|
2000
|
|
|
Izan ere, egileak harridura eragingo duten anakronia eta atopia horien bidez beti erne
|
eduki
nahi baitu irakurlea bere ipuinetako errealitatea ez dela" historikoa" ohartarazteko. Horregatik kontakizun arturikoetako pertsonaiak(" Amorante ausarta in Ifar aldeko orduak") Durangon kokatzen dira:
|
|
|
" Untzi bat helburu bezala nabigatzea duen untzi bat dirudi, baina bere helburua ez da nabigatzea, baizik eta portu batera iristea. Gu nabigatzen ari gara, baina ez
|
daukagu
babestzat hartu genukeen portuaren ideiarik. Berritu egiten dugu horrela bertsio mingarrian argonauten formula menturazale hura:
|
|
|
Ni neu irakurketa posible horietako bat egiten ausartuz, esan nezake bere inguruko eguratsa edo errealitatea besarkatzen edo kaptatzen saiatzen den zuhaitz horrek erro sakonak eta izugarriak dituela lur honekiko, eta pelegrin baten gisa ez
|
daukanez
, zuzentasunez eta sutilitatez jasotzen duela bere inguruko errealitatea:
|
|
|
Ihes egin zuen urtean gorderik egondako etxekoen alaba txikiari zuzenduriko gutunak dira. Neskatxa hori irakurle eredu baten sinbolo da" Aita edo ama presondegi urrunen batean zergatik
|
daukaten
apenas ulertzen duen haurrari; edota izeba edo neba aspaldian non dauden ez dakienari Ainhoa deitzen diot: (...) Gure gerlako haurrari izkiriatu nahi diot".
|
|
|
" Intxaur azal baten barruan ere espazio amaigabeen erregetzat nengoke, amets goibel hauek ez banitu" erantzuten du lagunak esaten dionean Danimarkari kartzela deritzola bere asmoak soberazkoak direlako. Barrena goibel ez
|
baleuka
, ez luke espazio handiaren beharrik eroso egoteko. Kartzela ez da espazio kontua.
|
|
|
Poema horien garraztasuna eta gordintasuna hainbesterainokoa da, ezen obraren literaturtasuna bera jarri izan baita auzitan. Liburuaren aintzin solasean Ruper Ordorikak gogoratu egiten du" ez zaigu (la) komeni ahaztea egileak beti
|
edukitzen
duela obra helburutzat, sartu bide diren bitarteko guztiak onerako dituela baldin eta xede horrekin bat egiten badute." (6 or.) Aitzpea Azkorbebeitiak aipatzen du zenbait kritikok poema horien lirikotasuna, literaturtasuna eta indarra azpimarratzen dutela. Sarrionandiaren epe honetako kartzelako poemei, liburu honetakoei eta Marinel Zaharrak en zeudenei," poesia militante" edo" konprometitua" bezalako etiketak jarri izana Azkorbebeitiak arbuiatzen du, aurreiritzietan oinarritzen direlako bere ustez, gaiaren erabilerak obraren asmoa bera ez baitu ukatzen.
|
|
|
Aitzpea Azkorbebeitia ere bere saio kritiko luzean honela burutzen du literaturaren zereginari buruzko aipamena: " Sarrionandiarentzat ezinbestekoa da gizartea nahiz gure herriaren egoera aldatzeko ezinezkotasunaz konsziente izatea eta konsziente izanda aurrera egitea, saiatzea baita garrantzia
|
daukana
, saiatuz bizitzea: " Paradisurik ez da, baina saioaren sasoia da" (175 or.)" aberri leunago baten alde." (82 or.)
|
|
|
Narrazioak", Argia, I, 4 or) bide beretik jotzen du: " Josebak bere ipuinetan aldi iraganetara labaintzeko joera
|
dauka
,() Baditu lehen aldian kokatutako ipuin horietan giro zahar preziosistak, mundu geldo fantastikoa (aspaldiko ipuinetako marfilezko objektuak, neska ederrak, petrikilo misteriotsuak, agure jakintsuak...)". Beraz, hona hemen zalantzarik gabe Sarrionandiaren ipuinen artean erakargarriena gertatu den ipuin mota.
|
|
|
Zazpi lekutara heltzen da ontzia: sorlekua edo abialekua baina baita helmuga ere ze Kavafis poetak dioen bezala eta honetan Sarrionandia estu estuan jarraitzen zaio"
|
eduki
ezazu beti Ithaca zeure buruan/ hara heltzen zarenean bete baita zure fatua". Berehala dator Paris mitikoa, imajinazioaren sormen hori; geroago Grezia, Lisboa, Irlanda, Praga eta, amaitzeko, erbestea.
|
|
|
Liburuko pertsonaia nagusiak, agian, lehenaldiaren pisuaren desoreka
|
dauka
barnean. (Gara I)
|
|
|
Pertsonaia hauen barne mundura gerturatuz, hauen ezinegona, bakardadea,... suma dezakegu. Javier Rojok egoki azaltzen duen bezala" guztiek antzeko egitura
|
daukate
: inolako berezitasun nabarmenik ez daukan pertsonaia bati zerbait berezia gertatzen zaio, bizitza horren monotonia nolabait apurtzen duena." (Rojo, Jabier:
|
|
|
Javier Rojok egoki azaltzen duen bezala" guztiek antzeko egitura daukate: inolako berezitasun nabarmenik ez
|
daukan
pertsonaia bati zerbait berezia gertatzen zaio, bizitza horren monotonia nolabait apurtzen duena." (Rojo, Jabier: El Correo XII).
|
|
|
Aholkuren bat ematekotan, hauxe esango nioke nik: aniztasunerako ahalmena izanik ere, agian indar gehiago
|
eduki
dezakeela obra batek estilo edo motibo aldetik batasun puntu batetik abiatuz gero. (Jakin)
|
|
|
Literaturaren beraren hastapenetatik dobleen lekuko ugari aurki badezakegu ere, gizakion barne mundua bere ardatz egin zuen Erromantizismoa izan zen desdoblamendu edo bikoizketaren gaiari etekin handiena atera ziona, Jean Paul alemaniarraren ostean Hoffmann eta hainbaten lanetan eraginez. Margarete Heinrich ipuinean, esaterako, idazleon testuetan sarritan ematen den biki berdin berdinen kasuaren adibide bat
|
edukiko
genuke, eta literatura modernoan dobleek gehienetan duten funtzioari jarraiki, oraingoan ere heriotzaren gertutasuna iragartzen digutela esango dugu. (Olaziregi 199814: 108)
|
|
|
Orduan pentsatzen dut ez dela lexiko arraro, hitz zail eta joskera korapilatsuen bila ibili behar. Hortaz, hizkera ulergarria, samurra nahi bada, irteten zait, eta gainera ez
|
daukat
asmorik korapilatzeko. (Egunkaria XI)
|
|
|
Baina oso era nabarian, hitzak moztuz... Bigarren arrebak hiriburuan bizi delako, Donostian edo Bilbon, erdera erabat txartoa
|
dauka
, erdera eta euskera nahastuz." (Deia VIII)
|
|
|
Eleberri beltzari suposatzen zaizkion elementu gehienen presentzia erakusten du liburu honek: protagonista ikertzaile pribatua da; honek normalean diru arazoak ditu; ironikoa eta batzutan zinikoa ere bada, baina funtsean erromantiko hutsa; nahi gabe, egoera nahasi batean sartu da, hasieran inolako misteriorik ez
|
zeukan
ikerketari ekin ondoren; ikerketa honetan aberastasunaren atzean izkutatzen den usteldura agertuko zaigu. (El Correo IV)
|
|
2001
|
|
|
Hemen, 14 orrialdean" Arnasa hartzea automatikoki egin nahi nuke(...)" lehenengo pertsonarekin hasten da ihesaren kontaketa, segituan, 2 pertsonara pasatzen bada ere. Edozein modutan, azpimarratu beharra
|
daukagu
esku artean izan ditugun nobelaren bigarren eta zazpigarren artigalpenetan horrela bada ere, gaztelaniazko eta ingelesezko itzulpenetan bigarren pertsonarekin hasten dela ihesaren kontaketa. Azken arazo hau alde batera utziz, aipatutako orrialdean bakarrik aurki daiteke lehenengo pertsona hori, eta bigarrenerako aldaketa progresiboa markatzen duela esango genuke (fokalizazioari dagokionez, bi pertsonen arteko desberdintasunik ez badago ere).
|
|
|
Michel Butor izan zen La Modification (1957) nobelan 2 pertsona helburu horrekin erabili zuen lehenengoa, testuan nabarmentzen den narratario horrekin (ik. G. Prince)
|
daukan
etengabeko elkarrizketan protagonistari ezezagun zitzaizkion hainbat pasarte argituz.
|
|
|
Hauek lirateke aipatutako pasadizoak: a) Txikitan Kontxan aitarekin gertatutakoa b) Michèle rekin
|
edukitako
erlazioa c) Aitaren heriotza eta hileta d) Manuelekin izandako erlazioa eta militantziaren arazoa
|
|
|
108 zenbakiko balkoia, odol koagulatuz mantxatutako adokina (2 eta 3 kapituluetan), adokin bustia (4 kapituluan), eta arkupeak (5 kapituluan). Gure iritziz, narratzaileak azken elementu hauek bereizteko
|
eduki
dezakeen arrazoia ihesaren planoa eta bertan gertatzen den heriotza behin eta berriro irakurleari gogoraraztea izango litzateke.
|
|
|
Bigarren nobelan, nabarmenagoa da diskurtso9 mailaren zatikako izaera (nobelaren" historia" plano desberdinen txandaketaren bidez aurkezten zaigulako). Berdin generrake nobelaren izaera polifonikoari dagokionez, izan ere, bertan pertsonaia desberdinen jarduerarekin batera, nobela honi buruz egin diren azterketetan hainbeste aldiz azpimarratu den erdara/ euskararen erabilera heterofonikoa
|
baitaukagu
.
|
|
|
Irakurlearekiko etendura hori13 nabarmenagoa da, dudarik gabe, autorearen hirugarren nobelaren kasuan. 1976an argitaraturiko Ene Jesus nobelak garaian irakurle urritasun nabarmenagoa ezagutzeaz gain, ez du gerora ere inongo islarik
|
eduki
.
|
|
|
Gauzak horrela, Ene Jesus bezalako nobela batek gaur egun zabalkuntza eta harrera literario aukera handiagoak
|
eduki
litzakeela pentsatzea burugabekeria handia ez dela esan badaiteke ere, badirudi literatura mota eta genero bakoitzak lukeen garai historikoak ez liokeela lagunduko, eta honekin hasierako oharretara itzuli nahiko genuke.
|
|
|
Izan ere, zorionez, gure ikastolak antz gutxi
|
zeukan
Stephen Dedalus gaztearen moduan irakasle frailearen zigorrak jasaten zituen 100 metro nobelako haurraren patuarekin. Antzekotasunik izatekotan, heziketa erlijiosoaren itzala aipatuko genuke, itogarria R.
|
|
|
Saizarbitoriaren nobelagintzaren kasuan, XX. mendeko artearen funtsa den formaren gaineko hausnarketatik etorri da. XIX. mendeko nobelagintza errealistak munduarekin erlazio gatazkatsurik ez
|
daukan
izakia iradokitzen badigu, XX. mende hasierako nobelak krisian dagoen gizartearen adierazbide berria izan nahiko du, eta horretarako, Filosofian eta Artean hedatuz joan zen adierazbidearen gaineko gogoeta egingo du bere. Egoera berriari, kontamolde berriak egokituko zaizkio, eta M. Butor ek Répertoire (1964) liburuan baieztatu zuen moduan, XX. mendeko nobela esperimentazio gune bihurtu zen, kontamolde berriez errealitate berriak iradoki nahi zituen gunea, preseski.
|
|
|
Abiapuntu hori onartuta ere, ulergarria da 100 metro nobelaren kontateknika oparotasunak kritikari bat baino gehiago liluratu izana. Egileak historia maila testuratzeko darabiltzan estrategiak hagitz aberatsak baitira eta hortxe
|
baitauzkagu
Frantzian mende honen erdialdera sortu zen Nouveau Romanen ezaugarri nagusiak: ikuspuntu behaviorista; narratzaile oparotasuna (3 eta 2 pertsona narratiboen konbinaketatik sortua); maila narratibo desberdinen konbinaketak; adjektibo antropomorfikoen desagerpena; orainaldiaren nagusitasuna (flash-back teknikaz lehenaldirantz egiten diren erreferentziak salbu); mundu estereotipatu eta faltsua salatu nahi duten hizkera eta errepikapenak (egunkari, gida turistiko,... eta abarretik hartutako pasarteak); kronologiaren etengabeko apurketak (aurrerantz eta atzerantz egiten diren saltuekin); semantikoki adierazkorrak diren izenez soilik definitzen diren pertsonaiak (poliziak, apaizak,)... eta abar.
|
|
|
M. Butor en La Modification (1957) nobelaren ostean hedatu zen kontateknika honekin, heriotzaren ikuspuntu arras fisiologikoa aurkezten zaigu, baina hori bakarrik ez, irakurleok solasaren hartzaile testualak bihurtu ere bai. Horregatik
|
dauka
hainbesteko indarra iheslearen planoak, W. Faulkner edo J. Rulforen narrazio batzuetan bezala, bigarren pertsona horrek protagonista hil ondorenean ere" hor" egotera behartzen gaituelako irakurleok.
|
|
|
60 hamarkadetan feministen aldarrikapen nagusietakoa bihurtu zen aborto eskubideak (gogoratu beste 342 emakumerekin batera De Beauvoirrek 1971n kaleratutako manifestu aitormena... edo 1972an Bobigny-n Gisèle Halimi(!) abokatu ospetsuak defendatutako kasua) gaur egungo emakumeen artean ere eztabaida puntu garrantzizkoa izaten jarraitzen du. Diogunaren adibide gisara hortxe
|
dauzkagu
berriki New York en UNOren egoitzan egin den bilkuran abortoaren inguruko desadostasunek eragindako zeresanak.
|
|
|
Honako hauek lirateke nobelaren" historia"(=
|
eduki
) mailan Ene Jesus-en osagaiak: zoroetxe bateko(?) gela batean ohean etzanik dagoen pertsonaia batek" denbora pasatzeko asmoz" kontatzen dituen istorio eta pentsamenduak azaltzen dizkigula esan daiteke.
|
|
|
Ihes egin nahi hori hasieratik frakaso bihurtzen da. Protagonistak, nobela aurrera joan ahala, bukaera hurbiltzen zaiola sentitzen du eta azken kapituluan Amarekin
|
eduki
nahi duen elkarrizketa ahalegin antzua bihurtzen da. Amaren diskurtsoan harrapaturik dagoen bezala (131.or.), bere diskurtsoaren erreferente bakarra Ama bilakatzen da.
|
|
|
Izan ere, obrak berak, eta kasu honetan testu narratiboak, aldez aurretik irakurle bat, irakurketa bat, irudikatzen eta baldintzatzen du. Are gehiago, literatur" forma" (narratibaren kasuan, formalistek" diskurtsoa" deritzotena) edo estilo batek irakurle mota konkretu bati egiten dio erreferentzia, eta askotan entzun dugun baieztapena gogoratuz, garai eta komunitate literario bakoitzak merezi duen literatura (eta irakurleria, esango genuke guk)
|
dauka
. Mijail Bajtin (18951975) kritikari errusiarrak dioskun moduan:
|
|
|
testu bakoitzak irakurle bat irudikatzen duela onartuz(" irakurle inplizituaz" hitz egiten digu Wolfgang Iser ek6) nobela honen irakurlea nolakoa datekeen esaten saiatuko gara. Honekin batera, eta nobelak berak eskaintzen dituen klabeez gain, testuari aurre egin baino lehen irakurleak
|
eduki
ditzakeen" aurreusteez" gogoeta egingo dugu," errealismo" kontuei erreferentzia egingo diegularik.
|
|
|
4 Saizarbitoriaren nobelek garaiko irakurlearekin
|
eduki
zezaketen" distantzia estetikoaz" ari garenean datu garrantzitsu bat eduki behar dugu kontuan: nobela hauek izan zuten arrakasta eta entzutea ordura artean inongo narratibazko liburuk ez zuela lortu.
|
|
|
4 Saizarbitoriaren nobelek garaiko irakurlearekin eduki zezaketen" distantzia estetikoaz" ari garenean datu garrantzitsu bat
|
eduki
behar dugu kontuan: nobela hauek izan zuten arrakasta eta entzutea ordura artean inongo narratibazko liburuk ez zuela lortu.
|
|
|
Dudarik ez dago, euskal narratibaren historian, eta bereziki nobelagintzarenean," inflexio puntu" bilakatu direla. Gogoratu, bestela, 100 metro izan zela gaztelaniara eta ingelerara itzuli zen lehenengo euskal nobela, edo nobela hau izan dela urte askoan argitalpen gehien
|
eduki
duena. " Klasiko" adjektiboa guztiz egokia dateke oraindik egungo irakurleari erakargarriak egiten zaizkion nobela hauek definitzeko.
|
|
|
Gorago aipatzen genituen irakurketa" desegokien" atzean, itxurazko formalismo gehiegizko batekin batera, Saizarbitoriaren bigarren nobelari euskal irakurleek hartu zioten kutsu" errealista" aipa dezakegu. Eta Errealismoaz hitz egin nahi badugu laugarren nobela honek
|
eduki
ditzakeen arriskuak aipatzeko da. Izan ere, nobela honetaz 1995eko elkarrizketa batean egileak berak esandakoek nolabaiteko" igurikimen" errealistak sor baititzake zenbait irakurlerengan7.
|
|
|
1984ko otsailaren hogeita hiru arte, beraz. Tartean, nobelaren garrantzi sinboliko eta narratibo guztia daraman gertakizunaren inguruko kontaketa
|
daukagu
: Daniel Zabalegiren, Anjel Otaegiren, afusilaketa, edo beste hitzetan esateko, HERIOTZA.
|
|
|
Gauzak horrela, nobelak ez luke berezitasun handiegirik
|
edukiko
baldin eta belaunaldi horren istorioa kontatzeko, memoria historikoa azaleratzeko, egileak aukeratu duen moduarengatik ez balitz. Eta hortxe dago nobela honek duen ezaugarri literario nagusietarikoa:
|
|
|
Narratzaile hau istorioa" gertatzen" den mailatik at kokatuta dago, beste maila diegetiko batean alegia, eta kontakizun den guztia kontrolatzen du. Bigarren maila diegetiko batean kontaketaren pisua protagonista nagusiak
|
dauka
, hots, Iñaki Abaitua hiztegigileak, eta hau Hamaika pauso izeneko nobela idazten ari da. Nobela honetako istorio nagusia Zabalegiren (Angel Otaegiren) heriotza izanik, horri buruzko datu
|
|
|
" Azkeneko hartan, berriz, oso desberdina izango zen guztia. Azkeneko hartan zehaztasun txikiena ere aldez aurretik ongi prestaturik
|
zeukan
eta beldur aztarrenik ez. " Nik pasatuko haut bestaldera" esango zion,(...).
|
|
|
Hala ere, errepikapenak zenbat aldiz azaltzen diren jakiteak garrantzi handiegirik ez
|
daukala
onartuz ere, behin eta berriro azaltzen diren motibo edo gai hauen garrantzia azpimarratu nahiko genuke. " Punta zorrotzeko zapatak"," erloju suizarra", Unamunoren aipua Hondarribiaz(" Fuenterrabia es un cromo en la tapa de España"), logelan galtzerdien bila sartu zenekoa eta berauek erosterakoan saltzailearekin izandako elkarrizketarena, Juliak behatz txikiarekin zigarroa eusteko moduarena, Ortiz de Zarate ezagutu zuenekoa,... memoria harilkatzen laguntzen diguten elementuak dira.
|
|
|
Izenen zerrenda guztiz adierazgarria da, eta dudarik balego ere, izen bakoitzaren ondoan pertsonaiaren ogibidea jartzen digu narratzaileak. Besteak beste, hortxe
|
dauzkagu
: J.J. Lasa psikiatra (Donostiako Hernani kalean kontsulta zuena); Jesus Mª Lasagabaster kritikaria; Ramon Etxezarreta (nobelan dioenez, Urrestillako auzotarra eta Azpeitiko zinegotzia; gaur egun, Donostiako Udaletxeko Kultura zinegotzia dena); Juan Mari Bandres abokatua.
|
|
|
J.J. Lasa psikiatra (Donostiako Hernani kalean kontsulta zuena); Jesus Mª Lasagabaster kritikaria; Ramon Etxezarreta (nobelan dioenez, Urrestillako auzotarra eta Azpeitiko zinegotzia; gaur egun, Donostiako Udaletxeko Kultura zinegotzia dena); Juan Mari Bandres abokatua. Hauen parean, pertsonaia" errealei erreferentzia egiten" badiete ere, beste izenez datozenak
|
dauzkagu
: Daniel Zabalegi (Anjel Otaegi:
|
|
|
Daniel Zabalegi (Anjel Otaegi: bere biografiaz eta, bereziki, jaiotetxearen inguruko arakaketaz datu ugari
|
dauzkagu
); Iñaki Abaitua (Hamaika pauso nobelaren narratzailea: hiztegigilea, Bartzelonan bizi edo maiz bidaiatzen duena, Teseu itzuli duena.
|
|
|
pertsonaia ezagun hauetaz" gezur" handiak esaten baditu irakurlea segituan ohartuko da, eta idazleak hasiera batean pertsonaia horri egotzi nahi zizkion tasun eta gertaerez ahaztu egingo da. Irakurleak ardura gehiago
|
edukiko
du egiazkotasun frogetan, bilakaera literarioaren egokitasunean baino. Horregatik izango da, Butor ek Balzac ez dioen moduan, hain garrantzizkoa narratzailearen trebetasuna:
|
|
|
, amaieran bere buruaren biktima suertatzen den senar honek, ezin du aitortu emaztea beharrezko zaiola bizitzen segitzeko, bere burua erabat ez suntsitzeko, eta Florak egindako aukera (Mollyk bezala, senarrarekin geratzea erabakitzen baitu), sinestezina iruditzen zaio. Saizarbitoriaren aurreko bi nobeletan bezala, hemen ere agertzen zaigun J.J. Lasa psikiatrak dioen moduan (136), larrialdietan fabulaziora jotzeko joera
|
baitauka
protagonista honek. Baina fabulak (literaturak) arriskurik ez duen bitartean, bizitzak bai.
|
|
|
Horregatik, ez da sinesgaitza suertatuko Nouveau Roman eko egile asko 50eko hamarkadaren azken urteetan indartu zen Nouvelle Vague mugimendutik hurbil ibiltzea, eta hori horrela izanik, zenbait idazlek, A. Robbe Grillet eta M. Duras-ek kasu, ciné roman direlakoak plazaratzea 60ko hamarkadan. Adibide gisara, hortxe
|
dauzkagu
Robbe Grilleten L´Année dernière à Marienband (1961) eta L´Immortelle (1963) nobelak, ekintza narratiboak ikuspuntu zinematografikoz aurkezten dituztenak.
|
|
|
Esan beharrik ez dago, bigarren pertsonan antolatutako kontaketa honek izugarrizko indar narratiboa duela, azken batean, iheslearen ezinegona barne elkarrizketa gatazkatsuaren bidez aurkezten baitzaigu. Horregatik
|
dauka
hainbesteko indarra iheslearen planoak, W. Faulkner edo J. Rulforen narrazio batzuetan bezala, bigarren pertsona horrek protagonista hil ondorenean ere" hor" egotera behartzen gaituelako irakurleok.
|
|
|
Ongi jaten den jatetxe= Eugenia honek, gainera, melankoliko jartzen du protagonista hasieratik, Donostiako Victoria Eugenia gogorarazten baitio (79). Beraz, hortxe
|
daukagu
Juan Martin, oraindik galdu ez duen Eugenia horren aurrean melankoliko, triste. Hortik aurrerakoak, hurrengo hiru kapituluetan zehazten dira, Eugeniaren" ehiza" transkribatzen diguten pasarteetan.
|
|
|
1976an argitara eman zenean garaiko irakurleriari" aurreratu" egin zitzaiola esan zuen kritikari batek baino gehiagok, nobela modernoegia zela garaiko euskal irakurlearentzat. Honen ondorioz, Saizarbitoriaren nobelarik biribilena den honek, ez zuen bere beste bi nobelek lortu zuten irakurleria zabalik
|
eduki
. Eta beldur gara ez ote den orain ere beste hainbeste gertatuko.
|
|
|
urteetan, bere nobelen sarrera gisara" Critical Prefaces" (Sarrera Kritikoak) direlakoak idatzi zituen, eta" post of observation" (Behaketagunea) delakoaz mintzatu zen. Aipatutako sarreretan, eta jadanik 1884an argitaraturiko The art of Fiction liburuan, nobelak literaturaren barruan zer leku
|
daukan
definitu nahi izan zuen. James-en lanetan, nobela bizitzaz dugun inpresioa dela baieztatzen zaigu, eta bere iritziz, inpresio hori sinesgarriagoa izan dadin, narratzaileak pertsonaia baten ikuspuntutik kontatu behar du istorioa.
|
|
|
Jamesen lanek oihartzun itzela
|
eduki
zuten eta jarraitzaile sutsuenetarikoa izan zen Percy Lubbock kritikariak zera gehitu zuen:
|
|
|
Aipatutako ikerlarien lanez gain, XX. mende erdialdera, sailkapen eta abiapuntu teoriko desberdinak eragingo ditu ikuspuntu narratiboaren ikerketak. Batzuk aipatzekotan, hortxe
|
dauzkagu
Estatu Batuetan Cleanth Brooks eta R.P. Warren-en Understanding Fiction (1943) liburua eta N. Friedman en" Point of view in fiction" artikulua (1955); Alemanian, berriz, F.K. Stanzel en Die Typische Erzahlsituationen (1955) liburuaren argitalpena.
|
|
|
Nobela zail, nobela zientifikoa, eta hainbat kalifikatibo hartutako honek euskal letren munduan loria txikiegia
|
eduki
duela esatea ez da inongo nobedadea. Gogoratu besterik ez dago, bi argitalpen besterik ez duela izan, eta bigarren argitalpena 1982koa izanik ere, gaur egun edozein salgai dirauela.
|
|
|
13 Etenduraz hitz egitean kontu handiz ibili behar dugu. Izan ere, irakurketak irakurketa, ezin esan baitaiteke nobela honek arrakastarik
|
eduki
ez duenik, eta oraindik irakurlerik ezagutzen ez duenik. Garaian burutu ziren irakurketez ari gara batik bat, momentuan euskal irakurleriarekin etendura sortu zuten haietaz.
|
|
|
Aldean
|
geneukan
guzia eman dugu, eta dena eman dugunez gero ez dugu" (GP, 76)
|
|
|
Sarrionandiaren poemategia ez da teoria politikoaren liburu bat, eta oraindik garrantzizkoagoa dena, Sarrionandiak oso kontuan
|
dauka
hizkera poetikoa eta hizkera politikoa zeharo diferenteak direla. Hura anbiguoa da.
|
|
|
" arrazoina
|
daukan
|
|
|
" Hamar txitoak larri larri zebiltzan: izeba
|
zeukaten
alde batetik, gizon zaindaria bestetik. Halan esan zien honek:
|
|
|
Ez, nostalgia soilik ez.
|
Daukanarekin
konformatzen ez direnak dira ahateak, edo zeruan" V" bat egiten duten antzarrak. Bide batez," V" aren irudia Dashiell Hammet en" El halcón maltés" nobelaren hasieran erabilia da.
|
|
|
ateak zertarako daude, zer egiten dute hor? Ezustean harrapatzen du irudiak ikuslea eta honek erantzun beharra
|
dauka
. Baina, halaz ere, Magritte k ezinezko mundu baten aurrean jarri gaitu.
|
|
|
Hain zuzen ere, espazioan definitzen baikara, eta denborari buruzko filosofiari aurre eginez, espazioari buruzko filosofiak munduan dugun tokiaz galdetzen du. Bizitzari buruzko galdera da, eta, zuzenean, munduan gurekin batera bizi direnekin zer nolako loturak eta harremanak
|
eduki
ditzakegun adierazi nahi luke, elkarkidetzaren filosofia sortuz.
|
|
2002
|
|
|
Literatur sari ugari eskuratu ditu, eta argitaratu dituen liburuen artean badira haur eta gazte literaturako lan arrakastatsuak (ad.: Zikoinen kabian sartuko naiz, 1986; Londresen nago aitonarekin, 1987; Ijitoak
|
dauzkat
etxean, 1988; Filipinetan bizi den idazlearen kontuak, 1993;... Lehen amodioa Suedian, 1997; Ryski, zaude ixilik!, 2001; Poloniako lautadak, 2001), ipuin liburuak eta eleberriak, baita itzulpenak ere, besteak beste, B. S. Ballinger, Ch. Nöstlinger, E. Hemingway, R.
|
|
|
Finean, gizakien jokabideaz edo etorkizunaz hausnarketa egin nahi du eleberri alegorikoak eta arras ezagunak dira xede hori arrakastaz lortu duten obrak. Hortxe
|
dauzkagu
, esaterako, G. Orwellen Abereen etxaldea (1945) edo A. Camusen Izurria (1947).
|
|
|
J. L. Borgesek literatura ingelesaz zioenari jarraituz1, euskal eleberrigile bakoitza uharte bat dela esan genezake geuk ere, eta uharte izaera horrek nabarmen zailtzen duela euskal literaturaren historialariaren lana. Horregatik ahalegindu gara azken hamarkada hauetako eleberrigintza aztergai duen atal honi tarte luzeagoa ematen, azterkizun dugunaren berritasunak zailtasun ugari dakartzala aitortu arren, inoiz
|
eduki
dugun eskaintza literario aberatsenaren aurrean gaudelako.
|
|
|
narrazioa etengabe bortxatuz, behin eta berriro porrot egiten duen kontaketa saioa irudikatu zigun donostiar eleberrigileak. Istorio berriak kontatzeko ahalegin oro antzua denez, bi aukera
|
dauzkagu
: isildu (ik.
|
|
|
isildu (ik. Beckett) edo istorioak kontatzen ahalegindu, kontatuta daudela jakin arren, hau da, ezer berririk kontatuko ez dugulako ziurtasuna
|
eduki arren
.
|
|
|
Liburu honen hirugarren atalean genioen modura, eleberri tipologia ugaria izan da azterketa kritikoetan. Hortxe
|
geneuzkake
, esaterako, ezaugarri formalen araberako tipologia (gutun eleberriak eta foiletoiak), edukien araberakoa (sentimenduzko eleberriak, heziketa eleberriak), pertsonaien araberako sailkapenak (zaldun eleberriak eta eleberri pikareskoak), edo eleberriek irudikatzen duten giroaren araberakoak (eleberri beltza, zientzia fikziozkoa, fantasiazkoa).
|
|
|
2 Hori horrela bada ere, noizean behin sortzen dira gurean errealismoaren auzia oraindik gaindituta ez
|
daukagula
iradokitzen duten eztabaida eta hausnarketak. Denboran oso atzera joan gabe, hortxe daukagu Juan Garziak argitara eman zuen artikulu interesgarria (ik.
|
|
|
2 Hori horrela bada ere, noizean behin sortzen dira gurean errealismoaren auzia oraindik gaindituta ez daukagula iradokitzen duten eztabaida eta hausnarketak. Denboran oso atzera joan gabe, hortxe
|
daukagu
Juan Garziak argitara eman zuen artikulu interesgarria (ik. " Errealismoa euskaraz", Egunkaria,, 5), zeinetan" osorik edo zati batean euskarazkoak ez diren munduak euskaraz emateko orduan ditugun zailtasun era askotakoak" aipatzen ziren.
|
|
|
4 Saizarbitoriaren obrari buruzko azterketa luzeagorako, ikus nire Ramon Saizarbitoriaren unibertso literarioa, BBK Labayru Ikastegia, Bilbo, 2001 iragana deuseztatzen ahalegintzeak isiltasunera eramaten gaituenez, eskura
|
daukagun
irtenbide bakarra iragan hori berriro bisitatzea da.
|
|
|
Bi faseak nabarmen desberdinak dira estilo eta helburuei dagokienez: ...eromenak eta depresioak markatutako garaian, pertsonaiak gizarte itogarri baten aurrean sentitzen dituen egongaiztasuna eta beldurrak askatzeko adierazpide berriak bilatzen saiatzeko idazten du, eta, bigarren fasean, berriz, mehatxu nuklearra (44, 143 or.) bizi duen garai modernoaren garaikoan, protagonistak barrena jaten dion itomen berria adierazteko idazten du, etengabe aurrera doan eta izututa
|
daukan
minbiziaz mintzatzeko.
|
|
|
hil ostean ere irauten duen abertzaletasunaren irmotasuna. Eleberriaren amaieran Julenek argi
|
dauka
" euren beharretan etsipenetik baino ezin abiatu ei diran egungo poeta eta artista ustez moderno horren antzekoa" (158) ez duela izan nahi eta aberriaren aldeko jarrera argia eduki nahi duela(" Aberria ala hil" esaten da, baina hil eta gero ere hezur hozten ez den maitasuna da abertzaleak aberriari diona.", 157 or.). Modu honetan, Agur, Euzkadiren amaieran, abertzaletasuna...
|
|
|
hil ostean ere irauten duen abertzaletasunaren irmotasuna. Eleberriaren amaieran Julenek argi dauka" euren beharretan etsipenetik baino ezin abiatu ei diran egungo poeta eta artista ustez moderno horren antzekoa" (158) ez duela izan nahi eta aberriaren aldeko jarrera argia
|
eduki
nahi duela(" Aberria ala hil" esaten da, baina hil eta gero ere hezur hozten ez den maitasuna da abertzaleak aberriari diona.", 157 or.). Modu honetan, Agur, Euzkadiren amaieran, abertzaletasunaren aldeko aldarria eleberriko beste gai guztiei gailentzen zaie, testuaren mezu ideologikoa esplizituki azaleratuz.
|
|
|
1999ko datuetara itzuliz, literaturan argitaratzen denaren% 59,3 narrazio testuek osatzen dute,% 11 poesiako lanek eta% 7 antzerki lanek. Literatur kritikari dagokionez, ezin azken urteetako datu zehatzik eman,
|
daukagun
azken datua epeari dagokiona baita. Urte horietan, literaturan argitaratzen zen% 4 zegokion kritikari.
|
|
|
Gainera, liburu ataletan kritikak argitara ematen dituzten salbuespen interesgarri batzuk kenduta (F. Juaristi, J. Rojo, J. Kortazar, J. L. Zabala, J. Benito, A. Iban, A. Urkiza...), aurkezpen egunean esandakoen laburpena gainditzen duten iruzkin gutxi aurkituko du irakurleak29 Gure aburuz, euskal liburugintzari buruzko argitalpen batek gaur egun
|
daukagun
gabezia nabarmenetakoa betetzen lagunduko liguke: euskal literatura betiko zirkuituetatik kanpora ateratzen eta hartzaile sail zabalagora iristen.
|
|
|
Bigarren planoan, lau urte geroago, protagonista eroetxe antzeko batean sartuta dago (ez zaigu esaten zehazki non), eta bi urte lehenago idatzi zuen maita160 sun istorioa, aipatutako lehen planoari dagokiona, berrikusten du. Bigarren plano hau erabat metanarratiboa da, beraz, eta zalantzan jartzen ditu, etengabe, lehen aipatutako maitasun istorioaren
|
eduki
eta estiloa. Horretarako, Orixek idatzitako Urte guziko Meza bezperak jarraitzen ditu narratzaileak, eta C. Reisen Diccionario de NarratologÃaren jatorrizko portugesezko bertsiora jotzen du.
|
|
|
Amaia Ezpeldoi detektibea da Itxaro Borda (1959) Iparraldeko idazlearen polizia nobeletako protagonista. Autorearen ibilbide literarioan badaude poesia (Bizitza nola badoan, Maiatz, 1984; Krokodil bat
|
daukat
bihotzaren ordez, Susa, 1986; Just Love, Maiatz, 1988; Allegro ma non tropo, Ed. Hiru, 1989; Bestaldean, Susa, 1991; Orain, Susa, 1998) eta narratiba lanak, baita konta ezin ahala kolaborazio, hainbat literatur aldizkaritan, esaterako, Maiatzen. Haren lehen nobelak, Basilikak (Susa, 1984), nahiz polizia edo detektibe nobela ez izan, Bordaren estilo narratiboaren ezaugarri nagusiak biltzen ditu.
|
|
|
Gudu zelaian bertan gertaturiko gaizki ulertu bat dela eta, Pedro Mari Arrieta soldadu karlista Isabel II.aren armadako Torres teniente bihurtzen da. Ordutik aurrera, zenbait zorigaitz eta maitemin direla medio, ustezko tenientearen bizitzak lehen ez
|
zeukan
emozio eta arrisku puntua hartzen du.
|
|
|
Edonola ere, badira gai honi heltzen saiatu diren ikerlariak eta hortxe
|
daukagu
, esaterako, Linda Whitek" The case of the invisible novel: Genre Fiction in Basque Literature" (1996) artikulua, oso laburki bada ere, gai honi buruzko zenbait ohar egiten dituena.
|
|
|
(1986). Zerrenda hau pixka bat osatuz, umorezko eleberriak aipatu genituzke, J. Sagastizabalen Kutsidazu bidea, Ixabel (Alberdania, 1994) eta Gerturik
|
daukagu
odola (Pamiela, 1999); zientzia fikziozkoak, hala nola, I. Irazabalbeitiaren Uda guztiak ez dituk berdinak, Isi (Kriselu, 1995); bidaia eleberriak: J. Arretxeren Urrezko triangelua (Elkar, 1995) eta Oroituz (Elkar, 1998)... edo amodiozko eleberriak, I. Mendigurenen Haltzak ez du bihotzik (Elkar) ezaguna bezala.
|
|
|
Bitartekaritzat har genitzake, halaber, hainbat erakunde publiko nahiz pribatu, liburuaren promoziorako diru-laguntzak ematen dituztenak. Aurrerago aipatuko den moduan, Euskal Herriari dagokionez, hortxe
|
geneuzkake
Eusko Jaurlaritzako Kultura Sailak, Foru Aldundiek, hainbat erakundek (Euskal Kultur Erakundea...) euskarazko liburuaren sustapenera bideratu dituzten diru-laguntzak (liburutegietarako aleak erosiz, liburu azoketan euren presentzia ziurtatuz, katalogoen edizioa bultzatuz...). Horiez gain, bitartekarien atal honetan ezin utzi aipatu gabe euskal liburu17 Berriki, literatur sarietan irabazle suertatzen diren liburuen zabalpen eskasa salatzen zuten adierazpenak argitaratu dira egunkarietan.
|
|
|
1976tik aurrera estatu espainiarreko hizkuntzetako literaturak ere kontuan hartzen dituzten Sari Nazionalek ez dute gurean kritika sari berezirik eragin. Adibide deigarri bat gogora ekarriz, hortxe
|
daukagu
, esaterako, Galiziar Kritika Saria, 1978tik aurrera indarrean dagoena. b) Euskal kritikaren bilakaera azken urteotan
|
|
|
T. S. Eliot poetak inteligentzia jotzen zuen kritikariak behar duen ezaugarri gisara, alabaina, ez dut uste mezu hori zegoenik idazleek behin eta berriro egin dituzten adierazpenen oinarrian. Horretara jarrita, benetan erraza da kritikarien kontrako baieztapenak aurkitzea, eta zehaztasun handiegitan sartu gabe, hortxe
|
dauzkagu
J.R.R. Tolkienen" Munstroak eta kritikariak" artikulua edo A. Bierceren Deabruaren hiztegia delakoan literatur kritikariaz ematen den definizio iraingarria. Adibide hauei film batzuetan esaten direnak gehituz gero (ik.
|
|
|
Orduan, poetika desberdinek, literaturaren helburuek edo kritikak berak gogoeta ugari eragiten zuten eta bizitasun handiko eztabaidak bultzatzen zituzten. Hortxe
|
dauzkagu
, esate baterako, 1930eko hamarkadan euskal literaturaren inguruko auziak eragin zuen eztabaida (ik. Aranbarri, I. & Izagirre, K., 1996, Gerraurreko literatur kritika, Amorebietako Udala Labayru Ikastegia, 1996), edo geroago, 1980ko hamarkadan, sortu ziren eztabaida literarioak.
|
|
|
1980ko hamarkadako eztabaidetan, berriz, kritika mota izan zen gehienetan eztabaidagai22 Tartean geratuko lirateke 1950eko hamar21 Euskal kritikaren urritasunaren inguruko adierazpenak aurkitzea benetan da erraza. Adibide batzuk aipatzekotan, hortxe
|
dauzkagu
1988an Bernardo Atxagak egindako adierazpenak (ik. Deia, 88, 51) edo adibide berriagoak gogoratuz, Torrealdaik Euskal Kultura Gaur liburuan 365 orrialdean dakartzan egileei egindako inkestaren emaitzak. kadan Egan aldizkarian Koldo Mitxelenak argitara emandako lan interesgarriak, edo urte batzuk lehentxeago Andima Ibinagabeitiak Euzko Gogoan argitaratutakoak.
|
|
|
Gauzak horrela planteatuta, interesgarria izango litzateke euskal kritika publikoak azken hamarkadetan izan duen garapena zehazki aztertzea eta euskal liburugintzaren bilakaera garaikidean merkatu estrategia berriek izan duten eragina zehaztea. Edonola ere, dudarik ez dago, inoiz baino kritika publiko gehiago egiten dela gaur egun eta behiala ezinezko ikusten ziren hainbat errealitate (telebista, irratia, Internet...) orain eskura
|
dauzkagun
tresnak direla. Euskal literaturak inoiz baino presentzia handiagoa du gaur egun komunikabideetan.
|
|
|
Berdin mintzo gintezke irratiari edo telebistari buruz. Zehatzegiak izateko asmorik gabe, irratiari dagokionez, hortxe
|
dauzkagu
, 1980ko hamarkadan
|
|
|
Kritika publikoari dagokion erreferentzia zerrenda hau osatzeko, Internet en eskura dagoen informazioa ekarri nahiko genuke gogora. Inoiz ez bezala, gaurko irakurleak eskura
|
dauzka
hainbat argitaletxetako web orrietan nobedadeei buruzko erreferentziak, edo nahi izanez gero, egunkarien hemerotekak, elkarteen orriak (EIE; EIZIE; Galtzagorri;...) edo Ibiñagabeitia Proiektua eta gisa horretako proposamen interesgarriak. Susa Argitaletxearen ekimenez, Euskal Aldizkarien Gordailua edo Literatura Fotokopietan gehigarriak ere aurki daitezke sarean28 (ik. http://armiarma.com/andima).
|
|
|
1990eko hamarkadan, esaterako, ordura artean poesiazko lanak argitaratuta zituzten hainbat idazle narratiba lanak kaleratzen hasi zen. I. Gutierrezek (2000: 11) adierazi digunez, egile horien artean
|
dauzkagu
: L. M. Mujika, I. Aranbarri, E. Jimenez, X. Montoia, J. L. Otamendi eta M. Erzilla.
|
|
|
L. M. Mujika, I. Aranbarri, E. Jimenez, X. Montoia, J. L. Otamendi eta M. Erzilla. Era berean, bada azken hamarkada honetan ipuingintzatik eleberrigintzara jauzi egin duen egile ezagunik ere; hortxe
|
dauzkagu
, esate baterako, I. Mujika Iraola edo A. Egaña. Hauekin batera aipatu genituzke euren lehenengo lana kaleratu duten zenbait egile, eleberrigileak guztiak:
|
|
|
Alabaina, gure ikerketa honetan hori guztia aztertzeko lekurik ez dagoenez, eskura
|
dauzkagun
zenbait informazio iturriz soilik baliatuko gara narratzaileek gaurko euskal literatur sisteman duten leku hegemonikoa zehazteko. Hauen artean gurean egin diren zenbait inkesta soziologiko erabiliko dugu, garaiko euskal literaturaren kanona iradoki dezaketen heinean.
|
|
|
% 90 gizonezkoak dira eta% 10,6 bakarrik emakumezko7 Adinari dagokionez, batez beste, 49 urte dituzte idazleok (%70 30 urte bitartean dabil) eta horren ondorioz, argi ikusten da gaur egun argitaratzen duten idazleen artean belaunaldi desberdinetako egileak kausi ditzakegula. Hortxe
|
dauzkagu
, adibidez, hamarkadetan jaiotako idazleak (Txillardegi...) edo 64ko belaunaldia deitu izan zaion horretan sartuko liratekeen R. Saizarbitoria, A. Lertxundi, P. Urkizu eta A. Urretabizkaia, besteak beste, edo autonomia literarioaren belaunaldia deritzona, alegia, 1950 ostean jaio ziren egileek osatzen dutena:
|
|
|
7 Bestalde, Euskal Idazleen Elkartearen azken datuen arabera, elkarteak
|
dauzkan
247 bazkideetatik, 33 bakarrik dira emakumezko.
|
|
|
Euskal literaturari dagokionez, azterketa sakonegirik egin gabe ere, badira zenbait adierazle antzeko emaitzetara iristen lagun diezaguketenak. Azken batean, ildo horretatik doa 2000 urteko Euskadi Sarien irabazleen artean emakumezkoek izan zuten protagonismoa12 Euskal emakumezko idazle batek inoiz
|
eduki
duen presentzia mediatiko handiena (ik. J. Osororen Tentazioak) edo kritikak egindako harrera hoberena (ik.
|
|
|
Bestalde, azken urteotan, erakundeek sorkuntza literarioari emandako diru-laguntzak desagertzen joan diren heinean, ekimen pribatu interesgarriak ere agertu dira. Hortxe
|
dauzkagu
, esate baterako, Euskalgintza Elkarlanean Fundazioak ematen dituen" Joseba Jaka Literatur Bekak" (1998...), edo duela urte parea Beasaingo Udalak sortu zuen" Igartza Saria" (Literatur Sorkuntza Beka Idazle berrientzat), urte batzuk lehenago Iruñeko Udalak idazle hasiberrientzat sortutakoaren antzekoa. Dudarik ez dago aipatutako diru-laguntzok eta Euskal Herri osoan oraindik indarrean dauden lehiaketa ugariek idazleen profesionalizaziorako oraindik dauden zailtasunak leuntzen laguntzen dutela.
|
|
|
Azken hamarkada honetan argitaratu diren zenbait literatur historia begiratu besterik ez dago irizpideak guztiz aldatu direla ikusteko. Hortxe
|
dauzkagu
, adibide gisara, historiografiari dagokion atal honetan, Jon Kortazarrek argitara emandako Literatura Vasca Siglo XX (Etor, Donostia, 1990), Euskal literaturaren historia txikia (Erein, Donostia, 1997) eta Euskal Literatura XX. mendean (Prames, Zaragoza, 2000); J.B. Orpustanen Précis d" histoire littéraire basque() (Izpegi, Baigorri, 1996); Xabier Etxanizen Euskal haur eta gazte literatura...
|
|
|
Bukatzeko, euskal kritika akademikoaren fruituak ezagutarazi dituzten ikastaroak eta argitalpenak gogora ekarri nahiko genituzke. Lehenengoei dagokienez, hortxe
|
dauzkagu
, Udako Euskal Unibertsitateak, UEUk, 1973tik Iparraldean eta 1977tik aurrera Hegoaldean, antolatu literaturari buruzko ikastaroak (ik. http://www.ueu.org), Euskal Herriko Unibertsitateak 1981az geroztik Miramar Jauregian antolatu dituenak (ik. http://www.sc.ehu.es), edo hainbat erakundek, adibidez Eusko Ikaskuntzak, azken urteotan antolatu dituen graduondoko ikastaroak35 Argitalpenei dagokienez, ... Hala nola, RIEV (Revista Internacional de Estudios Vascos), Egan (1948...), Euskera (1953...), ASJU (Anuario del Seminario de FilologÃa Vasca" Julio de Urquijo") (1954), Jakin (1956...), Letras de Deusto (1971), Mundaiz (1975), Idatz eta Mintz (1981...), Enseiucarrean (1985...), Literatur Gazeta (19851989), Hegats (1989...), Uztaro (1980), Bitarte (1993...), Oihenart (1997)...
|
|
|
Euskal literatur sistemari buruzko atal luzexka hau amaitzeko, birsorkuntzaren atalean aipatu gabe utzi ditugun hainbat elementu aipatu genituzke. Hortxe
|
dauzkagu
, esaterako, hamarkadetan zenbait euskal eleberri edo ipuinez egin diren egokitzapenak, dela film edo laburmetraia moduan (Zergatik Panpox, Hamaseigarrenean aidanez, 100 metro...), dela irratinobela modura (Babilonia, Hamabost egun Urgainen...). Edonola ere, euskal literatur sisteman birsortzaile eraginkorrena, ezbairik gabe, hezkuntza sistema bera dugu.
|