|
2013
|
|
|
lehenik, Frantziako errege familiako kidea zen, bai ama aldetik (esan dugun bezala, Margarita Frantziako erregearen arreba bakarra zen) bai senarraren aldetik ere (Antonio Bourbon Frantziako Lehen Odol Printzea zen, alegia, lehena ondorengotzan erregearen semeen atzetik); bigarrenik, lurralde ugarien jabea zen (Nafarroaz gain), batzuk Frantziako koroapekoak (Vendome, Albret, Armagnac...) eta beste batzuk formalki independenteak (Biarno); hirugarrenik, Frantziako protestante kalbinisten lider nagusia izan zen, eta laugarrenik, Nafarroako erregina zen, Nafarroa Espainiako erregearen arazo nagusietako bat zen garaian. Lau ezaugarriok azalpen osagarri batzuk behar
|
dituzte
.
|
|
|
Gainera, 1512an haren inbasioa, okupazioa eta zatiketa gertatzen den unetik oraindik itxi gabe zegoen arazo diplomatiko handia zen: Karlos V.a enperadoreak edo haren seme Filipe II.a Espainiakoak ez dute formalki onartzen Nafarroan beraiez besteko errege erreginarik dagoenik, baina negoziazio etengabeak izango
|
dituzte
mende osoan zehar bai Joanaren aitarekin (Henrike II.a Nafarroakoa) eta senarrekin (Antonio I.a Nafarroakoa) eta Joana berberarekin ere nafar auziari nolabaiteko konponketa bat emateko (tartean goian aipatu dugun ezkontza proposamena). Ildo horretako aipuak ugariak eta sakabanatuak badira ere, bereziki interesgarria suertatzen da IV. kapitulua irakurtzea:
|
|
|
Plantillan bazeuden beste batzuk, prentsa eta komunikabideen zentsura egiten zutenak. Aldizkari zuzendariek bi aipatzen
|
dituzte
sarritan: Angel Casadamón, militarra, eta Florencio Salsamendi.
|
|
|
Neri iruditzen zait bi gizon ok euskelzain egin ba
|
dituzte
, eralguntza oni abertzaletasun usaia kentze arren izango zala eta bide batez euskerarentzat erreztasun eta laguntasun geio arkitzen ote duten. Ala izan dedilla.?
|
|
|
Hartara, hainbat kasutan, estereotipoak eta rolak deseraikitzen dira subjektu berriak proposatzeko asmoz. Korronte psikologistek nahiz marxistek, bestalde, ekarpen interesgarriak egin
|
dituzte
literatur pertsonaien inguruan. Batzuek diote literatur pertsonaiek pertsonaren barrualdearen inguruan informazio aski zabala ematen dutela, eta besteek, jendartearen informazioa eskaintzen dutela.
|
|
|
Amatasuna inskribatzen duten hainbat eta hainbat ikerlan argitaratu da kritika feministaren arloan. Baina, batez ere, hiru teoriagilek eta hiru liburuk zedarritu
|
dituzte
amatasunaren inguruko ikerlerroak: Simone de Beauvoirren Le deuxième sexe (1949), Shulamith Firestoneren The Dialectic of Sex (1971) eta, azkenik, Adrianne Richen Of Woman Born:
|
|
|
literatur egituren eta jendarte egituren artean homologiak daudela. Proposatzen ditugun narrazioetako ama protagonistek amatasunaren gainean kontakizunak eraiki
|
dituzte
. Euskal antropologo feministek (Díez, 1995, 2000; Imaz, 2007) esandakoa berrestera gatoz, euskal sendia eta amatasuna aldatzen ari direla, alegia, eta amak direla aldaketa horretako protagonista.
|
|
|
Eredu emergenteak, ordea, Del Vallek koordinatutako lanean (2002) bistan geratu den modura, identitatea duten eraikuntzak dira, eta eredu normatibotik kanpo egon gabe ere, balio eta esanahi berriak bereganatu
|
dituzte
. Harreman berriak adierazten dituzte.
|
|
|
Eredu emergenteak, ordea, Del Vallek koordinatutako lanean (2002) bistan geratu den modura, identitatea duten eraikuntzak dira, eta eredu normatibotik kanpo egon gabe ere, balio eta esanahi berriak bereganatu dituzte. Harreman berriak adierazten
|
dituzte
. Dudarik gabe, artikulu honetako amatasun irudikapen gehienak amatasun emergenteak dira.
|
|
|
batzuek, sasoi horretara iristen ari direlako eta horri buruz gogoeta egin beharra dutelako; beste batzuek, historiari begiratu bat emateko beharra sentitzen dutelako, historia hurbilari, Espainiako gerrari, eta, hartara, nahitaez adinean oso aurreratutako literatur pertsonaien premian aurkitzen direlako. Koldo Izagirrek, Ramon Saizarbitoriak, Xabier Montoiak, Karmele Jaiok eta Uxue Alberdik, batzuk aipatzearren, euren eleberrietan protagonista adindunak eta gerrarekin lotuak sortu
|
dituzte
azken urteetan. Zahartzen ari den jendarte baten ispilua, historia beste modu batera kontatzeko aukera edota gaztetasunari aurrez aurre zahartzaroa jartzeko leitmotiv a.
|
|
|
229). Dolores Julianok (2004) eta Marina Subiratsek (2007) azpimarratu dute elkarbizitza, sendi tradizionaletik urrunduz, beste eredu pluralagoak hartzen ari dela, eta hor ikusten
|
dituzte
emakumeen sareak edota konstelazioak. Kontua da aztertu ditugun hiru eleberriotan Urretabizkaiak ez duela familia tradizionala irudikatzen, egitura horretatik urrundu egiten dela.
|
|
|
Ama bakarrak, helduak, lan munduan nahiz politikan dihardutenak aurkitu ditugu literatur testuetan, harreman berriak sorrarazi dituzten literatur pertsonaiak. Harreman berri horiek, hain justu ere, zedarritzen
|
dituzte
genero arteko harreman berriak.
|
|
|
Gustave Flaubert-en Madame Bovary (1857) eta Leon Tolstoiren Ana Karenina (1877). Emakumeak eraikitzen
|
dituzte
pertsonaia nagusi bi eleberriotan kontatutako istorioek. Beste ezaugarririk ere partekatzen dute:
|
|
|
Hiruren jatorria, Loli Menaren kasuan ez bezala, ezezaguna da, kontakizunak jasotzen ez duelako. Bistakoa denez, emakumeok ere urratu
|
dituzte
6 eta 9 aginduak, baina zigorra Loli Menarentzat bakarrik da. Beraz, 6 eta 9 aginduak urratzen dituzten guztiek ez dute ordaintzen hutsegitea Araibar zaldunaeleberrian:
|
|
|
Besterik ere partekatzen dute bi pertsonaia nagusiok: giro hiritarrekoak izateaz gainera, nahiak
|
dituzte
. Nola bata, hala bestea, bere nahia asetzen ahalegintzen da.
|
|
|
Jakina da XX. mendearen 50.eko hamarkadan haustura ideologiko batek zeharkatu zuela euskal gizartea. Hausturaren alde batera eta bestera kokatzen direnek ikuskera oso desberdinak
|
dituzte
: ukipen punturen baldin badute, ez da oso agerikoa.
|
|
|
«Ohi bezala», 15 urte azpiko gaztetxoengan ari da izaten eragin handiena gripea, eta, horregatik, okerrena oraindik iristeko dagoela uste dute Osakidetzako eta Osasunbideko arduradunek. Izan ere, datorren astean amaitzen
|
dituzte
Eguberrietako oporrak haur eta gaztetxoek, eta eskolara itzultzearekin batera, gripe kopuruak goia joko duela nabarmendu dute. Hurrengo astean, dena den, egonkortu egingo dela eta astiro astiro behera egingo duela aurreratu du.
|
|
|
Hori horrela izanik ere, bideratzen dituzten operazio eta estrategia diskurtsiboak aintzat hartuta, erabilera balio anitz bereganatzen
|
dituzte
: solasaldia berrorientatzea, garrantzizkoena azpimarratzea, konklusioa adieraztea, zerbait argitzea, gaia aldatzea, ahots ezberdinak testura ekartzea, kontrastea nabarmentzea, gaitzespenak edo justifikazioak egitea, adostasuna edo desadostasuna erakustea, etab.
|
|
|
Hala eta guztiz ere, pentsa daiteke birformulatzaileek beti betetzen dutela lokailu zeregina (Garcés, 2008: 28); izan ere, ageriko atalak lotzen
|
dituzte
gehienetan eta batzuetan isildutako enuntziatu batera bidaltzen gaituzte.
|
|
|
Birformulakizunaren eta atal birformulatzailearen artean dagoen erlazio motaren arabera, birformulatzaile mota batzuk bereizten dira. Autore batzuek (Martín Zorraquino eta Portolés, 1999; Martí Sánchez, 2008) lau birformulatzaile mota nagusi hauek bereizten
|
dituzte
:
|
|
|
Hurbilketa horren arabera, baldin birformulatzaileak identitatezko erlazioa ezartzen badu (birformulatzaile esplikatiboekin gertatzen denez), parafrastikoa izango da birformulazioa. Aldiz, birformulatzaileak nolabaiteko distantzia markatzen badu, birformulazio ez parafrastiko baten aurrean egongo gara, eta hurrenez hurren distantzia gero eta handiagoa ezartzen duten birformulatzaile sail hauek bereizten
|
dituzte
: laburbiltzaileak, berrausnarketa adieraztekoak, urruntzaileak eta zuzentzaileak.
|
|
|
Ondorengo laburpen taulan ikus daitekeenez (ikus 3 taula), birformulatzaile esplikatiboek funtzio metadiskurtsiboak betetzen
|
dituzte
batik bat: hiztunak bere jarduera diskurtsiboaren kontzientzia dauka eta diskurtsoaren interpretazio zuzena egin dadin kontrolatu eta gidatu nahi du diskurtsoa; aurreko diskurtso atalaren formulazio argiago edo egokiago bat lortzeko erabiltzen dituen, bide seinale?
|
|
|
hau da, alegia eta hots, hurrenez hurren. Askoz ere agerpen maiztasun txikiagoak
|
dituzte
bestela esanda, beste era batera esanda eta horien aldaerek: bai EUDIMA corpusean oro har eta baita zuzenbidearen alorreko testuetan ere.
|
|
|
bai EUDIMA corpusean oro har eta baita zuzenbidearen alorreko testuetan ere. Bestalde, agerpen datu metatuek iradokitzen dutenez, birformulatzaile esplikatiboek agerpen maiztasun hurbilak
|
dituzte
EUDIMA corpusean(? 106,65) eta zuzenbidearen alorreko testuetan(?
|
|
|
Ikusten denez, birformulatzaile esplikatiboek agerpen maiztasun desberdinak
|
dituzte
alorrez alor. Lege testuetan maiztasun erlatibo txikia dute (testu orokorretan dutenaren antzekoa).
|
|
|
Bestalde, aztertutako birformulatzaile esplikatiboen inguramendu sintaktiko diskurtsiboari bagagozkio, datu estatistikoek beste alde batzuk ere uzten
|
dituzte
agerian. Izan ere, zuzenbidearen alorreko testuetan maiztasun txikiagoz agertzen dira azalpenezko funtzioa duten birformulazio aposatu gabeak, EUDIMA corpusean baino.
|
|
|
Aurreko atalean ikusi denez, birformulatzaile esplikatiboek maiztasun txikiak
|
dituzte
lege testuetan zuzenbideko testu akademikoen aldean eta baita beste jakintza alor gehienetako testuen aldean ere. Haatik, agerpen maiztasun horiek testu orokorretan atzematen direnen paretsuak dira.
|
|
|
Aztertutako corpusetik bildutako adibideek erakusten dutenez, funtzio horiek guztiak betetzen
|
dituzte
hiru birformulatzaile esplikatibo nagusiek (hau da, alegia eta hots); hau da, ez dirudi inolako espezializazio funtzionala dutenik. Alabaina, geroratu ordez, birformulazioa perpausean aposizio gisa txertatzen denean (sintagma baten birformulazio gisa eskuarki), hots markatzailea besteak baino maizago erabiltzen da (34) (35).
|
|
|
Bestalde, lehenago ere esan denez, azalpenezko birformulazio aposatu gabeen kasuan maizago erabiltzen da hau da markatzailea beste hirurak baino (30). Bestela esanda eta horren kideek ere funtzio metadiskurtsiboak zein funtzio argumentatiboak betetzen
|
dituzte
lege testuetan atzemandako adibideetan. Alabaina, adibide horiek oso bakanak dira eta, ondorioz, ezin dira erabakigarritzat hartu.
|
|
|
Laburbilduz, nahiz eta birformulatzaile esplikatiboek lege testuetan agerpen maiztasun txikiagoak dituzten beste alor batzuetako testuetan zein alor bereko zuzenbideko testu akademikoetan baino, birformulatzaileek kategoria honi, oro har, egozten zaizkion funtzio nagusi guztiak betetzen
|
dituzte
lege diskurtsoan. Nolanahi ere, ez dirudi hau da, hots eta alegiamarkatzaileek inolako espezializaziorik dutenik, hirurak erabiltzen baitira lege testuetan orotariko birformulazio esplikatiboak bideratzeko (erreferentziazkoak, azalpenezkoak, definizio bidezkoak?).
|
|
|
Aurreko atalean ikusi denez, birformulatzaile esplikatiboek maiztasun nabarmen handiagoak
|
dituzte
zuzenbideko testu akademikoetan lege testuetan baino. Izan ere, 3.2 ataleko 1.1 irudian ikus daitekeenez, zuzenbideko testu akademikoetan birformulatzaileen agerpen maiztasuna oso handia da.
|
|
|
(46) Kideekboto partikularra (hots, gehiengoaren iritziarekin bat ez datorrena) idatziz aurkez dezakete. Idatzia aurkezteko berrogeita zortzi ordu izango
|
dituzte
, eta aktari erantsiko zaio [ZCP Ak, Administrazio zuzenbidea atal bereziak. I. Urrutia, UPV/EHU (2008)]
|
|
|
Batetik, oso maiztasun handia dute, EUDIMA corpusean jasotako testuetan behintzat. Bestetik, berariazko zereginak
|
dituzte
ideia eta kontzeptu esangarriak berbaldira ekartzeko; teorien eta legeen erreferentziak diskurtsoan txertatzeko; kontzeptu eta terminoen aldaerak eta hizkuntza desberdinetako ordainak emateko; zuzenbidearen printzipioen eta kontzeptuen esanahiak argitzeko; eta printzipio zein kontzeptu juridiko horien inplikazioak azaltzeko. Eragiketa horiek burutzeko erreferentziazko, definiziozko, izendapenezko eta azalpenezko birformulazioak erabiltzen dira.
|
|
|
Eremu diskurtsiboaren eta testu generoaren araberako joera bereizgarri horiek oso agerikoak dira, hain zuzen ere, arlo juridikoko testuetan. Izan ere, azterlanaren hasieran aurkeztu diren datuen arabera (ikusi 3.2 atala), alor honetako lege testuek euskarazko testu orokorren antzeko ezaugarriak
|
dituzte
(birformulatzaile esplikatiboen agerpen maiztasun erlatibo ertain txikia eta orekatua, eta nagusiki, erabilera metadiskurtsiboa); zuzenbideko testu akademikoek, berriz, Giza eta Gizarte Zientzien eta Zientzia eta Teknologiaren alorretako testuen antzeko ezaugarriak dituzte (birformulatzaile esplikatiboen agerpen maiztasun erlatibo handia eta, aldean, azalpenezko erabilera nabarmen ugariagoa). Alegia, lege testuetan birformulazio partzialak dira ugarienak eta testu akademikoetan, berriz, erabateko birformulazioek dute pisurik handiena.
|
|
|
Eremu diskurtsiboaren eta testu generoaren araberako joera bereizgarri horiek oso agerikoak dira, hain zuzen ere, arlo juridikoko testuetan. ...ran aurkeztu diren datuen arabera (ikusi 3.2 atala), alor honetako lege testuek euskarazko testu orokorren antzeko ezaugarriak dituzte (birformulatzaile esplikatiboen agerpen maiztasun erlatibo ertain txikia eta orekatua, eta nagusiki, erabilera metadiskurtsiboa); zuzenbideko testu akademikoek, berriz, Giza eta Gizarte Zientzien eta Zientzia eta Teknologiaren alorretako testuen antzeko ezaugarriak
|
dituzte
(birformulatzaile esplikatiboen agerpen maiztasun erlatibo handia eta, aldean, azalpenezko erabilera nabarmen ugariagoa). Alegia, lege testuetan birformulazio partzialak dira ugarienak eta testu akademikoetan, berriz, erabateko birformulazioek dute pisurik handiena.
|
|
|
Zeregin diskurtsibo zehatzei bagagozkie, bestalde, egiaztatu dugunez, birformulatzaile esplikatiboek markatzaileen kategoria honi oro har egozten zaizkion funtzio nagusi guztiak betetzen
|
dituzte
lege diskurtsoan: erreferentziazkoak, definiziozkoak, izendapenezkoak eta azalpenezkoak (hots, ez dirudi hau da, hotseta alegiamarkatzaileek inolako espezializaziorik dutenik).
|
|
|
Horrenbestez, esan liteke azterlan honetan agertutako datuek berretsi egiten dituztela sorburuko hipotesiak. Alegia, agerian uzten
|
dituzte
birformulatzaile esplikatiboek arlo juridikoko testu mota desberdinetan (lege testuak/ testu akademikoak) dituzten banaketak eta erabilerak. Baina, areago, egiaztatzen dute aztertutako diskurtso markatzaileek berez dutela funtzio komunikatibo estrategikoa; hau da, hartzaileari diskurtsotik inferentziak ateratzen laguntzeko gida edo jarraibide moduko batzuk eskaintzeko funtzio diskurtsibo berezkoa dutela, eta funtzio hori hertsiki lotuta datorrela testu generoaren nolakotasunarekin eta zeregin komunikatiboarekin.
|
|
|
Beherago azalduko denez (infra 2.4), birformulazio parafrastikoan errazagoa da birformulatzailea ezabatzea. Hala, bada, birformulazioa birformulatzaileen bidez edo birformulatzailerik gabe gauzatzen den kontuan harturik, autore batzuek bi birformulazio parafrastiko mota bereizten
|
dituzte
: birformulatzailerik gabe gauzatzen den, funtzio diskurtsibo parafrastikoa?; eta birformulatzaileen bidez bideratzen den, eragiketa diskurtsibo parafrastikoa?
|
|
|
Pentsamendua ahozkotik idatzira, itzultzeko? lanabes baliotsuak eta tresna horien bilakaera aztertzeko oinarri sendoak eskaini
|
dituzte
zenbait lanek, besteak beste, kontsideratu beharrekoak ditugu Alzoren Estudio sobre el euskera hablado (1961), Euskaltzaindiaren Ohikoeuskal mintzamoldeen antologia (1999), Gotzon Garateren Erdarakadak (1988), Justo M. MokoroarenOrtik eta emendik (1990) eta Websteren Ipuinak (1993), Koldo Mitxelenaren zuzendaritzapean abiatutakoOrotariko Euskal Hiztegi gogoangarria ahaztu gabe.
|
|
|
Sail horren eredutzat nahiko nukeen Cátedraargitaletxeko Letras Universalessailean itzultzailea eta sarreragilea maiz bereizten
|
dituzte
.
|
|
|
Beste sistema batetik gurera ekarritako obrak direnez itzulpenak, sarri gure sistemarekiko loturak egin gura izaten
|
dituzte
hitzaurregileek. Gure idazleek itzulpenaz esandakoak aipatzen dira behin edo behin, edo obraren jatorrizko literatur sistema eta gurea konparatzen dira.
|
|
|
Juan Garzia itzultzaileak hitzaldiaren amaieran egindako oharretik jaso genuenez,, itzultzaile askok gogoz kontra egin ohi
|
dituzte
hitzaurreok, kontratuan hala jasotzen delako egiten dituzte?. Edonola ere, Juan Garziaren iritziz, hitzaurre akademikoak?
|
|
|
Juan Garzia itzultzaileak hitzaldiaren amaieran egindako oharretik jaso genuenez,, itzultzaile askok gogoz kontra egin ohi dituzte hitzaurreok, kontratuan hala jasotzen delako egiten
|
dituzte
–. Edonola ere, Juan Garziaren iritziz, hitzaurre akademikoak?
|
|
|
Emeterio Arrese, Luis Jauregi. Jautarkol?, Klaudio Sagarzazu. Satarka?, Sorne Unzueta. Utarsus?, Juan Arana. Loramendi?, Frantziska Astibia. Onintze?, etab. (eta beste hainbat lirateke Santiago Onaindiak bere antologian aipatzen dituenak, baina historietan agertzen ez direnak). Zailtasunak ugariak direla ezin uka (sistemaren ahultasuna, aldizkarietan argitaratzea, anonimoki sinatzea, etab.), baina aurrerapenak ere egin
|
dituzte
hainbat ikerlarik: Jon Kortazarren Euzkerea etaYakintza aldizkariei buruzko ikerketa da aurrekari aipagarrienetakoa, eta berrikiago Amaia Alvarez Uriak Katalina Eleizegiren antzerkigintzari buruz egindako tesia ere ekar daiteke gogora.
|
|
|
Ana Toledok Antoine d. Abbadie Hegoaldean lanean honela adierazten du: . Lore Jokoek giza talde berezitu baten adierazpenak sustatzen
|
dituzte
(...) Giza talde jakin baten adierazpen bereziak bultzatze hauek ezaugarriztatzen ditu? (1998:
|
|
|
Alegia, Arana Goiriren helburua poesia idatzia kultua izan zedin bete behar zituen arauak ezartzea zen, arauok bertsolaritzaren formatatik urrunduz hain justu. Hori dela eta, Olerkariek arau hauek bere eginen
|
dituzte
euren helburu poetikoekin bat egiten duten neurrian; hau da, estilo arauok beteko dituzte ahozko tradizioaren eraginpean sorturiko literaturatik urrundu nahi duten heinean.
|
|
|
Alegia, Arana Goiriren helburua poesia idatzia kultua izan zedin bete behar zituen arauak ezartzea zen, arauok bertsolaritzaren formatatik urrunduz hain justu. Hori dela eta, Olerkariek arau hauek bere eginen dituzte euren helburu poetikoekin bat egiten duten neurrian; hau da, estilo arauok beteko
|
dituzte
ahozko tradizioaren eraginpean sorturiko literaturatik urrundu nahi duten heinean.
|
|
|
Hizkuntza poetiko modernistalerro gutxi batzuetan egoki definitzea ezinezko lana dela jakinik, ezaugarri konkretu batzuk soilik behatuko ditugu. Hizkuntza poetiko modernista definitua izan da gaur egun klasiko bihurtuak diren hainbat ikerlariren lanetan, eta horietan guztietan Modernismoaren edo egile modernisten kontzepzio poetikoa eta estiloa argitzeko saiakerak gauzatu
|
dituzte
. Gure ikuspegiaren arabera, eta, beraz, Semiotikaren postulatuei atxikiz, hizkuntza poetiko modernista ez da hizkuntza ohikoa:
|
|
|
Ur Apalategik ere azken aldian, historizazioa bera arazotzat hartu ez badu ere, euskal literaturaren instituzionalizazioari eta komertzializazioari buruzko gogoeta zehatzak egin ditu (2013). Azkenik, Josu Bijueskak (2010, 2012) edota Iñaki Aldekoak (2010) instituzionalizazio horri interesatzen ez zaizkion garaiak birpentsatu
|
dituzte
, Errenazimentuaren eta Barrokoaren garaiak kritikoki eta politikoki jorratuz.
|
|
|
Eta hain zuzen, lauzpabost bat urte geroago Schlegel anaiek argitaratuko dituzten literatur historietan, lehenak eta kanon sortzaileak, jada, ikerketa eta kritika filologikoaren? oinarriak ezartzen
|
dituzte
, zeinek azken batean, eta Fichteri jarraikiz,, filologia erromanikoa, sortuko duten literatura latindarraren koebaltasun gabezia indartzeko.
|
|
|
Literaturaren historiek hari narratibo edo kate narratibo batean biltzen
|
dituzte
gertakari literarioak, eta katebegiak irudikatzen dituzte. Modu horretan, literaturaren historialariek gertakari literario horiek kateatzearekin batera, hutsuneak edo isiluneak ere kate diskurtsiboan bildu behar dituzte, hari edo kate narratibo horretan zentzua emanez.
|
|
|
Literaturaren historiek hari narratibo edo kate narratibo batean biltzen dituzte gertakari literarioak, eta katebegiak irudikatzen
|
dituzte
. Modu horretan, literaturaren historialariek gertakari literario horiek kateatzearekin batera, hutsuneak edo isiluneak ere kate diskurtsiboan bildu behar dituzte, hari edo kate narratibo horretan zentzua emanez.
|
|
|
Literaturaren historiek hari narratibo edo kate narratibo batean biltzen dituzte gertakari literarioak, eta katebegiak irudikatzen dituzte. Modu horretan, literaturaren historialariek gertakari literario horiek kateatzearekin batera, hutsuneak edo isiluneak ere kate diskurtsiboan bildu behar
|
dituzte
, hari edo kate narratibo horretan zentzua emanez. Ondorioz, Literaturaren Historia egiterakoan lehen urratsa, ezinbestez, kateatu behar diren gertakari literario horien nolakotasuna mugatzean datza (Retolaza, 2010, 958).
|
|
|
Euskaldun batzuek gerra batzuk bizi izan
|
dituzte
eta, besteek, beste batzuk. Euskaldunak zirkunstantzia historiko eta politiko desberdinetan bizi izan dira.
|
|
|
bakarrik gorde izan balitz, eta Oihenartek Etxepareren obrari eginiko kritikak ezagutzeko zoria jadetsi ez bagenu ere, bataren eta bestearen testuen erkaketa hutsa aski zatekeen bi idazlanok arau sistema desberdinek gobernatzen dituztela ondorioztatzeko. Poetika desberdinak
|
dituzte
euskarri. Poetika desberdin horiek lizentzia metrikoen erabileran edo baliatutako erriman hasi, eta oraindik askoz harantzago doaz:
|
|
|
Beren artean alderik izan baduten Etxepareren Linguae Vasconum Primitiaera, Oihenarten Oten gaztaroa neurtitzetanera eta Juan Antonio Mogelen Peru Abarkara (1881) joko da baieztapena azaltzeko. Ez
|
dituzte
osatzen adibide berdin berdinak, Etxepareren eta Oihenarten testuek ez dutelako Mogelenari darion batasun mailarik. Halere, badute kidetasunik:
|
|
|
Aipaturiko antologia orokor edo orohartzaile horien aurka aurkako ezaugarriak
|
dituzte
Maria do Cebreiro Rabade irakasle galiziarrak antologia, sortzaile, gisa bataiaturikoek. –Las antologías de mujeres en la poesía catalana()?
|
|
|
Aldekoarenaz geroztik egin diren antologiek bide ezberdinak jarraitu
|
dituzte
: poesia Modernoaren antologia egintzat ematen dute eta Postmodernitateko aldiaren testu antologiari ekin diote.
|
|
|
Egiaz menpeko ez izateko diskurtso legitimatzaileak ibilbide luzea du gure artean. Besteak beste, eta aipaturikoez gain, apologista izendapenetik kanpo ikusi ohi ditugun idazleek ere horren arrasto nabariak erakusten
|
dituzte
. Hala, Pizkunde garaian Jose Ariztimuño. Aitzol, ek La muerte del euskeraizeneko saiakera argitaratu zuenean Migel Unamunoren nahiz Pio Barojaren erasoei erantzunez, aipatu zituen argudioen antz antzekoak etorri zitzaizkion gogora Santi Onaindiari ere bere hitzaurrean.
|
|
|
Onaindiaren kanonean, XIX. mendearen bigarren erdiko eta XX. mendeko testuek liburuaren hiru laurdenak hartzen
|
dituzte
. Pizkunde deituraz bataiatua den aroa dugu hori, Lore Jokoetatik, baina bereziki 1976tik 1936ra artekoa.
|
|
|
Horien pareko dira, poesia kopuruz, Hegoaldean, Mateo Zabala, Eusebio Azkue, Orixe, Zaitegi, Jautarkol, Eltzo Azpiazu, Emeteri Arrese, Eusebio Erkiaga eta Nemensio Etxaniz. Gainerako berrehundik gora idazleek hamar testu baino gutxiago
|
dituzte
eta askok bizpahiru soilik.
|
|
|
Heziketa helbururik ez duten antologo guztien antologiek hurbileko testuak hobesten
|
dituzte
, antologoarentzat bezala irakurleentzat garaikide diren egileetara jotzen dute. Hartara, partekatzen diren gaiak, ikuspuntuak eta gustu estetikoak erraztuko baitute liburuaren harrera abegikorra.
|
|
|
eskatu duela zenbait kritikoren iritziz. Mende bukaerako euskal literaturaren historiari buruzko liburuen egileek zailtasunak izan
|
dituzte
arteko idazleak sailkatu edo talde gisa multzokatzeko, hain zuzen neoabangoardiaren() aldia igaro zenetik eta, idazle berriak? (Harkaitz Cano eta Kirmen Uribe) arteko aldia deskribatzeko (Otaegi, L, 2012:
|
|
|
deitu zutena; urrats bat harantzago joanez, I. Zaldua kritikoak" porrotaren belaunaldia" eta" belaunaldi ikusezina" izena eman zion, edota" tropela" ere bai (Zaldua, 2005a). Era batera edo bestera, literatura produkzio multzo baten zailtasunak deskribatzen
|
dituzte
izen horiek. Aldekoak arestian iradoki bezala, garai horretako eleberrigile eta poetek, kalitatezko lanak idatzi arren, oso nekez lortzen dute lehen lerroan nabarmentzea.
|
|
|
Trantsizioaren ondoko poesian, neoabangoardiareneragina amaitutakoan(), poetika ezberdinak garatuko dira aldi berean, aurreko belaunaldietan gertatu bezala poetika" apurtzaile" nagusi batek besteak ordezkatu gabe. Aldi hori deskribatzerakoan, baldintza berrietan narratibaren garapenak ezagututako abantailak jasotzen
|
dituzte
kritikoek. Besteak beste, Joseba Gabilondoren Nazioaren hondarrak (2006) liburua aipatu ahal izango genuke ikuspuntu honen garatzaile gisa, edota Maria Jose Olaziregi (2011), zeina honako ondorioetara heldu zen poesiak Pizkundean zehar eta Trantsiziora arte izaniko zentraltasunaren galera azaltzerakoan:
|
|
|
Konkretuki, zer pasatzen da? Hegoaldeko historiagileek, XVII. mendetikaurrera, gutiago iago aipatzen
|
dituzte
Iparraldekoidazleak Hegoaldekoak baino. Eta gisa berean, bere Précis d, histoire littérairedelakoan, J.B. Orpustanek Iparraldeko autoreak hobesten ditu.
|
|
|
Desoreka horrek iturri jakin bat badu. Gaurko euskal literaturaren historiagileek kontuan hartzen
|
dituzte
azken urteetan literaturaren eremuan gertatu diren aldaketa nagusiak, agertu diren obra eta idazle berriak. Erran nahi baita sarrarazten dituztela beren historietan gaurko sorkuntza eta idazle garaikideak; praktikan, beren liburua bukatzen duen garaiaren produkzioraino doaz.
|
|
|
Generoa gainditu nahi da, emakume femeninoa eta gizon maskulinoa binomioa aukera bakarra ez dela aldarrikatuz. Gizon eta emakume kategoriak ez
|
dituzte
onartzen. Queer ak, arraroa esan nahi du.
|
|
|
Detektibe emakumezkoen bidez, orain arteko detektibe estereotipo guztiak azpikoz gora irauli
|
dituzte
horretaz baliatu diren idazle emakumezkoek. Egite horrek, hegemonikoki gizonezkoena den mundu ikuskera dekonstruitzea, deseraikitzea, edota desmitifikatzea dakar.
|
|
|
Periferiatik erdigunera egindako ibilbide horretan Núñez Beteluk (2002) eta Retolazak (2010) analogiak egin
|
dituzte
sexu eta nazio identitateen artean. Horrela, bi kritikariek aipatu dute Joseba Gabilondoren (2006) teoria indartuz, Amaia Ezpeldoiren nortasunaren garatze eta onarpena gertatzen dela eleberrietan zehar.
|
|
|
Eusebio M. Azkuek bere eskuizkribuak etengabe orrazten, aldatzen eta euskaltzaleen artean zabaltzen jardun zuen. Eskuizkribuok eskualdi ezberdinetakoak dira, eta haietako bakar batean ez dira batzen haren olerki guztiak; eskuizkribu bilduma bat baino ez zuen argitaratu semeak (Parnasorako Bidea, 1896). Eusebio M. Azkueren olerkien eskuizkribuak eta orain arte ezagutzen ditugun iturriak eta aldaerak bildu
|
dituzte
A. Astigarraga eta J. Bijuescak beren argitalpen lan zehatz txalogarrian (Eusebio Maria Azkue-koa. Euskarazko vertsoak, 1990).
|
|
|
–(Azcue)?; ez bertsoen hasierako orrialdean, baina bai 3.ean, 145 or., goiko ertzean. Ustezko egilearen izena bere eskuz jarri zuen Uriartek (itxura batean, behintzat, nahiz ezin dugun ziurtatu). Autoretza Uriartek E. M. Azkueri ezarri ziola ikusi eta fidatuta edo, Astigarraga. Bijuescak ere Eusebio M. Azkueren olerkien artean jartzen
|
dituzte
bertsook (279 or.). Eusebio M. Azkuerenak ote dira, benetan. Horixe eztabaidatuko dugu ondoko azpiataletan.
|
|
2014
|
|
|
Teorian, DM baten definizioak ondo bereizi behar luke delako markatzailea gainerakoetatik, ondo hautaturiko deskriptore eta bereizgarriak direla medio (Portolés, 2007; Seco, 1978). Euskal hiztegiek, berriz, elkarren baliokidetzat jotzen
|
dituzte
hizpide ditugun lau birformulatzaile esplikatiboak (alegia, erran nahi baita, hau da, hots).
|
|
|
Partikula hau definitzean ere definizio funtzionala(?, argiagotzeko hitza?;?? argiagotu nahi dela adierazteko erabiltzen den hitza?) eta baliokidetzazkoa(, hau da ren baliokidea?) uztartzen
|
dituzte
EHk eta EusHk. Halere, hiztegigileak ez dira ados jarri kategoria gramatikala zehazterakoan:
|
|
|
Nire iritziz, oro har, estrategia egokiak hautatu
|
dituzte
hiztegigileek diskurtso markatzaileak definitzeko: hots, definizio funtzionala (azalpenezkoa) eta metalinguistikoa (baliokidetzazkoa) uztartu dituzte gehienetan (alegia, hots, hau da); eta esapide markatuen kasuan (erran nahi baita) erabilera zabalagoko esapide baliokideen bitartez (hau da, hots) azaldu da definigaia.
|
|
|
Nire iritziz, oro har, estrategia egokiak hautatu dituzte hiztegigileek diskurtso markatzaileak definitzeko: hots, definizio funtzionala (azalpenezkoa) eta metalinguistikoa (baliokidetzazkoa) uztartu
|
dituzte
gehienetan (alegia, hots, hau da); eta esapide markatuen kasuan (erran nahi baita) erabilera zabalagoko esapide baliokideen bitartez (hau da, hots) azaldu da definigaia.
|
|
|
Beraz, nolabaiteko koherentzia falta nabari da euskal hiztegietan, aztergai ditugun lau birformulatzaileei dagokienez: alde batetik, baliokide direla esaten digute; baina, beste alde batetik, zalantza handiak ageri
|
dituzte
haietako batzuen kategoria finkatzeko orduan eta ez dituzte denak kategoria berean sailkatzen.
|
|
|
Beraz, nolabaiteko koherentzia falta nabari da euskal hiztegietan, aztergai ditugun lau birformulatzaileei dagokienez: alde batetik, baliokide direla esaten digute; baina, beste alde batetik, zalantza handiak ageri dituzte haietako batzuen kategoria finkatzeko orduan eta ez
|
dituzte
denak kategoria berean sailkatzen.
|
|
|
Elkartasun elkarte frango kezkatuak daude, manifestaldi batzu ere muntatu
|
dituzte
, solasa hedatu baita paperik gabeko etorkinak gisa bat edo beste laguntzen dituena zigortua litakeela eta gainerat ez guti! Gobernuak berak emana hori erakusterat eta iduriz aski garbi!
|
|
|
Bestela, antzeko ezaugarri sintaktikoak partekatzen
|
dituzte
, oro har, lau birformulatzaile esplikatiboek: birformulazio partzialetan zein erabatekoetan erabiltzen dira laurak; birformulazio partzialetan, gehienetan halako paralelismo funtzional bat?' baliokidetasun funtzionala' (ikus Suñer, 1999)?
|
|
|
birformulazio partzialetan zein erabatekoetan erabiltzen dira laurak; birformulazio partzialetan, gehienetan halako paralelismo funtzional bat?' baliokidetasun funtzionala' (ikus Suñer, 1999)? egon ohi da birformulakizunaren eta birformulazioaren artean, ezinbestekoa ez bada ere (Alberdi, 2014); eta, orobat, luzera eta maila guztietako kategoria lexikoak eta sintagmak txertatzen
|
dituzte
laurek birformulazio partzialetan.
|
|
|
Izan ere, testuingurua lagun, azalpenezkoaz bestelako balio batzuk ere, prototipikoak ez direnak? bereganatzen
|
dituzte
lau birformulatzaileok: batik bat, ondorioa (subjektiboa, sarri) eta dedukzioa; baina baita bestelakoak ere (zuzenketa, laburpena eta abar).
|
|
|
«Oraingo ikasleak biharko helduak dira, eta biharko gizakiak gu baino gehiago mugituko dira. Gu asko irteten gara kanpora, baina gerokoak gehiago; hau da, hiru hizkuntza behintzat ondo menperatu
|
dituzte
beren bizitza duintasunez aurrera atera nahi badute. [EPD prentsa, Berria]
|
|
|
Kultura aldaketa hori gorabehera bakoa ez dela izango iragarriagatik, etorkizuna hortik urratu beharra dagoela deritzo, bide horretan Gasteizen inauguratu berri den Oihaneder Euskararen Etxea probaleku egokia izan daitekeela gaineratuta. Izan ere, Oihanederren espazioa eta denbora partekatzen
|
dituzte
Udaleko Euskara Zerbitzuko lau teknikariek eta gizarte ekimenez abiaturiko Lazarraga Kultur Elkarteko lagunek (Gasteizen euskarari eta euskal hiztunei euren proiektu, produktu eta dinamikak erakusteko/ garatzeko leku duina eskaini gura dien kafe antzokiaren egitasmoa sustatzen diharduen elkartea da berau).
|
|
|
Ezaguna da, orobat, kulturalki Euskal Herria den lurraldeak zazpi probintzia dituela bi estaturen barrenean, eta horiek denak hiru errealitate politiko administratibotan bilduak direla. Espainiako estatuan diren lau probintziek bi Autonomia Erkidego osatzen
|
dituzte
: batetik, Euskadiko Autonomia Erkidegoadeitzen dena (EAE), hiru probintziak osatua (Arabak, Bizkaiak eta Gipuzkoak); eta bestetik, Nafarroaprobintzia, berak bakarrik osatzen baitu Nafarroako Foru Komunitatea (hemendik aitzinera, NFK).
|
|
|
Espainiar eta frantziar estatuak bat datoz ezaugarri batean: biek ere beren hizkuntza ofizialak sustatzen
|
dituzte
(gaztelania/ espainola eta frantsesa, hurrenez hurren). Baina desberdin jokatzen dira nolako politika ezarri behar den beren lurraldeetako gutiengo hizkuntzekin (eta beste hizkuntza batzuekin batean, gutiengo hizkuntza bat, bai Espainian eta bai Frantzian ere, euskara da).
|
|
|
Bigarren maila batean, Euskal Herria hiru erkidego politiko administratibo desberdinetan banatua dago, eta horietako bakoitzean bertako agintaritzek politika desberdinak ezartzen
|
dituzte
beren lurraldeetako hizkuntzentzat, betiere estatu bakoitzak ezartzen duen lege marko orokorraren barrenean. Hau da, estatu beraren barrenean ere, maila apalagoko erakundeek, bakoitzak bere hizkuntza politika ezartzen du, lege markoak hartarako bidea uzten dion neurrian.
|
|
|
Hirugarren maila batean, azken emaitzaren ugaritasuna handitzeko, tokiko botereen eremua hartu behar da aintzat. Botere lokalek ere ez dute sentiberatasun bera alde guzietan eta hizkuntza politika desberdinak ezartzen
|
dituzte
beren aginte mailan eta esparruan, horrek ere eragiten duelarik azken emaitzan (adibidez, udaletxe batek eragin nabaria izan dezake udalerriko ikastetxeen aurrean). Bestalde, kontuan hartu behar da beste ezaugarri bat ere:
|
|
|
Bestalde, kontuan hartu behar da beste ezaugarri bat ere: maila desberdinetako botereek beren hizkuntza politikak ezartzen ahal
|
dituzte
, bai, baina horrek ez du aldatzen hizkuntzaren eta hiztunen egoera egun batetik bestera. Bestela erranik:
|
|
|
EAEn ereduen ezarpena eta garapena gertatzeko faktore erabakigarria gurasoen eta tutoreen nahia izan da, halako moldez non inguru soziolinguistikoaren faktorea (prozesuaren hasieran hori ere kontuan hartzen baitzen) praktikan bigarren maila batean geratu den. Izan ere, B eta ereduak oso inguru soziolinguistiko desberdinetan aplikatzen dira, eta familia hizkuntza desberdinetako ikasleak hartzen
|
dituzte
. Faktore horrek balio du zatibatean esplikatzeko zergatik emaitzak diren franko heterogeneoak eredu bakoitzaren barrenean ere, kontuan harturik ikastetxe bakoitzean nolakoak diren parte hartzen duten faktoreak.
|
|
|
Euskal Herriko alde desberdinetako hezkuntza sistemek aitzinamendu nabariak egin
|
dituzte
hezkuntza elebidunaren eskaintzan. Unibertsitatean ere nabari da hizkuntza politika berriek nolako emaitzak izan dituzten.
|
|
|
Ereduen sistema honen ebaluaziorako ikerketek adierazten dute A eredua oraingo formulazioan garbiro ezindua dagoela legeak ezartzen duen konpetentzia euskaraz erdiesteko, eta beraz iduri du eredu horren ezaugarriak aldatu egin direla baldin eta haren legezko helburuak bete nahi badira. B eta ereduek emaitza hobeak lortzen
|
dituzte
nahiz eta eredu horietako ikasleek oraindik ez duten beretu, estatistikoki, euskarazko gaitasun bat gaztelaniazkoaren parekoa, eta horrek bidea ematen du pentsatzeko sistema hobetu daitekeela. Bestalde, Hezkuntza Marko Hirueledunaren ebaluazioak, goian ikusi bezala, bidea ematen du esperientzia horretan sakontzeko, hark dakartzan aldaketa metodologikoekin.
|
|
|
Hiribilduaren irudi itxi eta kontzentratuaren ordez, lau aldeetara zabaltzen den hiri orojale eta noranahikoa nagusitu zaigu. Alde horretatik ere funtzio asko izan
|
dituzte
hiriek, eta egun funtzio horiek gehienek ez dute kontzentrazio fisikoaren beharra. Agian hori da hiria birpentsatzeko behar dugun abiapuntua:
|
|
|
Hiri lausoa, mugagabea edo aldiriko hedapena() ere esan zaio maiz. Eredu horretako hiriguneek kritika ugari jaso
|
dituzte
ondorio psikosozial, soziokomunitario, ekonomiko eta ekologiko larriak dituztelako.
|
|
|
Ildo horretan, Saskia Sassen soziologoak hiri globalen amaraunaren ideia zabaldu zuen, hainbat hirik ekonomia eta finantza sare global bat osatu dutelakoan. Hiri horiek, euren artean estuki konektaturik, gune bereziak
|
dituzte
ingurune fisikoarekin deskonektaturikoak baina botere kontzentrazio handikoak (informazio eta diru fluxuen eta trafikoen zaindariak dira, nonbait). Baina bada mundu hiria ulertzeko beste era bat, G. Lipovetskyren mundu kulturaideiaren gisakoa:
|
|
|
Arean ere, hiria jendea eta haren bizimodua moldatzeko eta meneratzeko dispositiboa izan da; bai eta jendeek askatasuna lor zezaten bidea ere. Alegia, kontzentrazioak berak eta hura antolatzeko izan diren sistemek ikaragarri arautu
|
dituzte
hala hiritar jendearen bizimodua nola hiriz kanpokoekin izan dituzten harremanak. Kontzentraziorako logikak hainbat eta hainbat izan direnez gero, arautze moduak ere anitz izan dira.
|
|
|
Nazio hiriek, berriz, erritmo edo sinkronia bakar batera bildu nahi izan
|
dituzte
estatu nazioaren mugetan barna izan zitezkeen diferentzia guztiak. Alegia, nazio batasuna hirietan gauzatu beharreko programa zelarik, nazio monokroniaedo, nazio sinkroniahiritarra da gehienbat, nahiz eta hartarako, askotan, landa aldeko jatortasun sinbolikoa ustiatu.
|
|
|
Erdigune horiek gorte hiriak izan dira halako inperioak agertu zirenetik. Eta, esan bezala, gorte hiri handiek inperio osoko bazter jende nabarrak batu
|
dituzte
euren kaleetan.Metropoliak izan dira: inperioaren koreografia orokorraren igortze gune nagusia.
|
|
|
Horrenbestez, hiria sentiera batetik zein bestetik eraiki, gauzatu eta bizi ahal da. Biek
|
dituzte
arazo espezifikoak: habitatari dagokionez, jendartea zatikatzea edota zatiak ere ghettifikatzea...; eta pasaerako hiriari dagokionez:
|
|
|
Hiriburuetan (Donostia salbuespena izan daiteke) agerikoa da fenomeno hori: euskaldun aktiboek halako talde, elkarte, sare, komunitate edo topaguneak sortzen
|
dituzte
, eta praktika bereizietan batzen dira, usu aisialdirako eta berariaz atondutako ekitaldietan, eta aldi berean, eguneroko jardueretan erdal fluxuetan sakabanaturik bizi behar dute. Badute, han hemenka, euskal babestoki zenbait, baina hiriburuetan euskarak ezin dio egote logika huts bati eutsi.
|