|
2005
|
|
|
03 Belar hau lurrarekin eta txistuarekinnahastuta, termitek harria baino horma gogorragoak egiten
|
dituzte
.
|
|
|
04 Tontor bakoitza mundu berezia da. Termitek belarra jaten dute; ehunzangoek termitak jaten
|
dituzte
, eta gekoek, ehunzangoak. Basamortuan termitei esker dirau munduak.
|
|
|
09 Denerik jaten dute. Baina suteen ondoren errautsa ongarria da basamortuko lur pobrearentzat, eta mota askotako landare eta intsektuak izaten
|
dituzte
dastatzeko.
|
|
|
10 Urte onetan, sutearen ondoren, lau umaldiraino izaten
|
dituzte
jarraian. Untxiak baino bizkorrago ugaltzen dira!
|
|
|
11 Eurentzat, paisaia honetako bazter bakoitzak bere esangura dauka. Mortuan egiten dituzten joan etorrietan memoriaren eta ulermenaren bideak jorratzen
|
dituzte
, eta sarritan toki sakratuak topatzen dituzte: orain Kata Tjuta... gero Uluru.
|
|
|
11 Eurentzat, paisaia honetako bazter bakoitzak bere esangura dauka. Mortuan egiten dituzten joan etorrietan memoriaren eta ulermenaren bideak jorratzen dituzte, eta sarritan toki sakratuak topatzen
|
dituzte
: orain Kata Tjuta... gero Uluru.
|
|
|
11 Ulururen azalak dituen urraduretan, arbasoekin eta lurrarekin dituzten loturak irakurtzen
|
dituzte
. Guztiak bat eginda daude.
|
|
|
26 Matxinsalto hila txikitu... eta txatalak euren bunkerrera eramango
|
dituzte
.
|
|
|
26 Itzaletan, ezkutuan, inurri zezenen habia dago. Australian mila inurri espezie baino gehiago
|
dituzte
, baina hauek orkatilaraino heltzen dira.
|
|
|
27 Bi metroko zuloak egin
|
dituzte
lur barrurantz. Erregina eta larbak ganbera sakon, fresko eta babestuenetan daude.
|
|
|
35 Bost metroko jauziekin neke handirik gabe zeharkatzen
|
dituzte
arlo handiak, jateko apurraren eta uraren bila.
|
|
|
43 Pelikanoek uharteak aukeratzen
|
dituzte
. Habiak toki seguruan egongo dira, goana eta dingoetatik urrun.
|
|
|
46 Jan beharraren jan beharraz, gurasoak ia ito egiten
|
dituzte
. Indarrean aldendu behar izaten dituzte.
|
|
|
46 Jan beharraren jan beharraz, gurasoak ia ito egiten dituzte. Indarrean aldendu behar izaten
|
dituzte
.
|
|
|
15 Txerriek ura behar dute fresko egoteko, eta kalte larriak egiten
|
dituzte
hezeguneetan. Hanka finekin, eta gelditu ere egin gabe iraulka dabiltzanez, landaretza txiki txiki egin dute, eta animalia delikatuagoen askak apurtu dituzte.
|
|
|
15 Txerriek ura behar dute fresko egoteko, eta kalte larriak egiten dituzte hezeguneetan. Hanka finekin, eta gelditu ere egin gabe iraulka dabiltzanez, landaretza txiki txiki egin dute, eta animalia delikatuagoen askak apurtu
|
dituzte
.
|
|
|
15 Denerik jaten dute, baina, gusturen, uretako hegazti eta narrastien arrautzak. Gaixotasun txarrak zabaltzen
|
dituzte
, eta kopurua ia urtero bikoizten denez, gaur egun milioika daude.
|
|
|
Nekazari batek 36 milioi eduki ditzake bere lurretan. Belar guztia jaten dute, eta animalia txikiak bota egiten
|
dituzte
. Oraindik kontrolatu gabe daude.
|
|
|
18 Australiarrak astindu egiten
|
dituzte
, bizkarrean daramaten polena lapurtzeko eta loreetatik alde eragiteko.
|
|
|
29 Norman Jackeleri aborigenak eta Steve McAlpin zientzialariak, euren ezagutzak batzen
|
dituzte
etenik gabeko bilaketan.
|
|
|
30 Harrapariak daude hemen, azeriek arazoak sortu
|
dituzte
, baina hau, azken batean, eskinkoen lurraldea zen.
|
|
|
32 Neurri drastikoa dirudien arren, milaka urtez egin dute horrela. Eskinkoek horrelako habitatak behar
|
dituzte
, kontrolpean erretako ingurua, behar adina belar guri izateko.
|
|
|
35 Hemen bizi diren kanguruei waluru deitzen zaie, eta belardi latzeko zelaietan ugaritzen dira lan tresna artean. Batere lotsa barik, egitura mekanikoak erabiltzen
|
dituzte
gerizpetzat udako berotik babesteko.
|
|
|
42 Hegaldi motza egin eta hortxe
|
dituzte
baratzak, frutaz beterik. Beren gustukoak, hain zuzen.
|
|
|
43 Edonor amorratzeko moduko ohiturak
|
dituzte
saguzarrok. Frutarik fruta ibiltzen dira, hau jan eta hura bota, ume erretxinak balira bezala.
|
|
|
43 Egunsentian, 40 kilometro egiten
|
dituzte
herrira bueltan, erreka eta errepideei jarraituz, egun guztian pausatuta egongo diren zuhaitzetara.
|
|
|
44 Baina saguzar gehiegi dago zuhaitz bakoitzean. Hemengo landare gehienak bereziak eta hauskorrak dira, eta ezin
|
dituzte
inolaz ere animalia mardul hauen eguneroko joan etorriak jasan, batzuekkilo bat ere pisatzen dute eta.
|
|
|
45 Onerako edo txarrerako, munduko leku gutxitan
|
dituzte
hain hurreko basanimaliak.
|
|
|
Inork ez daki ziur norantz egiten duten. Gizakiek animatu egiten
|
dituzte
eta loroak gizakien eskuzabaltasunaz baliatzen dira.
|
|
|
02 Australiako animalia ezagunenek aldaketak etorri ahala onartu
|
dituzte
. Koala animalia ohiturazalea da; gustuko dituen zuhaitzetara joaten jarraituko du, egoskor.
|
|
|
Hiriak azkar hazi eta hedatzen dira eta ondorioz basoak galduz doaz. Hala ere, koalek ez
|
dituzte
ohiturak aldatzen.
|
|
|
06 Azken batean, golf jokalariek euren inguruan jokatu behar dute. Hala ere, kanguru ikusleek urduri jartzen
|
dituzte
jokalariak.
|
|
|
07 Janari fina da. Normalean karramarro eta muskuiluak bilatu behar
|
dituzte
; hemen ordea sukaldarien hondakinak dauzkate. Hirietako bizitzak abantailak ere baditu, ausardiaz jokatuz gero.
|
|
|
09 Animalia hauek milioika urte izan
|
dituzte
lehorteetara moldatzeko. Eta bat batean, ura dago nonahi.
|
|
|
12 Nekazariek tiroka uxatzen
|
dituzte
... baina hegaztada bat egin, eta berriz itzultzen dira.
|
|
|
24 Getxon, urtean zehar, hainbat kultur ekitaldi eratzen
|
dituzte
eta udalerria ezinbesteko erreferentzi puntu bihurtzen da Euskal Herriko panorama kulturalean.
|
|
|
07 Lehen arrantzaleen etxe izandako asko eraberrituta daude eta orain taberna eta edaritegi bihurtu
|
dituzte
. Gazteria euretan biltzen da asteburuetan, pintxoak eta banderillak jan, edo bertako jatetxe ospetsuetan bazkaldu edo afaltzeko.
|
|
|
Zerbitzuen arlotik bizi den lo hiria. Arlo horri esker, herritarrek eta bisitariek maila handiko merkataritza, jan edanerako hainbat leku eta, batez ere, itsasoaz gozatzeko hainbat gune
|
dituzte
aukeran.
|
|
|
11 Gainera, Areetan hainbat denda eta merkataritza gune daude. Merkatuko markarik onenetako batzuek ere dendak ireki
|
dituzte
.
|
|
|
12 Gure ibilbideko laugarren bisitagunea Romo da, Getxoko langile auzoa, Gobela ibaiaren ondoan. Oraintsura arte, Romo udalerriko herrigunerik xumeena izan da, baina bertako alde zaharra jende gaztez betetzen hasi zenetik hainbat etxe zaharberritu
|
dituzte
, eta gaur egun Romoko kale eta eraikinak ez dira gutxiago Getxoko beste herriguneetakoen aldean.
|
|
|
Fiordoak itsasoaren adar luzeak dira, edo badia estuak, mendi garai edo horma zutien artean barrualderantz hedatzen direnak. Askok alboetarantz beso gehiago izaten
|
dituzte
, ubide nagusitik sortuak.
|
|
|
02 Orain milioika urte izotza baino ez zen lurralde batera goaz. Gaur egun, mendi, aintzira eta glaziarrek hartzen
|
dituzte
lurraldearen hiru laurden. Izotzak, halere, ibar garbiak urratu zituen itsasoaren sarbide.
|
|
|
07.45 Harrigarria dirudi, baina wombatak eta walabiak negurik gogorrenean egiten
|
dituzte
kumeak.
|
|
|
Ahatearen mokoa dauka, igarabaren buztana eta erpedun oin palmatuak. Arrek ezproi pozoitsua daukate, eta emeek arrautzak erruten
|
dituzte
, hegaztien antzean. Ez da harritzekoa, ba, haiei buruzko lehenengo berriak gezurtzat hartzea.
|
|
|
12.02 Hogeita sei possum mota daude Australian, eta ia erdiak oihanotan bizi dira. Batzuek hara horra ibiltzeko modu argiak asmatu
|
dituzte
.
|
|
|
14.40 Familia taldeetan bizi ohi dira, eta emeek bizkor hazten
|
dituzte
kumeak. Australian 50 milioi kanguru baino gehiago dago.
|
|
|
16.34 Koalek eukalipto hostoak jaten
|
dituzte
; toxinak dauzkate eta astunak dira egosteko. Dieta honekin irauteko, beraz, lo egitea dute euren kirol nazionala.
|
|
|
26.57 Milaka aleko talde ikaragarriak egiten
|
dituzte
. Aspaldiko esploratzaileek, ur bila zebiltzanean, bazekiten papagai taldeok ikustean uretaraino gidatuko zituztela.
|
|
|
28.00 Lurralde idor horietan bizi diren animalia gehienek hartzen dute ur apur bat behintzat jatekoarekin. Baina papagaiek eta perikitoek haziak jaten
|
dituzte
, oso lehorrak; beraz, egunero edan behar dute ura.
|
|
|
28.40 Emuek, berriz, ehunka kilometro egiten
|
dituzte
ur bila. Zerumugako hodeiei jarraituz ibiltzen dira, edo urruneko trumoi hotsaren atzetik, ura dagoen lekuraino heltzeko.
|
|
|
30.15 Honela jolastean elkarren arteko harremanak estutzen
|
dituzte
... baina baten bat harrokeriatan ere badabil.
|
|
|
34.28 Ur gaziko krokodilo ikaragarrien senide finagoak dira; harrapakin txikiagoak
|
dituzte
gogoko, arrainak eta krustazeoak batez ere.
|
|
|
41.58 Ziztatu ziztatzen
|
dituzte
; baina badirudi pozoiak ez diela ezer egiten.
|
|
|
03.23 Sarraskijaleak dira, antipodetako hienak. Masaila sendoak
|
dituzte
, animalia hilak azken hondarreraino jateko.
|
|
|
04.14 Lehiarako grina, txiki txikitatik dute. Deabruak martsupialioak dira; hau da, kumeak zorro barruan hazten
|
dituzte
. Ama jateko bila dabilela, zorroan gordetzen ditu kumeak, erroak hantxe dauzka eta.
|
|
|
46.24 Bi mila kilometrotan zehar, koral guztiek, denek batera, arrautzak eta esperma askatzen
|
dituzte
. Itzelezko multzoak.
|
|
|
Sugeak urrunduta, gaitzetik babesten ditu. Sugeen beldur direnek harrapatu egiten
|
dituzte
, eta koipea altxorra bailitzan gorde suge hozkadak sendatzeko.
|
|
|
Batzuek euren kidekoak irensten
|
dituzte
.
|
|
|
Sugeen jateko moduak beti liluratu gaitu gizakiok. Masailezurra askatuta eurak baino harrapakin handiagoak irensten
|
dituzte
, gorputza luzatu eta deformatuta, elikagaiei leku uzteko.
|
|
|
Eskualde lehorrenetan harrapakin gutxi daude, eta sugeek bost kilometro ere egin behar izaten
|
dituzte
.
|
|
|
Begiekez dutegarrantzi handirik harrapakina bilatzeko. Beste organo batzuk
|
dituzte
horretarako... matxardetako ile luzeak, kasu.
|
|
|
Narrastiak, desertuko jauntzat hartzen baditugu ere, zailtasunak izaten
|
dituzte
jateko eta beren burua defendatzeko. Pozoitsuak ala ez, animaliek oreka ezarri dute, bakoitzak bere tokian.
|
|
2006
|
|
|
Liztor batzuek, segurtasun neurri zorrotzak hartzen
|
dituzte
, bidelapurrek euren habiari usainik egin ez diezaioten.
|
|
|
Hosto koltxoiak egiten
|
dituzte
hezetasunetik eta intsektuetatik babesteko.
|
|
|
Bainugelako zereginak kalitatezko tresnekin betetzen
|
dituzte
.
|
|
|
Tresnek tximinoen eskura jartzen
|
dituzte
basoko jakirik gozoenak, eta horrela denetarik jan dezakete.
|
|
|
Afrika mendebaldeko basoetan bizi diren txinpantze batzuek asmamen handiz konpondu dute arazoa. Japoniako Primateen Ikerketa Zentroko Tetsuro Matsuzawa eta gainerako adituak harri eta zur utzi
|
dituzte
.
|
|
|
Fruitu lehorrak irekitzeko, bi harri erabiltzen dituzteâ? ¦ Txinpantzeek erreminta jokoa behar dute horretarako: mailua batetikâ? ¦ eta ingudea bestetikâ? ¦ Beraz, bi harri maneiatu behar
|
dituzte
aldi berean.
|
|
|
Harri ugari
|
dituzte
eskura, beraz Bissauko txinpantzeek ez dute harriak leku batetik bestera eraman beharrik, izan ere, fruitu lehorrak non, harriak ere han inguruan izaten dira.
|
|
|
Afrika mendebaldeko gainerako txinpantzeek ere asmatu
|
dituzte
fruitu lehorrak irekitzeko teknikak. Hauek ikertzen dabil Frédéric Joulian, Parisko Gizarte zientzietako unibertsitatean.
|
|
|
Bossouko txinpantzeek ingude mugikorrak erabiltzen
|
dituzte
, eta tresna horiek bi funtzio betetzen dituzte: ingudearena batetik eta mailuarena, bestetikâ? ¦ Boli Kostako Banco parkean, txinpantzeak ingudetzat hauxe erabiltzen ikusi nituenâ? ¦
|
|
|
Bossouko txinpantzeek ingude mugikorrak erabiltzen dituzte, eta tresna horiek bi funtzio betetzen
|
dituzte
: ingudearena batetik eta mailuarena, bestetikâ? ¦ Boli Kostako Banco parkean, txinpantzeak ingudetzat hauxe erabiltzen ikusi nituenâ? ¦
|
|
|
Eta euren buruak itxuraldatzen
|
dituzte
.
|
|
|
Zientzialariek, animalien lanabes kutxa zabaldu eta mota horietako tresnak aztertu
|
dituzte
.
|
|
|
Bizirik irauteko dituzten baliabideak, eboluzioa deritzan prozesu luzean landu
|
dituzte
.
|
|
|
Banaka batzuek organo bereziak garatu
|
dituzte
, aurrera egiteko.
|
|
|
Aye aye izeneko animaliak gauez bizi dira, batzuek arbuiatu eta baztertu egiten
|
dituzte
, baina beste batzuek, ordea, asaben espiritutzat hartzen dituzte.
|
|
|
Aye aye izeneko animaliak gauez bizi dira, batzuek arbuiatu eta baztertu egiten dituzte, baina beste batzuek, ordea, asaben espiritutzat hartzen
|
dituzte
.
|
|
|
Inurri berdeek adarretan egiten
|
dituzte
euren habiak.
|
|
|
Batzuek hostoei eusten dieten bitartean, besteak ezker eskuin mugitzen
|
dituzte
larbak, zeta behar den lekuan isurtzeko.
|
|
|
Eboluzio prozesuan lehenengo animalia izanik, primateak maisu dira lanabesak erabiltzen. Beste espezieak atzean uzten
|
dituzte
.
|
|
|
Primateek euren ondorengoak erabiltzen
|
dituzte
helburu sozialetarako.
|
|
|
Naturan, landa soro lasaiek bizitzako alderdirik gordinenak ezkutatzen
|
dituzte
.
|
|
|
Edo bestela, gorpuaren urinak xurgatu eta joan etorri luzeak egingo
|
dituzte
gorputik habiara, kolonia osoa elikatzeko.
|
|
|
Vermont basoko aphaenogaster inurriek, bestelako jokabidea dute. Landare zatiak edota lur pilota txikiak belaki gisa erabiltzen
|
dituzte
, gorpuaren urinak xurgatu eta gero guztien artean banatzeko.
|
|
|
(01 06 58) Hala ere, garbitzearren, bide luzea egiteko gai dira.HOST VO: (01 07 05) Hartzek, otordu guztietan, elurrezko bainuak egiten
|
dituzte
. Erritualak txoro samarra ematen du, baina hartz hauek larrua garbitzen ari dira.
|
|
|
Oin zoletan papilaâ? izeneko koskor txiki batzuk
|
dituzte
, lizpaperaren testura ematen dietenak, eta horrek trakzioa hobetzen du izotz irristakorrean.
|
|
|
Aurreko hankek arraunen eginkizuna betetzen dute, gorputz izugarri hauek uretan zehar bultzatzeko. Eta atzeko hankak lema moduan erabiltzen
|
dituzte
.
|
|
|
ohea. Zientzialariek diotenez, ehizatzea eta energia gordetzea dira animalia honen bizimoduaren oinarriak, eta horretarako gaueko zortzi orduko loaldi sakonaz gain, ordubeteko lo kuluxkak egiten
|
dituzte
noizik behin, bazkalondoko loalditxoa erebarne.
|
|
|
Hartz txikiak abenduan eta urtarrilean jaiotzen dira normalean, hau da, urte polarreko hilabete ilunenetan. Jaiotzerakoan kilo erdi inguruko pisua izaten dute, eta hurrengo hiru hilabeteak amaren ondoan ematen
|
dituzte
, titia hartzen eta lozorroan. Baina ez hibernatzen.
|
|
|
Paseatzera bakarrik ateratzen den hartz txikia, erronka egiten ari zaio heriotzari. Beren bizitzako lehen udaberrian, irtenaldi laburrak baino ez
|
dituzte
egingo gordeleku bero eta erosotik kanpora; ondo goxoak, halere.
|
|
|
Eta sei edo zazpi milioi itsas txakur marmolkara daudelarik Artikoko eguzkia hartzen, nahikoa baino gehiago ere badago hartzentzat. Itsas txakur marmolkarak, batez beste, metro bat luze izaten dira, eta 70 bat kilo pisatzen
|
dituzte
; hasteko, oso mokadu gozoa.
|
|
|
Baina otordu osoago bat egiteko, hortxe daude beti itsas txakur bizardunak. 350 kilotik gora izaten
|
dituzte
foka hauek, ordea, eta jakina, askoz ere zailagoak dira harrapatzen.
|
|
|
Piolet itxurako atzapar horiek bost zentimetro luze izaten dira. / Hortzak sastakaiak bezalakoak
|
dituzte
. Horrelako tresnekin, ez da harritzekoa animalia izugarri hauek baleabati erasotzeko gai izatea, eta menderatzea gainera.// HOST VO:
|
|
|
Baina jaio berritan kumeen pisua nekez izaten da kilo batetik gorakoa. / Kumetxo babesgabe hauek bi urte luze egiten
|
dituzte
amaren ondoan.// HOST VO: (01 03 04) Eta halako basati ospea izanik ere, piztia serio serioak ere ez dira.
|
|
|
/ Baina nahiz eta aditu guztiakbat etorri ez, bertako inguruneak emango dizkigu hartzok ondo ezagutzeko gakoak.01 04 10 00TAKE 501 04 11 00HOST VO: Izotzezko erreinu honetan bizi diren animaliek muga mugako baldintza fisikoak pairatzen
|
dituzte
; gizakiok barneratu ezin dugun mundu batean bizi dira. Artikoko tundra da, betiere negua den zortzi mila kilometro karratu.
|
|
|
(01 05 03) â? ¦eta etengabe karraskak sortzen, lau hilabete irauten duen gauaren erdian.01 05 19 00TAKE 601 05 20 00HOST VO: Hartz zuriek berrehun bat mila urte eman
|
dituzte
erreinu honetan bizitzeko trebeziak garatzen. Eta hain nekezeskuratu dituzten egokitzapenetatik, larrua da gu engainatzeko asmatu duten hoberena.HOST VO:
|
|
|
Normalean, Ipar poloko hartzek gizakiekin topo egiten dutenean, tundrarako bereziki diseinaturiko autotxo horietan ibiltzen diren turistekin adibidez, xelebreak gertatzen zaizkie. Bidaiari abenturazale hauek milaka dolar ordaintzen
|
dituzte
hartz zuri ahaltsuak gertutik ikusteko. Seguruenera, ikusle horietako asko Artikoko erregearekin topo egiteko beldur izango ziren.
|
|
|
Kasurako, hartz zuri asko eta asko dagoen Errusia Artikoan, 19 heriotzaren berri baino ez da izan 100 urtean. Zakurrek, ostera, azken 20 urteotan bakarrik 300 gizakitik gora hil
|
dituzte
Estatu Batuetan. Horrek esan nahi du seguruago egon zaitezkeela Artikoan zeure etxeko lorategian baino.
|
|
|
Horra hartz ama bere bi kumeekin ehizan; ar bakarti bat dute atzetik segika. Jatekoa urria denean, hartz zuriek beren kidekoak ehizatuko
|
dituzte
, eta bi kumeak otordu egokia izango dira ar gosearentzat.
|