Lettres> et> Arts> de> Bayonnen 35 (61ko% 60a) edo gehiago, Euskeran 24 (41eko %60a) edo gehiago eta Aintzinan 30 (50ko %60a).
|
|
|
aldizkari bakoitzean gehien idatzi zuenaren artikulu kopuruaren %60a atera dugu, eta kopuru hori edo gehiago idatzi zutenak aldizkari hartako ohiko lankidetzat hartu ditugu. Horrela Gure> Herrian 45 artikulu (76ko %60a) edo gehiago idatzi zutenak ohiko lankidetzat hartu ditugu, Eskualdunan 274 (458ko %60a) edo gehiago, Bulletin> du> Musée> Basquen 10 (17ko %60a) edo gehiago, Société> des> Sciencies, > Lettres> et> Arts> de> Bayonnen 35 (61ko% 60a) edo
|
gehiago
, Euskeran 24 (41eko %60a) edo gehiago eta Aintzinan 30 (50ko %60a).
|
|
|
aldizkari bakoitzean gehien idatzi zuenaren artikulu kopuruaren %60a atera dugu, eta kopuru hori edo gehiago idatzi zutenak aldizkari hartako ohiko lankidetzat hartu ditugu. Horrela Gure> Herrian 45 artikulu (76ko %60a) edo gehiago idatzi zutenak ohiko lankidetzat hartu ditugu, Eskualdunan 274 (458ko %60a) edo gehiago, Bulletin> du> Musée> Basquen 10 (17ko %60a) edo gehiago, Société> des> Sciencies, > Lettres> et> Arts> de> Bayonnen 35 (61ko% 60a) edo gehiago, Euskeran 24 (41eko %60a) edo
|
gehiago
eta Aintzinan 30 (50ko %60a).
|
|
|
Bide batez, esango dugu Hondarribiko batzar hartan euskara zaindu eta hedatuko lukeen Euskal Akademia sortzeko asmoa ere bazutela, baina askoz beranduago arte, 1919an, ez zen zertu. Are
|
gehiago
, Eusko Ikaskuntza elkarteak aurrea hartu zion Euskaltzaindiari: 1918an Bizkaiko, Gipuzkoako, Arabako eta Nafarroako diputazioek biltzar bat antolatu zuten Oñatin, euskal kultura oinarri eta helburu harturik; horrekin batera, biltzar hartako emaitzei iraunkortasuna emango zion erakundea eratu zuten, Eusko Ikaskuntza izena hartu zuena.
|
|
|
Biltzarren bidez da indartu, eta era ainitzetan sortu, sentimendu hori, gerla ondoan, gerla berean baino
|
gehiago
. Lau urtez gerla egin zutelakotz goretsi dituzte.
|
|
|
1934an Staviskyren iruzur, nantzieroa74 suertatu zen. Iruzurrak, ekonomian baino
|
gehiago
, politika alorrean izan zuen eragina. Ezkertiarrak izan ziren kalte handiena jasan zutenak, Garat eskandaluaren eragileetariko bat izan baitzen.
|
|
|
Ostera, buruzagiez gain, kide bakan batzuk baino ez ziren azaldu bileretara (harrigarria da 1923ko alean adierazitakoa, hau da, 80 partaide baino
|
gehiago
izan zirela bileretan): Edouard Casedevant 24 bider, Joachim Labrouche 23, Duvot 19 eta F. Lefort 18 Maiz joan ziren hauek ere:
|
|
|
Libertés pour tous. Défense des intérêts agricoles115 Izan ere, errepublikazaleen Le> Réveil> Basquek jouait la carte de la modération pour rassurrer le conservatisme et les sentiments religieux de lélectorat116 Are
|
gehiago
, J. Diaz Nocik azaltzen duenaren arabera, Berdolyk ez zuen bere burua gorritzat hartzen (horrek erlijioaren eta jabetza pribatuaren aurkakoa esan nahi badu117), bakarrik errepublikazaletzat.
|
|
|
Kutsu erlijiosoa nabaria izan zen Eskualdunaren ia berri guztietan, Elizaren inguruan buruturiko ekintzak espresuki aipatzeaz gain129 Azaldu dugu jadanik Eskualduna> helburu politikoekin sortu zutenean, xede horiek bat zetozela Elizaren pentsamoldearekin130 Are
|
gehiago
, batzuetan Louis Etcheverry sortzaileak, politikaz, bihotz bihotzez bonapartte tiarra131, Elizak baino Errepublikaren kontrako pentsamolde gogorragoa azaldu zuen, Elizaren jokabideari errepublikazalea zelakoan132 kontra egiteraino.
|
|
|
Polizak ez du buru egiten ahal gizon errabiatu horien. Gazeta gorriak berriz gizon horier etsenplu onak emaite orde
|
gehiago
asalda arazten dituzte135.
|
|
|
Gerra garai hartako Eskualdunak, herritarrak adoretu zituen
|
gehiago
produzitzeko eta aurrezteko (Produire et épargner sont les devoirs de larrière169). Beste aldetik, Soldaduen egitekoa goraipatzearekin batera170, hauen egoera eta premiak azaldu zituzten, hala nola, Jean Elissalde Zerbitzari k; Jean Etcheparek eta Jean Saint Pierrek Eskualduna> soldaduei bidal ziezaien eskatu zuten:
|
|
|
Egungo egunean,
|
gehiago
ezin ukhatuzko gauza ez othe da: komunista guri bihotzeko phisu minenen trenkatzerat doala...
|
|
|
Piarres La, tte gazteak 20 urte zituen idazten hasi zenean aipatu aldizkarian. Hala ere, idatzitako artikuluen kopuruek erakusten digute jadanik 1930 urtearen amaieran lau idazlek baino ez zutela La, ttek baino artikulu
|
gehiago
idatzi, hau da, Jean Barbier, Jean Elissalde, Henri Gavel eta Jules Moulierek; eta 1938an, inork ere ez zuen La, tte gainditzen.
|
|
|
Horrenbestez, argi dago La, tte, ia gazteena bazen ere, intelektual, nkatuenetariko bat izan zela Gure> Herrian artikuluak argitaratzeari zegokionez; are
|
gehiago
, jadanik 1930eko hamarkadaren hasieran bazuen lorturik nahiko maila altua (29 urte baino ez zituenean 43 artikulu zituen argitaraturik), hamardakan zehar mantenduz.
|
|
|
Are
|
gehiago
, Laurent Apestéguyk adierazi zuen aldizkari biak baino besterik ez zegoela irakurtzeko garai hartan:
|
|
|
Baina 1930 arte Gure> Herriaren lan taldeak ez zuen harremanak sustatuko zituen bilera
|
gehiago
burutu. 1930eko otsailean, aldiz, batzar bat izan zen antolatua pour proclamer que Gure> Herria> ne doit pas mourir330 Gure> Herriaren helburuak eguneratzearekin batera, erabaki zuten Gure Herria elkartea sortzea, izen bereko aldizkariari indarra emango liokelakoan.
|
|
|
Dena dela, arazoak arazo, Gure Herria elkarteak lortu zuen Gure> Herriak 1938 arte iraun zezan. Are
|
gehiago
, oso eginkizun garrantzitsua bete zuen, bidea eman baitzuen idazleek iritziak, kritikak eta laudorioak argitara zitzaten, aurrerago ikusiko dugun bezala.
|
|
|
Duela urthe pare bat Gure Herrian agertu gintuen mila eta
|
gehiago
zuhur hitz eta erran zahar. Huna bertze berrehunbat geroztik eskuratuak.
|
|
|
ez hargatik bethi jakintsuner, da! Ezen erran behar dautzuet neure harritzea irakurtu ditudalarik, Musde Colas, Baionako Lycéeko eskola emaile ezin
|
gehiago
jakintsunak ager arazi idazte batean, hitz haukiek: Situé au milieu des bois... la hameu méritait bien dêtre appelé MONTAGNE noire.
|
|
|
Harira berriro etorriz, hainbat intelektualek adierazi zuten Euskaltzaindia sortzen ari zen euskara batua ulergaitz gertatuko zitzaiela herritarrei. Konkretuki, kritikak jaso zituzten euskaltzainek Iparraldeko pentsalariengandik, are
|
gehiago
Euskaltzaindiaren izenean bertoko idazleei adierazi zienean: Euskaltzaindiaren idazkera artzen ez badute, ez dutela beronen laguntzarik izango506.
|
|
|
orai artinokoan jaun horieri ez dakotegu itzalño bat baizik ezagutzen: eskuara ez dakite Espainiako erregek baino
|
gehiago
eta eskuaraz idazterat lerratzen direlarik, huna bertsulako hitzalde saltsa eskaintzen daukuten jastatzeko: Atehan> asatzen> dubenak> bere> etchean> da540
|
|
|
Piarres La, ttek ez zuen 1920 eta 30.eko hamarkadetako Bulletin> du> Musée> Basque> aldizkarian idatzi. Are
|
gehiago
, Bulletinen behin baino ez da La, tte aipatzen, 1931ko alean, > Cahiers> de> Centre> Basque> et> Gascon> dEtudes> Regionales argitalpenaren berri eman zutenean, La, tte irakasleak Les études basques au travers des siècles artikulua argitaratu zuela Cahiersean aditzera emanez543.
|
|
|
Are
|
gehiago
, Eugène Goyhenechek Hegoaldeko mitinen baten parte hartu zuen, eskutitz batek adierazten digunez:
|
|
|
Berriro Piarres Xarrittoni jarraituz, Piarres La, tte, abertzalea izateaz gain, zentrista zen629 Etienne Salaberry ere zentrista zen, Beñat Mendisko, abertzaletzat baino
|
gehiago
, erregionalistatzat hartzen duen bitartean. Pierre Larzabal, ostera, euskaltzalea zen baina ez zen abertzalea, frantsesa baino.
|
|
|
Gobernu frantziarraren zentralismoaren kontra, zeren eta herrialdeetako arazoak desberdinak baitziren; zentzugabekeria iruditzen zitzaien euskaltzaleei politiko frantziarrek problema guztiak konpon zitzaten irtenbide berberaz668 Aldiz, erregionalismoaren aldekoak ziren, euren ustez lurralde bakoitzak bilatu behar zuelako tokian tokiko problemen konponbidea. Euskaltzaleen ikuspuntutik, garaiko Gobernu frantsesak batu baino
|
gehiago
bateratu egiten zuen, herrialdeen berezitasunak ezabatuz.669
|
|
|
Beraz, hilabetekaria argitaratzen jarraitzeko zailtasun berriak sortu zitzaizkien Apaizgaitegiko gazteei. Hala ere, batzuei aldizkarian
|
gehiago
idaztea debekatu bazien ere, beste batzuei sinatzerakan izenez aldatzeko baino ez zien eskatu740 Piarres Xarrittonek, adibidez, ordura arte erabilitako Xabier Gasteiz izengoitia baztertu behar izan zuen, 1942ko maiatzeko zenbakitik aurrera, Ordaina erabiliz741.
|
|
|
Dena dela, tartetxoren bat eskaini zioten politikari776, lehenengoan bezala, erregionalismoari atxikimendua adierazteko. Are
|
gehiago
, Bigarren Mundu Gerraren garai hartan, Aintzinak artikulu baten islatu zuen aldizkariaren pentsamoldeak bat egiten zuela Pétainek bultzatu zuen Révolution> ationalaren printzipioekin, zeinetan iraganaren eta baserri giroarean mina islatu zuten. Juan Carlos Jiménez de Aberasturik ere horren berri eman digu:
|
|
|
1944ko apirilaren 27ko batzarrean aditzera eman zuten, ordutik aurrera Eskualdun Gazteen Batasuna ez zela talde folklorikoen federakuntza bezala
|
gehiago
arituko. Aurrerantzean herriek autonomikoki antolatuko zituzten talde folklorikoak792.
|
|
|
Are
|
gehiago
, La, tte Herria> apaizen eskuetatik kentzen saiatu zen, hau da, Herria> laikotzen, bai idazleen aldetik, baita saltzeko lekuen aldetik ere (elizak garai hartan). Ez zen hain erraza izan, ostera, garaiko idazle gehienak apaizak baitziren813.
|
|
|
Are
|
gehiago
, Aljeriako gerraren garaian, un coup de béret aux Fellagha821 artikulua argitaratu zutenean, prefetak La, tte eta Lartzabal atxilotu nahi izan zituen; Philippe Olphe Galliard hartu zuten abokatu eta ez ziren giltzapetuak izan, eskandalu handiegia izan ez zedin822.
|
|
|
apaiz ikasketetako bi urte zituen buruturik eta hiru urte geratzen zitzaizkion amaitzeko. Are
|
gehiago
, La, tte gazteak, aldizkari hartan idazten urte bakarra zeramala, Jean Etchepare idazle, nkatuarekiko adostasuna agertu zuen Gure> Herrian.
|
|
2008
|
|
|
Horretarako, esaldien iturri gisa erabili ez dugun Euskaldunon> Egunkaria ko corpusa erabiliko dugu. Dena den, aipatu behar dugu, datuek esangura izateko, 10 agerpen baino
|
gehiago
dituzten aditzen datuak bakarrik izango ditugu kontuan. Hala, esaldi horietan oinarrituz, guk erabakitako aldi bereko kasu konbinazioak, aipatu cor pusean agertu diren edo ez begiratuko dugu.
|
|
|
Bestetik, azpikategorizazioaren kontzeptua lauso samar gelditzen da, azpikate gorizazioa derrigorrezkotasunarekin lotzen badugu, bederen. Izatez, derrigorrezkota suna kontu irristakorra da, are
|
gehiago
euskara bezalako pro drop hizkuntzetan, eta euskara bertan ageri zaizkigun hainbat fenomenoren aurrean. Guk hemen planteatzen dugun ikuspegian, derrigorrezkotasunari baino, aukerakotasuna eta ezinezkotasuna markatzeari eman diogu lehentasuna.
|
|
|
Elhuyar> hiztegian> (1996) ere ildo bera jarraitzen da euskara gaztelania atalean, aditz bakoitzeko laguntzaile motak apur bat
|
gehiago
zehazten direlarik. Gaztelania euskara atalean, berriz, gaztelaniazko hiztegi eta gramatiketan agertu ohi diren sailak (v.tr., v.prnl., v.intr.) bereizten dituzte.
|
|
|
Azken batean, badirudi sail nagusiak egiteko garaian
|
gehiago
erreparatzen diola aditz bakoitzak inguruan onartzen dituen osagaiak zehazteari, aurkeztutako alternan tziak konpartitzeari, edo ez konpartitzeari, baino.
|
|
|
Azterketa linguistikoari begira, berriz, jakina da, aditzen osagaiak sintaktikoki gauzatzerakoan agertzen duten sintagma mota (azpikategorizazio informazioa, ale gia) zehaztea funtsezkoa dela lexikoa eta sintaxiaren arteko loturaren berri emateko. Zehaztu dezagun, ordea, euskaraz, sintagma motari baino kasuari erreparatzen zaiola
|
gehiago
, besteak beste, sintagma motek, ingelesez ez bezala, ez dutelako posizio des berdinetan funtzio desberdinen berri ematen. Esan beharrik ez da, laguntzaile mota zehaztea ere garrantzitsua dela oso, hauek aditzaren oinarrizko osagaien berri ematen digutelako euren presentzia beharrezkoa izan gabe esaldian.
|
|
|
Fenomeno hauek guztiak, orduan, iragankortasunaren kontzeptua are
|
gehiago
nahasten dute, morfologikoki, iragangaitzak, izan arren, ekintzan egiletasuna adie razten duen elementua, beti ez desagertzeaz gainera, egiletasuna ez delako beti modu berean adierazten.
|
|
|
Alabaina, horiek izan arren besterik ezeko balioak, markaketan ere aurrerabaki batzuk hartu behar izan ditugu, eta zenbaitetan. X, ren balioa
|
gehiago
zehaztu. Ikus ditzagun segidan.
|
|
|
Gaur egun, onartzen da aditzak ezin direla besterik gabe iragankor edo iragan gaitz gisa sailkatu, eta gauza
|
gehiago
daudela aztertu beharra. Euskal> Gramatika> burra: > Perpaus> bakuna> (Euskaltzaindia, 1993) liburukian, aditz motak azaltzerako an, hasieratik ohartarazten da aditzen azterketaren inguruan dagoen mugaz:
|
|
|
Kulturaren demokratizazioarekin batera, ia herritar guztiek izan dute sarbidea eskolan. Dena dela, irakurle
|
gehiago
izateak ez du esan nahi jendeak gehiago irakurtzen duenik, eta are gutxiago, Administrazioaren idazki kriptikoak deszifratzeko gauza denik edo gogorik daukanik. Telebistaren lagun mina denari nekeza eta asper garri egiten zaio orrialde pare bati aurre egitea, eta zer esanik ez,, literatura?
|
|
|
Kulturaren demokratizazioarekin batera, ia herritar guztiek izan dute sarbidea eskolan. Dena dela, irakurle gehiago izateak ez du esan nahi jendeak
|
gehiago
irakurtzen duenik, eta are gutxiago, Administrazioaren idazki kriptikoak deszifratzeko gauza denik edo gogorik daukanik. Telebistaren lagun mina denari nekeza eta asper garri egiten zaio orrialde pare bati aurre egitea, eta zer esanik ez,, literatura?
|
|
|
Ez dut ukatuko nik badirela arrazoiak horrela pentsatzeko, baina topikoak topiko, gauza bat aitortu beharrean gaude: une honetan, euskararen normalkuntzaren zamarik astunena Administrazioak hartzen du bere gain;
|
gehiago
esango nuke: gure hizkuntzaren iraupena eta sustapena, neurri handi batean, Administrazioaren eskuetan daude.
|
|
|
Halaber hizkeraren eta idazkeraren funtzioei buruz ere. Halaz ere, eta orain arteko horiek zalantzan ipini gabe, beharrezkoa zaiguke alde horien zenbait alderdi
|
gehiago
sakontzea eta ondorioak ateratzea. Horretan lagundu nahi lukete ondorengo lerroek.
|
|
|
Elementu horiekin gehiegi kezkatzen ez den batek, eta hiztunak nola esan nahi duen jakin nahiko ez lukeen norbaitek, ziur asko nahiago luke errepikapen horiek kentzea (goiko adibidean, eskuineko zutabea, alegia), hau da, ezkerreko zutabea eskuineko moduko batera itzuliko luke, beti ere testuaren edukia, zer esan nahi izan duen edo eduki semantikoa, errazago uler eta aztertu ahal izateko. Eta arrazoi bat baino
|
gehiago
du horretarako, besteak beste, mezua antolatzeko modu propioa duela ahozko hizkuntzak nola idatzizkoak.
|
|
|
* Itsacu > ren, esaterako, Nafarroan bertan agertu den Errensae> teonimoarekin bigarren osagaia parekatuz, edo euskarazko itsats> dela lehendabiziko osagaiaren iturburua. Momentuz ez dut uste askoz
|
gehiago
aurreratu dezakegunez etimologiari dagokione an behintzat.
|
|
|
Aurkikuntza berriak ez dira honenbestean bukatzen, eta oraingoan Ebro Ibaira begiratzen duten Soriako lurralde garaietara garamatzate. Espinosa eta Usero histo riagileak (1988) Cidacos ibar goieneko latin epigrafeak aztertzerakoan konturatu ziren bai izenen aldetik, bai marrazki eta formaren aldetik epigrafe horiek multzo berezi bat osatzen zutela, Calagurris inguruko giroarekin Mesetakoarekin baino zer ikusi
|
gehiago
zuena. Epigrafia horren berezitasunaren arrazoia ez zen inguruko offi > > edo lantegi bateko ekarpenean bilatu behar, bertako biztanleen gizarte batasune an baizik,, en la homogeneidad social y cultural de las (gentes) que las tallaron?
|
|
|
1 Xafla hauen gainean argibide
|
gehiago
nahi duenak ikus dezake Revue> Aquitania> 19 (2003), 25 aldizkarian argita ratu dudan lana.
|
|
|
Kosta aldeko probintzietara bihurtuz, gorago esan dut antzinako iturriek eskaintzen diguten toponimiak
|
gehiago
bideratzen gaituela zeltar aztarnak euskal aztarnak baino aurkitzera. Beste aldetik, Baskoien eta Akitaniako leku izenak azter tzerakoan deigarri egin zaigu euskaldun ziren eremuetan euskal toponimoak horren urriak edo zalantzazkoak izatea.
|
|
|
Berriemaile eta ikerlarien artean ahal direnak eta ezin direnak badira. Hegoaldean, zergatik ez zuen lizunkeriarik entzun Azkuek, agian, han abadearenga nako errezelu eta begirune
|
gehiago
zegoelako. Iparraldean, batik bat Zuberoan, jada nik, apeza ez zen jende sakratua eta mutiriki diote «aphezak gü bezala tützü, ez tützü gü beno hobe».
|
|
|
5 Ikus Odriozola (2001d) lanean (14), (16) eta/ 17) koen inguruko zehaztasun
|
gehiago
, eta Zabala (2001) lanean (15
|
|
|
Denetan, antzeko ezaugarriak gertatzen dira, alegia, gaztelaniak mendeetan euskal leku izenetan eginiko eragin fonetikoa, eta ondorioz sorturiko adulterazio eta urradu rak. Mendialdeko geografia malkartsu eta izurtsuak, noski, lautadakoak baino hobeto gorde ditu adierazpen lexikalak, eta mirestekoa da, dagoeneko bederatzirehun bat urte baino
|
gehiago
duen zenbait nola gorde den. Beharbada, euskararen ahozko presentzia hemengo lekuetan orain seirehun bat urte itzaliko zen, eta demografiaren gorabeherak eskualdean handiak izan dira, gaur egun, gehienbat depresio guneak izaki.
|
|
|
Ez ote dago Santander eliz eskualde horietarako euska razko dotrinarik edo agiririk, euskararen aipamen solte apurrenik? Euskalki edo azpieuskalkia baino
|
gehiago
, euskararen presentziaren antzinakotasuna ikertzeko, eskualde interesgarri bat Tudelako eskualdea izango litzateke. Ez nahas, mesedez, Tudela asko baitaude, Nafarroako Erriberakoarekin, baizik eta Artziniega burua zuen artziprestazgoa eta harana.
|
|
|
Agian, aurkikuntza interesgarriak lortuko genituzke. Baliabide faltaz ez dut Iparraldeko
|
gehiago
azter tzeko modurik izan.
|
|
|
Esate baterako, herri, eskualde eta nazio esparruen hedabideek hurrenez hurren herriko hizkera, eskualdeko euskalkia eta Euskara Batua erabili luketela aldarrikatu du Zuazok (2000). Edonola, aldaera geografikoaren hautapena komunikazioaren xedeekin ere lot daiteke eta ikuspegi honetatik, kode bat baino
|
gehiago
menderatzen duen hiztunak aukera gehiago ditu komunikazio egoeretara moldatzeko3 Adibide bat ematearren, bi kode edo gehiago dituen hiztunak eremu nazionaleko hedabidea den telebistan edo irratian batean dagoelarik, aukeran izango du bere euskalkiaz hitz eginez, bere izaera eta jatorriaren berri emateko, edota bere hizkera bereko jendearekiko hurbiltasuna adierazteko, edota beste hizkera batzuk d...
|
|
|
Esate baterako, herri, eskualde eta nazio esparruen hedabideek hurrenez hurren herriko hizkera, eskualdeko euskalkia eta Euskara Batua erabili luketela aldarrikatu du Zuazok (2000). Edonola, aldaera geografikoaren hautapena komunikazioaren xedeekin ere lot daiteke eta ikuspegi honetatik, kode bat baino gehiago menderatzen duen hiztunak aukera
|
gehiago
ditu komunikazio egoeretara moldatzeko3 Adibide bat ematearren, bi kode edo gehiago dituen hiztunak eremu nazionaleko hedabidea den telebistan edo irratian batean dagoelarik, aukeran izango du bere euskalkiaz hitz eginez, bere izaera eta jatorriaren berri emateko, edota bere hizkera bereko jendearekiko hurbiltasuna adierazteko, edota beste hizkera batzuk dituzten hiztunekiko distantzia agerian uz...
|
|
|
Esate baterako, herri, eskualde eta nazio esparruen hedabideek hurrenez hurren herriko hizkera, eskualdeko euskalkia eta Euskara Batua erabili luketela aldarrikatu du Zuazok (2000). Edonola, aldaera geografikoaren hautapena komunikazioaren xedeekin ere lot daiteke eta ikuspegi honetatik, kode bat baino gehiago menderatzen duen hiztunak aukera gehiago ditu komunikazio egoeretara moldatzeko3 Adibide bat ematearren, bi kode edo
|
gehiago
dituen hiztunak eremu nazionaleko hedabidea den telebistan edo irratian batean dagoelarik, aukeran izango du bere euskalkiaz hitz eginez, bere izaera eta jatorriaren berri emateko, edota bere hizkera bereko jendearekiko hurbiltasuna adierazteko, edota beste hizkera batzuk dituzten hiztunekiko distantzia agerian uzteko eta beraz, berbaldian nabariki inplikatzeko, edo euskara batua erabiliz, berbal...
|
|
|
Bateratze prozesu hauek lehen lehenik lexikoan agertzen omen dira eta ondoren gramatikan. Arlo hauetan aldaera ez estandar eta estandarraren arteko desberdintasunak oso nabariak dira entzunenerako, arlo fonetikoan eman daitezkeenak baino
|
gehiago
.
|
|
|
%60, an baino ez dira herriko berbak jaso helduen artean. Gazteen artean, aldiz,
|
gehiago
dira ikasiak edo herrikoak ez diren (uler bedi dialektologia tradizionalean herrikotzat jotzen ez diren) berbak.
|
|
|
14.> Bukatzera noa. Euskal erromantzeen artean izandako harremanak aztertu ditugu Soziolinguistika eta pragmatikari begira, hau da, batez ere hizketari zerbait
|
gehiago
begira.
|
|
|
¿ qué> tal, > qué> tal?: > bastante> petral; > eta ez genuen pentsatzen petral> > hori euskara zenik, baizik eta gaztelania. Nahaste hauek normalak izaten dira bi hizkuntza edo
|
gehiago
egiten den tokietan.
|
|
|
horri buruz ez dut gehiagorik esango). Orduko lekukotasunek gero eta
|
gehiago
adierazten dute Euskal Herria erromatar eraginatik aparte bizi ez zela. Esate baterako, Zarautz aldian (Aranzadi taldeak aurten eta hil hauetan Erromaren eraginaren seinaleak oro eman digunez, Elkano izeneko auzoan batez ere), Irunaldian, Veleia zer esanik ez, eta abar.
|
|
|
XXI. mendean aurkitzen gara, eta mende honetan testuen hizkuntzalaritzak alde batetik eta soziolinguistikak eta pragmatikak bestetik, bata bestearen beharraz ohartu bezain laster, elkar osatu eta aberastu egin dute. Ondo dakigu euskararen historia erromatarren presentziarekin argitzen dela (baita mugen aldetik Euskal lurraldeenak gero eta
|
gehiago
gutxitu egin direla ere, ezaguna den ezkero). Gure historiaren den boraldi ilunenetako bat. Goi Erdi Aroa, aztertzeko metodo historikoaz baliatzeak eraman zituen arkeologo batzuk azterketa sistematikoak egitera, baina estudio haue tatik bildu den informazioa, hala ere, sakabanaturik aurkitzen da, batez ere argitalpen monografikoetan, historia kongresuetarako aktetan, aldizkari zientifikoetan.
|
|
|
Garai hartan latinak ematen digu, beraz, euskararen topografia, baina, baita erromantzearen topografia ere (esan bezala, enego> azaltzen da, enecoren> ordez, hila rri batean eta horrek erromanizatze prozesu martxan zegoela esan nahi du). Bestalde, gogoan eduki behar dugu euskara hizkuntza bat bezala ailegatu dela gaur arte; erda ra, edo erromantzea, ordea, hizkuntza bat baino
|
gehiago
bezala: euskara harreman estuetan izan da erromantze desberdinekin, eta horrek, nahi eta ez, eragin desberdina inprimatu zuen euskararen mamian:
|
|
|
Aldaketa horien ondorioak eta zergatik horrela alda tuak izan den jakiteko, Haasek oinarri teoriko garrantzitsua indartu zuen: kontaktua ren eragina lexikoaren eremuan hasten dela, eta hortik gramatikaren eremuan gero eta
|
gehiago
sartu: fonema berriak hitzen bidez sartzen dira hizkuntzan, ezeztapenak hitz espresiboak bezala mailegatzen dira lehendabizi funtzio gramatikala hartu baino lehenago, eta abar.
|
|
|
aspalditik dakigu pake, > ke, > geru> eta hainbat eta hainbat hitz, latinetik euska rara? etorriak direla, Segura Munguía eta Etxebarria Ayestaren liburuak (1996) titu luan esaten duen bezala, eta hainbeste eta hainbeste hitz
|
gehiago
euskaraturik izan diren bezala. Hori dena, Filologia aldetik edo hizkuntzaren historia aldetik ez da bate re gauza erraza jakitea nondik edota noiztik dugun hitz horiek euskaran bizirik eta hori ia kasu guztietan agertzen zaigu.
|
|
|
Jakina denez, latina dugu laguntzarik hoberena euskara hizkuntzen artean bakardadean izan ez denik adierazteko. Latinetik hartu zituen hitzen bitartez euska raren historia zerbait
|
gehiago
ezagutu ahal dugu; hori ere Mitxelenak esan zuen eta Gorrotxategik aipatzen du maiz2.
|
|
|
Eta nik neuk esango nuke hirugarren hauxe izan zela ardatzik oinarrizkoena, azken batean, bai ikastolak eta bai gau eskolek Euskara Batuari esker egin zutelako aurrera. Eta
|
gehiago
ere esango nuke: euskara normaltze bidean, Euskara Batua dela, ziurren ziurrenera, sekula guztian egin den urratsik esanguratsuena.
|
|
|
Baina, horren barruan, erreferentzia corpusak, estatistikoak, paraleloak, konparatuak, bereziak, esperimentalak, literarioak edo bestelakoak izan daitezke. Eta,
|
gehiago
finduz, hauen barruko sailkapenak ere egin daitezke: hedadura, aldaera historikoa, geografikoa, dialektala... izan daiteke muga irizpide.
|
|
|
sentitzen dugu eguneroko lanean, are
|
gehiago
tradizio urriko formei buruzko txostenak prestatzean. Eta kezka bera azaltzen du Hiztegi Batuko Lantaldeak berak ere, forma bat proposatzeko nahiko daturik ez duenean.
|
|
|
Beharra, beraz, argia da. Gaur, eta gure hizkuntzaren egoeran, ez dira lexikografoak bakarrik kontuan hartu behar, hiztegi batuak oinarrizko 40.000 formak laster izango baititu, baina eguneroko bizitzarako hori baino
|
gehiago
dugu: hiztegi berezituak, terminologia, alegia, egunero sortzen eta osatzen ari da, gramatikako erabilera berriak ere ageri dira, ahozkoa eskura izatea komeni da.
|
|
|
Larramendiren aldetik, halako zerbait ere suma al dezakegu? Kontuan hartu behar da Larramendiren garaian, euren ajeak gorabehera, foruek bizirik zirautela Euskal Herri osoan; are
|
gehiago
, Larramendik, Foruak ezagutzeaz gain, horien alde idatzi zuen7 Erantzuna, hala ere, gure aldetik ezezkoa da, hurrengo lerroetan azalduko dugunez.
|
|
|
Iztegi orren alderik txarrenak ontatik datoz batez ere: arrotzentzat, erdaldunentzat egiña izatetik, euskaldunentzat baiño
|
gehiago
. Zekizkien euskal itzak, eta ugari eta ederki zekizkien?
|
|
|
Guk, oraingo honetan, Larramendiren lana zuzenbidearen ikuspuntutik aztertu nahi genuke. Are
|
gehiago
, Larramendiren lanari begiratzea guretzat nahitaezkoa dela esango genuke. Zer dela eta?
|
|
|
Gure gaiari helduz, Mutiloko bikarioa ideia berrien aldekoa da, are
|
gehiago
, liberalismoaren jarraitzaile amorratu agertzen zaigu. Hori dela eta, Hirurteko Liberalean, erregimen politiko berria euskaldunen artean zabaldu eta sendotzeko lan egin zuen.
|
|
|
50 urte inguruko hiztunek adinekoei jaso dizkiegun forma hauek askoz
|
gehiago
erabiltzen dituztelakoan nago. Adin honetako zaldibiarrei betidanik entzun dizkiet baztarren> bezalako formak, eta helduen artean nahiko zabaldurik daudela esango nuke.
|
|
|
Bildutako datuen deskribapena egiten hasi aurretik, ordea, sarrera honetan zerbait esan nahi nuke Soziolinguistikaz nik dudan ikuspegiaren eta irakurri ditudan egileen berri emanez. Badira aukera bat baino
|
gehiago
hizkuntza eta gizartearen arteko harremanean. Hizkuntzalaritzaren historian egon da hizkuntza egitura eta gizarte egituraren artean loturarik ez dagoela defendatu duenik; alegia, elkarrengandik askeak direla bi hauek.
|
|
|
hizkuntza ezin dela behatu eta ezta hizkuntza egiturak deskribatu ere gizartearen eraginetik kanpo. Hitz egiterakoan ohartuko gara, idaztean baino
|
gehiago
, egiturazko aldaketez eta aldaketa fonetikoez beren egoera goiztiarrean. Hizketa ekintza sozial bat da, idaztea ez den bezala, eta hizketaren agerpen nagusia elkarrizketa da.
|
|
|
goialdekoak lanera joateko bakarrik jaitsi izan dira, baina etxean bazen beti irten gabeko norbait. Gainera, asteburuetan Gaintza edo Abaltzisketakoekin
|
gehiago
zituzten harremanak. Behealdekoek berriz, Ordizia, Beasain eta herrira bertara lanera datozenekin harreman estuagoa izan dute.
|
|
|
Esate baterako, gabe/ bae> partikulari dagokionez, herrian goialdeko auzoetakoak diren adineko emakumeak egonkor agertu dira bae> aldaera erabiltzerakoan; gizonek, berriz, nagusiki bae aldaera erabili badute ere, horren ondoan gabe, > baiñ, > edo be> aldaerak ere agertu dituzte. Azentu ereduetan ere, herrian goialdeko auzoetako adineko emakumeak izan dira lehenengo ereduari egonkor eutsi diotenak, eta hemen ere gizonetan nahasketa edo aukera
|
gehiago
ageri da.
|
|
|
Aurrizkiei dagokienez, ezin da esan aurrizki jakin bat edo batzuk berezko zaizkienik zuzenbideko hitzei. Esate baterako, ber/ bir > bikoteari dagokionez, berjabetasun> eta birsaldu> hitzak besterik ez dira ageri; aurre aurrizkiaz denaz bezainbatean, zerbait
|
gehiago
, baina ezer gutxi (aurreikusi, > aurreikuspen, > aurrekari, > aurrekontu).
|
|
|
Esaterako, gure foru zuzenbideetako zenbait erakunde berezi izendatzeko, euskal izenak erabili izan dira betidanik. Are
|
gehiago
, askotan euskal izen horiek ez dute erdarazko parekorik eta, horregatik, erdaraz hitz egin edo idatzi arren, euskaraz erabili behar dira (ikus, bestela, Euskal Herriko Foru Zuzenbide Zibilari buruzko 3/ 92 Legea, uztailaren 1ekoa). Halako erakunde bereziak dira, besteak beste, hurrengoak:
|
|
|
Eta Arantzazuko txostenean, Azkuek bere Hiztegiaren sarreran bezalaxe, antzinako euskal hitzak eta hitz berriak bereizi zituen Mitxelenak. Urrats bat
|
gehiago
eginaz, ordea. Orain auzia, batasunerako?
|
|
|
Beraz, nahitaezkoak ziren irizpideak, batasunerako lexikoan nola jokatu argituko zutenak. Utz iezadazue laburki aipatzen duela 30 urte baino
|
gehiago
Mitxelenak aipatzen zituen norabideak. Lehenik eta behin, erabilerak eta tradizioak ematen diote edozein hitzi behar duen bermea:
|
|
|
–(Euskaltzaindiak) nahiago ditu bizi bizirik dirautenak (hitzak, jakina) zaharkituak baino;
|
gehiago
erabiltzen direnak eta zabalago hedatuak daudenak?
|
|
|
bazterrekoak bat datozenean, berriz, indar
|
gehiago
dute erdikoek baino: burdina, adibidez, hobe Gipuzkoako burni (a) baino
|
|
|
–Oroit gaitezen beti euskalkiak gero eta
|
gehiago
bereizten ari zaigun mugaz, batez ere hiztegi aldetik. Nahiz Lapurdikoa, adibidez, giputzaren kide hurbilagoa izan hizkuntzalari batentzat bizkaitarra baino, maiz aski baterago gatoz hitzetan giputz bizkaitarrak giputz lapurtarrak baino, erdal giro batean bizi geralako Hegoaldekoak eta bestean Ipar aldekoak?.
|
|
|
Eta Hiztegi Batuko sarrerako lerro hauetan aldarrikatzen denaz zerbait
|
gehiago
ere esan nahiko nuke. Bai baitugu joera Euskaltzaindiak eginiko aukerak baino estuagoak egiteko batasunaren eremuan.
|
|
|
–(Euskaltzaindiak) nahiago ditu bizi bizirik dirautenak (hitzak, jakina) zaharkituak baino;
|
gehiago
erabiltzen direnak eta zabalago hedatuak daudenak?.
|
|
|
bazterrekoak bat datozenean, berriz, indar
|
gehiago
dute erdikoek baino: burdina, > adibidez, > hobe Gipuzkoako burni (a) > baino.
|
|
|
Badu euskerak hitz sorbide ugari, baina baita ere huts nabarmen bat bederen aldameneko hizkuntzen ondoan. Ez dugu (des > eta horren antzekoren bat kenduz geroz) aurrizkirik(...) Erremedio bat baino
|
gehiago
izan dezake huts horrek, baina ongi pentsatu behar litzake gerora gabe nola joka.
|
|
|
7) Baina kontsiderazio hauen guztien gainetik, Mitxelenaren hitzak oroituaz amaitu nahiko nuke hitzaldia: . Oroit gaitezen beti euskalkiak gero eta
|
gehiago
bereizten ari zaigun mugaz, batez ere hiztegi aldetik?. Areago esango nuke,, batez ere hiztegi aldetik?
|
|
|
Areago esango nuke,, batez ere hiztegi aldetik? hori ken daitekeela erraz asko, eta, oroit gaitezen beti euskalkiak gero eta
|
gehiago
bereizten ari zaigun mugaz, ohe buruan ezarri.
|
|
|
Baina, esan bezala, hitzak josi egin behar dira, euskal moldeen arabera, euskaraz pentsatuaz. Beraz,, oroit gaitezen beti euskalkiak gero eta
|
gehiago
bereizten ari zaigun mugaz, edo, nahiago baduzue, oroit gaitezen beti euskalkiak gero eta gehiago bereizten ari zaizkigun gaztelaniaz eta frantsesaz?.
|
|
|
Beraz,, oroit gaitezen beti euskalkiak gero eta gehiago bereizten ari zaigun mugaz? edo, nahiago baduzue, oroit gaitezen beti euskalkiak gero eta
|
gehiago
bereizten ari zaizkigun gaztelaniaz eta frantsesaz?.
|