|
2000
|
|
|
—Bai —ihardetsi zidan apezak, begiak zabaltzen zituela eta muturra okertzen, ez nekien haserretzerat zihoakidalako, edo harri eta zur zegoelako, edo biak
|
baterat
.
|
|
|
Hantxe itzarri zitzaizkidan txoriak birigarroak, zozoak, karnabak eta munduko txori guztiak
|
baterat
, jaun André!
|
|
|
—eta, bertze burutakizun batek bekokia zimurrarazten ziola, erran zuen—: Edo gorde ere, gorde zezakean, zergatik ez, zeren eta etorkizunak, haizeak bezala, alde
|
baterat
edo bertzerat egin baitezake, eta atzo gure kontra erabil zitekeena, bihar alde... Urrunagorat joan gabe, desterruan ere ederki ikusi ahal izan zitean gure arbasoek halakorik, zeren, Lapurdiko, Nafarroa Behereko eta Zuberoako katolikoen eta protestanten arteko liskar atergabeetan, egun bateko zuria biharamuneko beltza izan zitekean...
|
|
|
Bertze nonbait erran dizudan bezala, bazuen osabaren studioak terraza edo balkoi tipi bat, norat ateratzen baitzuen aparatua,
|
baterat
eta bertzerat destatu ahal izaiteko, batean objektibo baterat, bertzean bertzerat.
|
|
|
Bertze nonbait erran dizudan bezala, bazuen osabaren studioak terraza edo balkoi tipi bat, norat ateratzen baitzuen aparatua, baterat eta bertzerat destatu ahal izaiteko, batean objektibo
|
baterat
, bertzean bertzerat.
|
|
|
" Otoitz egizue, beren gaitzetarik libra daitezen", karitatea eta urrikalmendua bertze sentimendu guztien gainetik ipintzen zituela. Eta, baldin halakoa bazen, halakoa zelako zen, baina baita erasmista zelako ere, hitz batean erraitekotan, ez baita erraz esplikatzea, bertzenaz, nola egon zitekeen, utzi zizkidan liburuen artean, Gero rekin
|
baterat
, Erasmoren Enchiridion militis christiani liburua ere... ezta nola jo zezakeen edonoiz Barto lo mé de Ca rranza apezpikuaren Katixima rat ere, zeina baitzeukan faszikulutan argitaratu Flandriako edizione batean, teologo ezagunak Inkisizionearekin izan zuen auziaz denaz bezainbatean gutitan mintzatu izan bazitzaigun ere, gutitan eta azaletik, zeren eta kontu haietan munduko zuhurtzia guztia ere e...
|
|
|
Eta, gelan nengoela, ezin kendu izan nituen burutazio haiek. Zure hitzaldiko arrazoinak, zure aipu haietan zimendatuak, banaka harturik, ur xortak bezalakoak ziren, bakoitza bere aldetik joan zitekeena, nehongo kalterik eragin gabe, baina ene bekatuarekiko hisiak ubide berean ipinarazten zituen, finean, ur xorta haiek guztiak, eta uholde
|
baterat
biltzen, zeinak baininderaman goiti beheiti arrastaka.
|
|
|
batean, zeren papererat tinta tanta bat erori baitzitzaidan; bertzean, zeren letra ez baitzitzaidan nahi bezain berezia eta diferenta atera; hirugarrenari, berriz, anitzez ere itxura hobeko iritzi izan nion, eta, hura ontzat emanik, zure etxeko ate azpitik sartu nuen... orduan ere kontrakarrean zeuden bi indar nabaritzen nituela neure baitan. Izan ere, beldur nintzen alde batetik zeren perilean jar bainintekeen, edozein begiluzeren aitzinean... eta, beldur nintzelako, hala nabaritu nuen bihotza, bularretik iltki izan balitzait bezala,
|
baterat
eta bertzerat so egiten nuela, disimuluz, papera atepetik sartu nuenean; bertzetik, plazer apur bat ere igarri nuen, zeren, etxea guztiz hertsirik zenuela sartu bainintzaizun, eta horrek ahaltsu egin ninduen, ipuinetako iratxoak, intxisuak eta gainerako spirituak bezainbat. Baina, oro har, urduri nengoen, eskua dar dar, eta, gutuna bigarren ahaleginean sartu ondoren, sekulako sosegua hartu nuen.
|
|
|
Eta, bat batean, hutsune handi
|
baterat
zabaldu zitzaizkidan bortz zentzuen leihoak, bortzak baterat, eta bihotzak ez ezik buruak ere ihes egin zidan hutsune hartarik, kordea galtzen nuela.
|
|
|
Eta, bat batean, hutsune handi baterat zabaldu zitzaizkidan bortz zentzuen leihoak, bortzak
|
baterat
, eta bihotzak ez ezik buruak ere ihes egin zidan hutsune hartarik, kordea galtzen nuela.
|
|
|
Eta predikari ezin trebeagoa zen, eta are trebeagoa skribatzaile gisa. Eta jakizu, halatan, ezen hain nintzela, eta hain naizela Axularren prosa ederraren zale, non etxean nuen Gero a ere zorroan sartu eta Salamancarat ekarri bainuen, beharrezko bertze gauza guztiekin
|
baterat
, Zuberoatik Espainiarat ihes egin behar izan nuenean, Mathalasen denboran... —eta, begiak begietan iltzatzen zenizkidala, erran zenidan—:
|
|
|
Eta, haren izena ezagun egiten bazitzaidan ere, zeren jaun Marcel prezeptorearen ezpainetarik noizbait aditua bainuen, Bartolomé de Carranza artzapezpikuarenarekin
|
baterat
, zerbait gehiago jakin nahi izan nuen, eta orduan kontatu zenidan nola Barasoaingo doktoreak Fernando Katolikoaren indar armatuetarik ihesi ibili behar izan zuen, haren familiakoak Nafarroako errege legitimoaren aldekoak zirelako; nola apez ordenatu ondoren urte luzeetan Salamancan irakasle izan zen, Frantzisko Vitoriakoarekin batean, eta gero Portugalerat joan zen, non Coim brako unibertsitatean... lehena, ez zuela onartzen Espainiak Nafa rroa bereganatu izana; bigarrena, Martinek erraiten zuela ezen erregek gorrotatzen zuela eta hargatik ez zuela haren Gorteetan kargurik; hirugarrena, nafarra zela eta Albre ten aldeko familia bateko kide eta partaide; laugarrena, Franziaren laguna zela eta Frantziako kulturakoa; eta kontatu zenidan, finean, nola Mar tinek ospitale batez dotatu eta hornitu zuen bere jaioterria, Barasoain, hil ondoren.
|
|
|
Mezatik ateraz gero, osabak bazter
|
baterat
eraman ninduen, eta, begietarik txinpartak zerizkiola, erran zidan:
|
|
|
Ez? Bada, zatoz egunen batean enekin alorren
|
baterat
, eta ikusiko duzu nola lorerik tipiena ere, bere tipian, handia izan daitekeen, zeren geometria akasgabe batek strukturatua den. Eta, hala, infinituki tipia dena ere infinituki handi izan daiteke...
|
|
|
Nor eroriko litzateke lurrerat lehenengo, katolikoa ala protestanta? Biak
|
baterat
, ezta.... Beraz...
|
|
|
Eta amak irri zabal hura egin zidan, ezin uler daitekeena jakin gabe zein zen amaren orduko egoera, amak berak bere azken aitorrean adierazi zidana, zeren eta baitakizu zein den, etxeko auziaz denaz bezainbatean, etxeko jaun eta etxeko andereek izan ohi duten pentsamoldea, etxearen eta leinuaren irautea guztiaren gainetik jartzen dutela. Eta, hala, bada, iguriki zitekeenaren kontra, amak irri hura egin zidan, eta irriarekin
|
baterat
halaxe mintzatu zitzaidan:
|
|
|
—Duen talentuarekin —erantsi zuen—, zuen familiaren izen ona zabal lezake Joanesek, baldin unibertsitate on
|
baterat
igorriko bagenu, Alcalakorat, Salamancakorat... edo Pariskorat ere bai, ohituraz kontrakoa ez balitz, zeren frantsesez ere ongi baino hobeki baitaki. Izan ere, anitz dira mutil honek Jainko Jaunaganik errezibitu dituen donuak eta dohainak, eta, giristino izanik, haien lantzeko obligantza du eta munduari erakustekoa lanaren fruituak, eta guk, berriz, ahal dugun neurrian, hartarako baliabideen paratzekoa, Elizaren ospearen eta Jainkoaren loriaren izenean —eta, amets batean harrapaturik bezala, begiak zerurat jaso, eta segitu zuen—:
|
|
|
Eta batak gogor ekiten bazion, bertzeak gogorrago, eta horrela aritu ziren bizkarra zauriz bete arteraino. Eta, ezinaren ezinean, erori zen belaunen gainean, halako batean, bietarik bat, laxatu zuen eta utzi zuen zigorra alde
|
baterat
eta, nola parean egokitu baitzitzaizkidan, begiztatu nuen nik, orduan, bertze penitentaren behako distiratsu hura —irri ezinago zabal batek argitua, dolorearen erdian—, zeinak, ondotik, bertze azote batez zigortu baitzuen bere burua, bertzeari erran nahi balio bezala: " Hik hainbat, nik bat gehiago..."
|
|
|
Izan ere, Mattin edozein maneratan ibiltzen zen zaldi gainean... baita besoak zabalik ere, edo gorputza alde
|
baterat
eginik.
|
|
|
Zaldi gaineko eserzizio haietarik batean, ipintzen zioten lurrean Mattini oilo bat, zeina kaxoi tipi batean sarturik egoiten baitzen, zulo estu batetik burua soilik erakusten zuela, eta Mattinek zaldia lasterka jarri, gorputza alde
|
baterat
makurtu, eta ezpataz trenkatu behar izaiten zion lepoa oiloari, baina nik ez dakit zer gertatu zen egun hartan, zeinean zalditik beherat egin baitzuen.
|
|
|
Dubium sapientiae initium.17 Eta haien ondotik, bertze haiek etorri ziren: Horazio, Virgilio, Plauto, Seneka, Zizeron, Tazito, Terentzio, Fedro, Juvenal, Fabio Kintiliano, Petronio, Salustio... zeren han aipatu zenituenak, Erromari lotu autore eta skribatzaile jentil eta pagano haiek baitziren gehienbat, Elizako doktoreak kasik alde
|
baterat
uzten zenituela. Zeren uste baitut ezen Hiponakoaren aipu bakarra egin zenuela:
|
|
|
—Zer...? —jakinminez galdegin zion Pedrok, zeinak, azkenean, bere oilasko erdia akabatzeko beta aurkitu baitzuen, osaba Joanikoten ele jario luzearekin
|
baterat
.
|
|
|
Baina ez uste hire hitzak konbentzitu nauenik, ezta hire begietako suak ere, zeren eta sua ez baita izan ohi zaharren ezaugarria, eta ni zaharra nauk eta zahar sentitzen nauk... Baina zulo batean nagok, bertzalde, eta zulo batean dagoenak ez dik zer galdurik baldin bertze zulo
|
baterat
badoa, ezta munduko uzki zulorat badoa ere, zeina, hire aburuz, den Urbiain. Eta, baldin aitari obedientzia zor banion, amari ere zor zioat... eta amak harat joaitea nahi badu...
|
|
|
Eta ez duk orainokoan predikatu izan digutena, Aristotelesen bidetik, hemen lurra, lohitsua eta zikina, eta han goian zerua, garbia eta aratza... Izan ere, ez zagok zerua eta lurra bereizten dituen marrarik ez mugarik, eta, beraz, ez zagok lurrik ez zerurik, ez erakutsi izan diguten moldean bederen... zeren hik ere ikusi izan baitizkiok behin baino gehiagotan eguzkiari teleskopiotik, azalean dituen orbainak,
|
baterat
eta bertzerat higitzen direnak, eta zeren, halatan, eguzkia lohitsua den, baita Aristotelesen zerua ere, ondorez —hitz haiek osabari entzunak nizkion lehen ere, baina, geunden tokian geundelako edo geunden mementuan geundelako, nehoiz baino klaragoak eta aratzagoak egin zitzaizkidan eta nehoiz baino barrenago sartu, haren hitzak hitz doiak eta ezin justuagoak balira bezala, leku eta denbora ...
|
|
|
sainduaren odol xorta iduriz lehor bat da —edo bi, hobeki—, beirazko bertze hainbat anpulutan gorde eta urtero urtzen direnak, irailaren 19an, saindua martirizatu zuten egunean. Eta haren burua ere hantxe dugu gorderik, anpuluekin
|
baterat
, katedraleko altxorrean... —eta, batean neuri so egiten zidala, eta bertzean osabari, erantsi zuen—:
|
|
|
aita, halarik ere, aldiei eta aldien zaldiei aitzinatzen zitzaiela, ohartu zen ezen mundua aldatzen ari zela eta, urrunerat joan gabe ere, bertan zituztela mudantzak, ondasunen ata aberastasunen inportantzia gero eta handiagoa iragartzen zutenak... eta, are gehiago, zeren uste baitzuen, halaber, ezen, jatorrizko eta etorkiko odol garbitasunik ezean, nola baitzen bere kasua, arbasoak Nafarroako gerla haietan galtzaileetarik izan zirelako, dirua egin eta diruz eros zezakeela faltan zuena, noblezi tituluak ere diruaren esku egon zitezkeenez gero... zeudenez gero. Zeren nobletasun agiria bereganatu ondoren egin baitzezakeen amets, orduan baizik ez, nobleen bi zimoduarekin, zergak eta tributuak ordaintzeari utziz eta lana ere alde
|
baterat
utziz.
|
|
|
Eta, behin haserretzen bazen, haren kolerak ez zuen ematzeko husgunerik, ez baretzeko atseden-lekurik edireiten: aitzitik, handitu eta areagotu egiten zitzaion, harik eta mihian eta odolean lehertzen zitzaion arte, or errabiatu bat iduri, adausia eta ausikia
|
baterat
zituena. Etsenplu bat ipintzearren, derradan ezen aitaren jauregian hiru skribatzaile ezagutu izan ditudala, aitaren kontuen eramaiteko, eta bi lehenak nehongo urrikalmendurik gabe egotzi eta iraitzi izan zituela, hanka sartu zutelako, egitekoren batean ez bazen bertzean.
|
|
|
Ez zion errana akabatzeko betarik eman, zeren aitak, iragarri bezala, albo
|
baterat
egin, zangoari bira eragin, eta sekulako ostikoa eman baitzion Xalbadorri, zeinak, esku ukondoen gainean aitzinaka erori ondoren, oinazturak harturik bezala zutitu eta ihes egin baitzuen, lasterka, txakur minduaren antzera.
|
|
|
Turutak iragarri zuenean ezen Villagrandeko dukea tribunan azaltzeko puntuan zela, guztiak zutitu eta isildu ziren, eta kapela edo sonbrailua jarria zutenek burutik kendu zuten, dukeari zor zioten begirunea zela kausa. Dukeak, bere aldetik, jendearen abegi ona eskertzeko, eskua luzatu zuen
|
baterat
eta bertzerat eta, noiz eta ikusi baitzuen ezen bere tribunako lagun adiskideak nor bere lekuan zeudela, eseri zen eta gorako mugimendu bat egin zuen eskuaz, festa hasteko. Eta, jendearen txaloek eta oihuek airean bat egiten zutela, turutots bat aditu zen.
|
|
|
Baina botereak, berean irauteko, ez ote du behar, halaber, ageriko edo ezkutuko mehatxua, edo biak
|
baterat
–Eta, agerikoan, molde bateko eta bertzeko armak erakutsiko ditu:
|
|
|
Zeren aldi hartan hasi bainintzen, hain zuzen ere, orkumeei eta izen xelebre horiek ipintzen... —eta, begiak koadroaren alde
|
baterat
eta bertzerat mugitzen zituela, sententziatu zuen—: Ez duk bertze munduko gauza, baina...
|
|
|
Eta osabak oihu egin zuen: " Non hago, Herensuge?", eta, sokan beheiti eta leizean beheiti zihoala, piztien habia iduriko hartarantz, irrintzi izugarri hura egin zuen, eta, irrintziak edo irrintziaren oihartzunak uxaturik, ez dakit zazpi bele edo
|
baterat
jalgi ez ote ziren leizetik, nahiz eta neuri zazpi mila iduritu zitzaizkidan mementu hartan... baita gurekin etorri ziren sehiei ere, agi denez, zeren haiek guztiak ihesi baitzihoazen, korrika eta lasterka, oinazturak harturik bezala, zalgurdietarantz...
|
|
|
Ohartu ote zen, bada, osaba Joanikot, zalantzaz josia nengoela eta ez nekiela norat jo, nahiz eta iduri egin nezakeen ezen osabaren kide ezin leialago nintzela? Baina nik ez nuen gerlarik nahi, bertzalde... nahiz eta, osabaren hitzen bidetik, gero eta klarkiago ikusten nuen ezen ezin ekidin izanen nuela gerla hura ene hautua egin nezanean eta alde
|
baterat
edo bertzerat jo... zeren eta, Italiarantz abiatu aitzineko denboraldi laburrean, behin baino gehiagotan ikusi izan bainituen aita Bartolome etorri berria eta osaba Joanikot kontrakarrean, buruz buru, etsai ozpinduak balira bezala, nor bere muturrean, urrats bat bera ere gibelatu gabe, batek antsiarik ez zuenaz antsiatzen eta enkoniatzen zelarik ber tzea.
|
|
|
Eta, hala, biharamunean esperimentuaren bigarren partea egiterat prestatu ziren. Iparreko haize konstant bat zebilen, indartsu samarra baina ez zakarra eta, noiz eta Alessandrok eta osabak deliberatu baitzuten ezen haize hura egokia izan zitekeela esperimenturako, marinel bat zakuarekin mastarat igan, eta osaba, prometatu bezala, zirkulutik urrats
|
baterat
paratu zen, hari bizkar emanik, bere buruaz ezin segurago.
|
|
|
Eta zakua goiti beheiti zihoan, eta oihu bakar
|
baterat
bildu zitzaizkidan haizearen ziztu guztiak:
|
|
|
Eta" Uuuh!" egin zuten marinel guztiek
|
baterat
eta, segidan, jiratu zen osaba, seinalatu zuen hatzaz zakua, eta erran zuen ezin ozentkiago:
|
|
|
Uno, duo, tre! , eta hirurok
|
baterat
egiten genuen geure ahalegina, nork bere tokitik. Eta, hartan ari ginela, ohartu nintzen ezen osaba ere urduri zegoela, ez dakit zergatik... harik eta, halako batean, gurdia bere lekutik atera genuen arte, baina, hain fortuna gaixtoarekin, non, aldi berean, gurdiari eman genion bulkadarekin baterat, oinen gainean labaindu baitzen osaba eta ahozpez erori, bularra eta gorputzaren aitzinalde osoa lohitan blai.
|
|
|
, eta hirurok baterat egiten genuen geure ahalegina, nork bere tokitik. Eta, hartan ari ginela, ohartu nintzen ezen osaba ere urduri zegoela, ez dakit zergatik... harik eta, halako batean, gurdia bere lekutik atera genuen arte, baina, hain fortuna gaixtoarekin, non, aldi berean, gurdiari eman genion bulkadarekin
|
baterat
, oinen gainean labaindu baitzen osaba eta ahozpez erori, bularra eta gorputzaren aitzinalde osoa lohitan blai. Hantxe ene urduritasunari eta neure ezinegonari leku emaiteko okasionea!
|
|
|
Baina, jardinaren deskribatzeari lotu baino lehen, derradan ezen jauregiko edifizioa, kasik bere osoan, harlanduz egina zela, eta hiru solairu zituela: behekoan, sukaldea zegoen eta, sukaldearen ondoan, gela batzuk, norat biltzen baitziren etxeko neskameak, guztiak ezkongai edo alargun, jauregian bizi ziren bertze sehiak oro bezala; beheko solairuan zegoen, halaber, sala luze zabal bat, non egiten baitziren zelebrazione handiak, eta bertze bat tipiagoa, egongelatzat eta bisitagelatzat ere har zitekeena; haiekin
|
baterat
, zoko batean, bertze bi gela zeuden: bata biltoki tipi bat zen, eta bertzea logela bat, aitona Nikolasek bere egin zuena erreumak ezindu zuenean; eta bazen, finean, bertze gela iduriko bat ere, etxeko kotxearen edo karrozaren gordeleku zena eta alboko ateetarik bat sarbidetzat zuena; lehenengo solairuan, berriz, gure logelak zeuden, aitarena mutur ba tean, amarena bertzean, eta, bien artean, aitarenaren ondoan, osaba Joanikotena zegoen, eta, amarenaren ondoan, Mattinena eta biona; eta solairu hartan zeuden, orobat, bertze bi sala ere, haietarik bat aitak lantokitzat zuena; kanpo aldean, berriz, balkoi luze bat, baranda zurezkoa zuena, eta barra bertikalak —beltzez pintatuak— burdinazkoak, errenkada edo ildo berean burutzerat zihoazen landare sendo bezain apainak iduri; goian, ganbaran, mutur batean, morroien logela zegoen, eta bertze muturrean osaba Joanikoten gabineta eta studio tokia —edo studioa soilki, nola erraiten baikenion usu—, kanpo aldetik balkoi zabal baterat jotzen zuena, non paratzen baitzuen maiz bere teleskopioa, zeruko izarrei beha; erdialdean, finean, biltoki handi bat zegoen, non gordetzen baitzen etxean premiazkotzat jotzen genuen guztia, hala nola bizigaiak eta bertze mila hornidura suerte.
|
|
|
behekoan, sukaldea zegoen eta, sukaldearen ondoan, gela batzuk, norat biltzen baitziren etxeko neskameak, guztiak ezkongai edo alargun, jauregian bizi ziren bertze sehiak oro bezala; beheko solairuan zegoen, halaber, sala luze zabal bat, non egiten baitziren zelebrazione handiak, eta bertze bat tipiagoa, egongelatzat eta bisitagelatzat ere har zitekeena; haiekin baterat, zoko batean, bertze bi gela zeuden: ...rriz, balkoi luze bat, baranda zurezkoa zuena, eta barra bertikalak —beltzez pintatuak— burdinazkoak, errenkada edo ildo berean burutzerat zihoazen landare sendo bezain apainak iduri; goian, ganbaran, mutur batean, morroien logela zegoen, eta bertze muturrean osaba Joanikoten gabineta eta studio tokia —edo studioa soilki, nola erraiten baikenion usu—, kanpo aldetik balkoi zabal
|
baterat
jotzen zuena, non paratzen baitzuen maiz bere teleskopioa, zeruko izarrei beha; erdialdean, finean, biltoki handi bat zegoen, non gordetzen baitzen etxean premiazkotzat jotzen genuen guztia, hala nola bizigaiak eta bertze mila hornidura suerte.
|
|
|
Eta, jauregiaren presiditzeko, bi edergarri genituen: bata zen etxeko armarria, jauregiko aitzinaldeko paretan zegoena, balkoiaren gainean doi eta erdi erdian; goitiago, armarriaren bertikalean eta terrazaren ertzean, austriarren arrano inperiala zegoen, airos baino airosago, jaun eta nagusi; beherago eta albo
|
baterat
, eguzki erloju zaharra.
|
|
|
Berriro diotsuet: Mattinek eta Joanesek aski izanen dute, lehen urteetan, don Frantziskorekin; gero, ikusirik harekin nola konpontzen diren, erabakiko dugu zer egin; eta aitzinago, berriz, kolejio edo unibertsitateren
|
baterat
igorriko ditugu, nola nik egin bainuen zure senar Martinekin eta neure bertze seme Joanikotekin.
|
|
|
Pedrok astiro eta baratx jaten zuen, ez hala ohi zuelako, baina jan eta mintzatu, biak
|
baterat
egiten ez zituelako. Eta Pedrok mintzatu egin nahi zuen bere batez, eta bihotza hustu:
|
|
|
Lehenengo ustekabekoa izan zen ezen ez genuela Pedro aurkitu amak emanikako direkzionean. " Urteak egin zituen ostatu honetan, baina azken bi urteotan merkeago
|
baterat
joan zen, gurea ezin ordaindu zuelako", erran zigun ostatuko nagusiak, bertze ostatu haren direkzionea zemaigula. Joan ginen, bada, hiriaren bertze muturrean zegoèn bertze ostatu hartarat, eta han berean ikusi genuen, gela ezin kaskarrago batean.
|
|
|
Osaba Joanikot handik aste pare
|
baterat
itzuli zen.
|
|
|
Zer ote zegoen bien artean, eta zer egin ote zuten, biak jauregiko atean utzi nituenean? Osabaren dorretxerat joan ote ziren, edo leku ezkuturen
|
baterat
.... Zertarat joan ote ziren...?
|
|
|
—Ez diogu, bada, saindu baten izena jarriko, ezta, andere Graziana? —segitu zuen osabak, amaren isiltasunaren aitzinean garaile— Baina sanbernardo txakurrak dauden bezala, gurea sanpedro edo sanpaulo bat izan daiteke, eta
|
baterat
edo bertzerat dei diezaiokegu, nahi baduzu...
|
|
|
Eta osabari ere kosta egiten zitzaion lo egitea: hark, ordea, alde
|
baterat
eta bertzerat jiratu ondoren, loak bereganatzea erdietsi zuen, halako batean. Eta zurrungaka hasi zen.
|
|
|
—Atzo, zera... —erran nion, begi haien galderari ihardetsi nahian, urduri, zer erran ez nekiela, zeren hiruzpalau ideia korapilatu baitzitzaizkidan buruan, denak
|
baterat
, harik eta burutik mihirat jaitsi zitzaidan lehenari ekin nion arte—: Atzo, egin behar ez nuen zerbait egin nuen, baina, egin ere, egin behar nuen, nahiz eta, bertzalde, ez nuen egin behar, zeren...
|
|
|
Bakarrik nindoan, bai, eta arrai nindoan, eta are arraiago eta alegerago jarri nintzen hiriko kanpai guztiak
|
baterat
jotzen hasi zirenean, dilin dalan, dilin dalan, haiek ere ene libertate ospatu nahi balute bezala, eta ene felizitatea aldarrikatu eta zabaldu, lau haizeetarat, zeruko mintzoaz... Eta ene bihotza ere bertze kanpai bat zen jada, bertzeekin batean jotzen ari zena, din dan, din dan, ene alegrantzia eta ene bizipoza adierazi nahi ziona mundu osoari.
|
|
|
Eta meza entzun, eta prozesionea akabatu ondoren, berriro abiatu nintzen Pisako karriketan barrena. Eta gauza bat ikusi orduko bertze bat ikusi nahi nuen, toki
|
baterat
iritsi orduko bertze baterat nahi nuen, eta ene oinak ez ziren nekatzen ez ene begiak asetzen. Harik eta, goseak amorratzen, plaza bateko iturri baten ondoan jarri, ostalersak prestatu gazta eta urdai puskak, baita ogia ere, zorrotik atera, eta jaten hasi nintzen arte.
|
|
|
Eta meza entzun, eta prozesionea akabatu ondoren, berriro abiatu nintzen Pisako karriketan barrena. Eta gauza bat ikusi orduko bertze bat ikusi nahi nuen, toki baterat iritsi orduko bertze
|
baterat
nahi nuen, eta ene oinak ez ziren nekatzen ez ene begiak asetzen. Harik eta, goseak amorratzen, plaza bateko iturri baten ondoan jarri, ostalersak prestatu gazta eta urdai puskak, baita ogia ere, zorrotik atera, eta jaten hasi nintzen arte.
|
|
|
Baina, ai, jaun André, zein gaitz egiten zitzaizkidan meditazioneak, zeren, dakizun bezala, gehiegikeriaren lurra baita ene imajinazinoa, eta buruak, pentsu
|
baterat
bildu orduko, bertzerat egiten zidan jauzi, eta halatan iragaiten nintzen, zerbait erraiteagatik, errosarioaren misterio misteriotsuetarik Elbirak erakutsi zizkidàn bi usakumeen misterio are misteriotsuagoetarat.
|
|
|
...n, hatsarrean bederen, honetaz eta hartaz aritu ginen, aitak egin bidaiaz, etxeko tigrearen ihesaldiaz, zeren eta piztiak lehengo urteko uda hondarreko egun batean egin baitzuen ihes oihanerat, eta zeren mila historia entzuten baitziren herritarren ahotan, tigreak Pagabasoko leizea hartu ote zuenetz gordelekutzat, eta handik ateratzen ote zen gauero bere egitekoen egiteko... gai korapilatsuak alde
|
baterat
utzirik, kortesia osoz.
|
|
|
Eta banindoan, banindoan... eta mementu batean osaba Joanikoti lotzen ninduen zina oroitu nuen, ohorezko eta odolezko zina; ordea, osabaren bozaren gainetik bertze boz hura —guztiz enea— lehertu zen ene baitan, odolaren boza, ene esku eta ene begien boza, ene erraien boza eta gorputz osoaren boza, eta boz hark erran zidan ezen ene ohorea —zinezkoa eta minezkoa, eta ez txantxetakoa— jokoan zegoela eta zina hausteko eta hausteko, zeren eta ez bainengoen zinaren betetzerat behartua, zinezko ohorea ohorezko zinaren gainetik zegoenean; eta erraiten zidan, bertze hitz batzuekin, ezen gizon jokatu behar nuela eta ezin jar nezakeela neure gizontasuna kolokan eta kordokan, nihaur ere gizon nintzenez gero, eta hargatik sentikortu eta anaiarekin muturtu egin behar nuela, eta ez memelo eta lolo ezdeus bat bezala geratu, besoak uztarturik; eta erran zidan, azkenik, ezen osaba Joanikotek guztiz ulertuko zuela ene jokabidea, segur baietz, zeren hura ere gizon baitzen, eta amorosturik zegoen gainerat, ni bezala, eta ulertu behar zituen gizon baten obligantzak eta eginbeharrak, amorosiaz denaz bezainbatean. Eta joan nintzen aitaren langelarat, baina ez nuen ediren; eta
|
baterat
eta bertzerat joan nintzen, eta hura nehon ez... Harik eta jakin nuen arte ezen herrirat jaitsi zela, ez dakit zeren egiterat.
|
|
|
Aitaren hitz jabalgarriekin
|
baterat
, bularreko txoria ere zerbait sosegatu zitzaidan, eta, haren sosegatzearekin batean, berriro etorri zitzaidan hitza.
|
|
|
Eta, bazkaldu ondoren, noiz eta ikusi bainuen Mattin, han bere ohean, ahozpez, aurpegia alde
|
baterat
, bere ohiko handitasunean tipi, ez nintzen urrikaldu; aitzitik, berak bere garaitietan emaiten zidan tratu bera eman nion nik ere, eta, halatan, irri maltzur batekin umiliazioneari umiliazionea eransten niola eta atsekabearen eta sufrimenduaren azal minduan hatz egiten, bihozgabeki eta ahalkegabeki, erran nion:
|
|
|
Gau hartan haizeak gogor jo zuen, eta iduritu zitzaidan ezen haren txistuak bertze munduko bozak zirela eta guztiek
|
baterat
akusatzen nindutela: " Salatu eta saldu duzu zeure anaia, eta norat zoaz, Joanes, norat zoazzz...?" Eta bozak eta txistuak ez ziren isiltzen, eta nola anaiak, ezinaren ezinaz, burkoaren azpian gorde behar izan zuen bere burua, aitak eman zizkion azoteen ondotik, hala gorde behar izan nuen nik neurea burusien azpian, ahalkearen ahalkez.
|
|
|
Eta, nola bakardade jasanezin hark nonbaitetik lehertu behar baitzuen, hala, hurbildu nintzen sagarrondo
|
baterat
, zeinak adar lodi bat baitzuen, enborraren behe aldetik ateratzen zitzaiona, paratu nituen besoak adarraren gainean, eta nigarra jauzi zitzaidan. Eta, nigarrarekin batean, jauregitik eta osaba Joanikotenganik ihes egiteko gogoa izeki zitzaidan, jaundu eta nagusitu.
|
|
|
Edo, benturaz, bai... zeren eta, bat batean, napolitarraren kontseiluz Pisako katedralean aditu nuen meza etorri baitzitzaidan bururat, eta, harekin batean, oihu erdiragarri hura, erro errotik eta bihotzaren erditik atera zitzaidana: Credo!, apez izaiteko dei bat ere izan zitekeena, eta ozentki eta bortizki deitu ninduena... eta, uste nuen arren ezen, irririk gabeko egun goibel haien ondotik, ahantzia izan nezakeela zer zen irri egitea, aldiz, irri egiten ikusi nuen neure burua... zeren eta gurasoek ere apez nahi baininduten, eta, baldin erraiten banien ezen apez izan nahi nuela, kolejio edo komenturen
|
baterat
igorriko baininduten, Iruñarat edo Baionarat, uda finatu bezain fite, jauregitik eta osaba Joanikotenganik urrun... Hartan nengoela, boz bat entzun nuen, ustekabean:
|
|
|
Eta bertze egun batean, oihanaren ertzean nengoela, urtxintxekin jostetan, zuhaitz lerden
|
baterat
iganik, haren boza aditu nuen, beheiti goiti zetorkidala deblauki: " Jaun Joanes:
|
|
|
orain argirako bidean gaude, eta orain ilunerakoan... Erran nahi baita ezen, arratsalde gogoangarri haren ondoren, guztiak okerrera egin zuela, noiz eta anaiak hitz pozointsu haiek xuxendu baitzizkidan, zaldia ene aitzinean geldiarazi ondoren, zeren anaiak atsegin baitzuen zaldiz ibiltzea, orain lasterka eta orain akrobata bat bezala, besoak zabalik, edo goputza alde
|
baterat
makur makur eginik:
|
|
|
Handik ordu pare
|
baterat
heldu ginen, bertze buruko minik gabe, Santo Tomáserat, goiz erdian.
|
|
|
Eta, orduan, gaztelau hark keinu bat egin zien bere lagunei eta guztiek, supituki eta deblauki, jauzi batean ezpata biluztu eta bizkaitarra inguratu zuten. Eta, nola Kaligulak desiratu baitzuen, enperadore zenean, erromatar guztien buruak bakar
|
baterat
bil zitezen, ai nola desiratu nuen nihaurk ere ezen zaldun haien buruek bakarra osa zezaten, Joxe Aberasturik ezpata ukaldi bakarrez trenka ahal izan zezan buru hura, eta garait zitzan, halatan, zaldun guztiak baterat...! Haatik, zer nenbilen ni orduan ere pentsu haien hausnarrean eta esperantza faltsuen peskizan, pentsatzeko denborarik ere ez nuenean, zeren ene laguna fin gaitza egiterat baitzihoan, erremediorik gabe!
|
|
|
Eta, orduan, gaztelau hark keinu bat egin zien bere lagunei eta guztiek, supituki eta deblauki, jauzi batean ezpata biluztu eta bizkaitarra inguratu zuten. Eta, nola Kaligulak desiratu baitzuen, enperadore zenean, erromatar guztien buruak bakar baterat bil zitezen, ai nola desiratu nuen nihaurk ere ezen zaldun haien buruek bakarra osa zezaten, Joxe Aberasturik ezpata ukaldi bakarrez trenka ahal izan zezan buru hura, eta garait zitzan, halatan, zaldun guztiak
|
baterat
...! Haatik, zer nenbilen ni orduan ere pentsu haien hausnarrean eta esperantza faltsuen peskizan, pentsatzeko denborarik ere ez nuenean, zeren ene laguna fin gaitza egiterat baitzihoan, erremediorik gabe!
|
|
|
AITZINA egin nahi nuen bertze gai batekin, baina berriro barkatu didazu, jaun André. Izan ere, Nafarroa, Espainia eta Frantziari buruz arestian skribatuak zure bertze gutun
|
baterat
narama. Zeren eta hara zer erraiten zenidan zeure bertze gutun hartan:
|
|
|
halarik ere, hain gogara nengoen neure estatu hartan eta neure alfertasunean —zeren ene alfertasun hura ez baitzen gauza gaixtoa, perilosa eta nork bereganik egoztekoa, baina guztiz kontrakoa—, non deliberatu bainuen ezen merezi zuela bertze egun baten igurikitzea, biharamuneko eguzkiaren zain; ez, ordea, antsiak harturik, baina ez antsiak eta nagiak, denboraz ohartu ere gabe, denboraren jabe.... Eta heldu zen biharamuna, eta biharamun hark bertze biharamun
|
baterat
eraman ninduen, eta eguzki batek bertze eguzki baterat...
|
|
|
halarik ere, hain gogara nengoen neure estatu hartan eta neure alfertasunean —zeren ene alfertasun hura ez baitzen gauza gaixtoa, perilosa eta nork bereganik egoztekoa, baina guztiz kontrakoa—, non deliberatu bainuen ezen merezi zuela bertze egun baten igurikitzea, biharamuneko eguzkiaren zain; ez, ordea, antsiak harturik, baina ez antsiak eta nagiak, denboraz ohartu ere gabe, denboraren jabe.... Eta heldu zen biharamuna, eta biharamun hark bertze biharamun baterat eraman ninduen, eta eguzki batek bertze eguzki
|
baterat
...
|
|
|
Zeren, itzarririk gaudenean ere, ez baitira gauzak hain klar eta hain garbi gertatzen, nola uste baitugu usu. Izan ere, banoa hortik paseoan; atxikitzen dut gogoz pentsu bat, pentsu hartan irauteko asmotan... eta, halarik ere, berant baino lehen joaiten zait burua bertze leku
|
baterat
, borondatetik ihesi orduan ere... gogoa ustez ongi ferratu arren, haizeak bertzerat baninderama bezala. Eta lumarik ezean eta paperik ezean, nekez fintka dezaket edozein burutazio.
|
|
|
Zeren eta halakoa baita libertatea: gose bat da eta egarri bat da, lur batetik bertze
|
baterat
garamatzana eta nekez ase dezakeguna, eskura dezakegun liberta tea libertatearen parte bat baizik ez denez gero... eta libertatea nehoiz konkistatzen ez den lurra denez gero, Piarres Oihartzabal kapitainak erraiten zidan moldean.
|
|
|
...horregatik, amets bat da eta ezinezko bat da, zeren, gutien igurikitzen dugunean, uste izanik ezen eztitan gaudela, muga orotarik harat, aldiz, liztorrak ustekabean zizta baikaitzake eta hala bihur baitaiteke istant ezin laburrago batean libertatearen eztia libertate faltaren ezten; baina, eztenaren mugetarat makurtu ondoren eta eztena geure baitarik edeki ondoren, berriro egin dezakegu bertze lur
|
baterat
.
|
|
|
—Munduan ikusi dut jendea ehiza egiten eta tiro egiten, bai arkuz bai arkabuzez; ordea, tirorik bikainena osaba Joanikotek egina izan zen, noiz eta hiru azeri
|
baterat
akabatu baitzituen, ez arkuz ez arkabuzez, baina kanoiarekin...!
|
|
|
Halako moldez, non ondikoz ondiko baikabiltza geroztik, Noainen, Barbatainen eta Ezkirotzen gertatuak erakusgarri. Mezuarekin
|
baterat
, berriz, gaztelutik erretiratzeko manua jaso nian —mendez mende geure leinuaren habia izan den Urbiaingo gaztelu honetarik, zeina orain dela hilabete doi berreskuratu baikenuen eta zeinaren de fe ndatzeko ardura eman baitzidaten—, ahalik eta fitezen. Ondorez, manuaren lehenbailehen betetzeko asmoz, beaumondar presoak eta meneko guztiak neure gain hartu eta ate nagusitik iltki ninduan, kasik segidan, Donibane Garazirako bidean, harik eta oha rtu nin tzen arte ezen manuaren betetzea ezinezkoa zela... zeren gaztelutik iltki orduko jalgi baitzitzaigun biderat gaztelau partida bat, jauregirat itzularazi eta gibelarazi gintuena.
|
|
|
—Hala, bada, misione hartan erdietsi nian lehen hari muturra, eta hari hartarik tiraka laxatu nian lehen korapiloa... Eta, geroztik, hala ibili nauk, hari batek bertze hari
|
baterat
ninderamala eta korapilo batek bertze baterat, harik eta korapilo guztien laxatzea erdietsi dudan arte... ez trabailu eta izerdi gutirekin, zeren zazpi aldiz gutienez amore emaitekotan izan bainaiz, baina, gibelat egiteko puntuan eta tenorean izan naizen bakoitzean, beti ediren diat aztarna berriren bat, bidean aitzina egiteko kemena eman didana —eta, barrendik hats hartzen zuela, gainearatu... Eta, hala, azken hariak don Venanciorenganat eraman nindian eta hari esker laxatu ahal izan nian azken korapiloa eta etorri ahal izan nauk honaino...
|
|
|
—Hala, bada, misione hartan erdietsi nian lehen hari muturra, eta hari hartarik tiraka laxatu nian lehen korapiloa... Eta, geroztik, hala ibili nauk, hari batek bertze hari baterat ninderamala eta korapilo batek bertze
|
baterat
, harik eta korapilo guztien laxatzea erdietsi dudan arte... ez trabailu eta izerdi gutirekin, zeren zazpi aldiz gutienez amore emaitekotan izan bainaiz, baina, gibelat egiteko puntuan eta tenorean izan naizen bakoitzean, beti ediren diat aztarna berriren bat, bidean aitzina egiteko kemena eman didana —eta, barrendik hats hartzen zuela, gainearatu zuen—: Eta, hala, azken hariak don Venanciorenganat eraman nindian eta hari esker laxatu ahal izan nian azken korapiloa eta etorri ahal izan nauk honaino...
|
|
|
Eta, hargatik, Joxe Aberasturik ez zuen indiar gorrien paradisu hartan deus ere sinesten, eta egun osoan maradizinoka eta biraoka ibiltzen zitzaigun, hark Potosirat joan nahi zuenez gero, edo, bertzenaz, etxalderen baterat, non bere ezpata erabil baitzezakeen, baten zerbitzuan, bertze bortz zaldun haiek bezala... edo haiek baino hobeki, zeren segur baitzegoen ezen haiek baino ezpatari trebeago, bitoreago eta entreguago zela, nola erakutsi baitzuen ezpata joko hartan, Lorenzo Cortés zeritzan zaldunaren kontra, begien herts ireki batean hil zuenean. Ordea, Joxek bazekien ezen oihan hartarik ateratzeko indiarren beharra zuela, eta bazekien, halaber, ezen hauek ez zeudela hartarako prest, ez bederen leku segur
|
baterat
iritsi eta leku hartan denbora bat eman arte, indiar horien eta gizon zurien pertsegitze eta akometatze perilosetarik urrun.
|
|
|
—Zertarako joan nahi duk Potosirat, eta zertarako joan nahi duk etxalde
|
baterat
, baldin Paradisuan bahago jada...? —erran zion Antonio Ibarbiak halako batean, serios.
|
|
|
Eta leku hau ez duk hiretzat, eta kontu guti egiten duk heure buruaz, Antonio! Eta, ahal dezagunean, gibelat egin genikek, leku erosoago
|
baterat
—eta, buruan liburuak eta ene paradisu partikularraren iduriak berriro josten zitzaizkidala, eratxiki nuen—: Izan ere, paradisu hau indiarren paradisua izan daitekek, ez gurea...
|
|
|
Eta, handik aitzina, dohatsu ikusi nuen Joxe Aberasturi, arrai eta alegera kasik beti, iraganean ez bezala, zeinetan biraoka eta maradizinoka ezagutu bainuen, Potosirat joan nahi zuelako, edo etxalde haietarik
|
baterat
, baina, aldi berean, ezin joan zelako, zeren baitzegoen oihanaren erdian harrapaturik.
|
|
|
Bertzenaz, bazirudien ezen don Fidel, semea galdu baino bortz urte lehenago alargundu zenetik, bakarrik bizi izan zela bere etxe polit hartan, harik eta bere bizitzaren mementu batean emazteki indiarrez inguratua bizitzea erabaki zuen arte, berehala jakinen duzu zergatik. Enetzat, berriz, kanaberazko txabola berri bat eginarazi, eta hantxe egokitu ninduen, zaldi bat ere uzten zidala, zeren eta ordu arte bera izan baitzen nagusi eta administratzaile eta nihaur nahi baininduen administratzaile berri, landareen, hornizoinen eta bertze salerosien kontuen eramaiteko eta hango eta hemengo erosle zein saltzaileekin harremanetan jartzeko,
|
baterat
eta bertzerat ibiliz, nezesitateen arabera.
|
|
|
Zeren eta Piarres Oihartzabal kapitainak erran baitzidan: " Liburuz inguratua bizi izan haiz orainokoan, baina, hemendik aitzina, liburuak alde
|
baterat
utzi, eta heure bizitzaren liburua skribatzen hasi huke, ez letraz, baina heure hatsaz eta heure odol kolpeez..." Ordea, Rosa de Osoriok hirurehun bat aleko biblioteka bat zuen —nehoiz ez dut etxe partikular batean hainbertze liburu ikusi, guztiak elkarren ondoan junt, jaun André! —, aitaganik heredatu zuena, eta erraiten zidan ezen liburu haietariko hitz bakoitzak bere hatsa zuel... Eta nola sentitzen nuen arrazoin zuela!
|
|
|
Ongi oroitzen dut, konparazione, nola, presondegian sartu aitzin, usna onekoa nintzen, eta nola, halatan, sartu berrian kiratsa aditzen nuen eta kiratsaren aditzeaz erraiak nahasten zitzaizkidan, artean sentikor nintzelako; ordea, handik denbora
|
baterat
, hainbertzeraino eratxiki zitzaidan kirats hura neure azalerat eta neure baitaren baitarat, non usaindu ere ez bainuen egiten, hain bihurtu zitzaidan usain hura ohiko eta azturazko. Zeren kirats hura baitzen ene egunorozko airea, eta kirats hartarik bizi beharra nuen, aire hartaz bertzerik ez balego bezala.
|
|
|
Eta, hargatik, Joxe Aberasturik ez zuen indiar gorrien paradisu hartan deus ere sinesten, eta egun osoan maradizinoka eta biraoka ibiltzen zitzaigun, hark Potosirat joan nahi zuenez gero, edo, bertzenaz, etxalderen
|
baterat
, non bere ezpata erabil baitzezakeen, baten zerbitzuan, bertze bortz zaldun haiek bezala... edo haiek baino hobeki, zeren segur baitzegoen ezen haiek baino ezpatari trebeago, bitoreago eta entreguago zela, nola erakutsi baitzuen ezpata joko hartan, Lorenzo Cortés zeritzan zaldunaren kontra, begien herts ireki batean hil zuenean. Ordea, Joxek bazekien ezen oihan hartarik ateratzeko indiarren beharra zuela, eta bazekien, halaber, ezen hauek ez zeudela hartarako prest, ez bederen leku segur baterat iritsi eta leku hartan denbora bat eman arte, indiar horien eta gizon zurien pertsegitze eta akometatze perilosetarik urrun.
|
|
|
Baina aita kaputxino hura ez zegoen han bakarrik, eta bertze lagun bat zuen, Zacarías López de Rojas zeritzana, handik ordu pare
|
baterat
edo etorri zena, komarka hartako tribu bateko indiarrak bisitatu ondoren, eta ezin hobeki hartu gintuena. Eta guk hari mapa erakutsi, eta jakin zuenean zertarat gindoazen, halaxe eleztatu zitzaigun hura, abegikortasunez, bai, baina baita engainamendurik gabe ere:
|
|
|
Handik aitzina, Xiritxeren bila joaiten hasi nintzen arratsero, egun batean leku
|
baterat
eta bertzean bertzerat neramala, biak ere zaldi gainean beti, han eta hemen zeuden guardiak ene ateraldi haietarat ohi zitezen, harik eta ihesaldiko eguna iritsi zen arte.
|
|
|
Ene kezka eta ene antsia egun hartan, jaun André...! Baina utz dezadan kontu hori alde
|
baterat
, zeren eta, bertzenaz ere, anitzetan mintzatu izan bainatzaizu kezkaz eta antsiaz liburuan barrena. Eta, horrela, derradan soilik, don Fidelen plantazionean bizi izan nuen historiaren akabatzeko, ezen Goruki atera nuela lehenik toki batetik, eta Xiritxe ondotik bertze toki batetik... eta aitzina eta aitzina egin genuela, hartaraz gero, hirurak zaldi gainean, gau ezin garbiago batean, harik eta oihanaren ertzean utzi nituen arte, biharamuneko argi urratzean.
|
|
|
Eta egin genion adio elkarri, eta zerbait hautsi zitzaidan barrenean... eta, handik harat, ihes egin nuen, aitzina eta aitzina... eta bortz egun egin nituen horrela, harik eta bertze plantazione
|
baterat
iritsi nintzen arte.
|
|
|
Eta nik hura ikusi nuen, eta, astebete gabe, bertze plantazione
|
baterat
egin nuen, non berdintsu eta orobatsu gertatu baitzitzaidan. Eta, etsirik nengoenean, pentsaturik ezen gure mundu honetan ez zegoela amorioarendako ez klementziarako lekurik, bertze gizon harekin egin nuen inkontru.
|
|
|
Eta segidan kontatu zidan ezen bera zuria eta indiarra sentitzen zela, biak
|
baterat
, zeren aita zuria izan baitzuen eta ama indiarra, eta bere ariman ere bi kolore haiek igartzen zituela, eta ez zuela nahi kolore batek bertzea uka zezan eta irents, baina eskutik joan zitezen.
|
|
|
Haatik, zer zen haren finezia hura, arestian erran zizkidan munstrokeria haien ondoan? Eta nik ezin ahantzi nituen haren munstrokeriak, eta ezin ahantzi nuen Goruki, zeren eta hango indiarrak, beltzak eta gainerako miserableak zinez baitziren esklaboak, eta halatan aritzen ziren egun osoan egiteko batetik bertze egiteko
|
baterat
, azukre kanaberen artean, atsedenik gabe, kapatazek eta guardiek makilaz zein zigorrez zafratzen zituztela...
|
|
|
Baina, emazteki hura hautatu aitzin, Gorukirengatik ere galdetu nuen. Eta ene laguna handik gutirat agertu, eta bazter
|
baterat
eraman nuen, non nigar xopinka hasi baitzitzaidan, ezpainetan bi hitz bakarrik zerabiltzala: ihes egin nahi zuela oihanerat, ihes egin nahi zuela...
|
|
|
Konbertsazioneak, batzuetan, guztion artekoak izaiten ziren, baina bertze batzuetan ez, eta orduan multzo tipitan elkartzen ginen: ...bete behar izaiten genuen orduan jaun apezak utzi lekua; bazter batean, berriz, ama egoiten zen, adatsa maiz sare edo mantelina batez bildua, alboan bere ohorezko dama eta laguntzaile leiala zuela, Hipolita, biak ere solasean, mota bateko zein bertzeko beztimendak eta oihalak brodatzen zituzten bitartean, titarea hatzean sarturik; eta, finean, jaun Marcel, osaba Joanikot eta hirurok bertze multzo
|
baterat
biltzen ginen, egongelako bertze bazter baterat, norat jaun Marcelek bere lauta ekartzen baitzuen usu, zeren eta, bertze nonbait erran dizudan bezala, gure prezeptoreak lauta jotzen ere baitzekien eta ongi jotzen gainerat; eta batzuetan neuri irakasten zidan nola jotzen zen soinu tresna hura, eta bertzeetan hark zuen jotzen eta kantatzen, herri kantaren bat edo bertze zernahi, guhaur lagun gintue...
|
|
|
Konbertsazioneak, batzuetan, guztion artekoak izaiten ziren, baina bertze batzuetan ez, eta orduan multzo tipitan elkartzen ginen: ...zi lekua; bazter batean, berriz, ama egoiten zen, adatsa maiz sare edo mantelina batez bildua, alboan bere ohorezko dama eta laguntzaile leiala zuela, Hipolita, biak ere solasean, mota bateko zein bertzeko beztimendak eta oihalak brodatzen zituzten bitartean, titarea hatzean sarturik; eta, finean, jaun Marcel, osaba Joanikot eta hirurok bertze multzo baterat biltzen ginen, egongelako bertze bazter
|
baterat
, norat jaun Marcelek bere lauta ekartzen baitzuen usu, zeren eta, bertze nonbait erran dizudan bezala, gure prezeptoreak lauta jotzen ere baitzekien eta ongi jotzen gainerat; eta batzuetan neuri irakasten zidan nola jotzen zen soinu tresna hura, eta bertzeetan hark zuen jotzen eta kantatzen, herri kantaren bat edo bertze zernahi, guhaur lagun gintuela noizik behin.
|
|
|
Hasteko, mintzatu natzaizu osabak ipini zuen marra hartaz, jaun André, eta nola osaba eta biok marraren alde
|
baterat
paratu ginen, baina erran dizut, halaber, ezen gauzak ez zirela guztiz hala gertatu. Ez nitaz denaz bezainbatean bederen.
|
|
|
Erran dizut, halaber, nola, ene silogismo ausart hartan, neure menbro korporalak aipatuz joan nintzen, zangoetarik hasi eta begietaraino, justifikatzeko ezen ez nuela komunionerik egin nahi, eta zer begitarte jarri zidan bitarte hartan don Frantziskok, ez nekien nik haserreak edo harridurak eraginik, edo bi sentimenduek
|
baterat
. Handik aitzinakoak zuhaurk imajina ditzakezu:
|
|
|
Eta bi aro haien arteko muga eta zedarria sekeretu bat zen, osaba Joanikotek jakinarazi zidana! Eta sekeretu hura ate bat ere zen, bertze mundu
|
baterat
jotzen zuena eta Felisaren munduarekin zerikusirik ez zuena... eta halatan egin nuen Felisak kontatzen zizkidan ipuinen aterbetik zientziaren aterberat. Ez bat batean, baina bai apur bana.
|
|
|
Bigarren mugarria eta data, berriz, berant gabekoa izan zen, noiz eta gure sekeretuaren zina odolez sinatu baikenuen. Dakizun bezala, Ofizio Sainduaren manuz eta aginduz, eta jaun inkisidorearen trabailuen araberako maiztasunez —zeren eta, uda partean edo uda inguruan, eguraldiak onerat egiten zuenean, anitz baitziren
|
baterat
eta bertzerat egin behar izaiten zituen bisitak— ediktu bat zabaltzen zen —eta hala egiten da oraino—, zeinean eliztarrei jakinarazten baitzitzaien, bertze zeregin batzuen artean, urtean behin konfesatzeko eta komunionea egiteko obligazinoa... baita hereseen eta heterodoxoen salatzekoa ere, bekatu mortalaren mehatxupean. Badakizu, halaber, ezen salaketa haiek isilpean eta ezkutuan egiten zirela:
|
|
|
aspaldi nerabilen asmo hori buruan, Axular handiaren antzera" gerotik gerora" utzia, batean honegatik, bertzean hargatik, estakuruz estakuru eta desenkusaz desenkusa: hondar bi urteotan, alabaina, ohikundeak eta usantzak alde
|
baterat
utzi, egiteko gibelaezinari zimendutik eta erroetarik lotu eta, borondateari behingoz leku egiten niola, gogor bezain gotor ekin nion lanari, sukar meneraezin batek hartua bezala, Plinio Zaharraren erranari nerraiola: Nulla dies sine linea, jaun Burugogor eta andere Pazientzia lankide.
|
|
|
Bere azken aitorrean agertu zizkidan ezbaiak eta barren borrokak ote zituen mementu hartan gogoan eta bere amorio ezinezko hartaz ari ote zitzaigun, zeinak, ezinezkoa zen neurrian, zulo beltz batean barrena bulka baitzezakeen, non nekez lora baitzitekeen esperantza? Edo, ez al da bizitza, anitzetan, zulo bat, edo anitz zulotako bidea, eta ez al du zulo bakoitzak errealitate beldurgarri
|
baterat
jotzen, gure ametsak nekez bete ditzakegunez gero. Eta hegaldatu egin nahi genuke, baina oinez gabiltza, eta ezintasun hori zulo bat da, gure nahiaren eta gure gutizien lurretan dagoena, eta irents gaitzakeena noiznahi den.
|
|
|
Zer gertatuko litzaiguke, baldin gure arrazoinak edirenen balu ezen gure erremedioek ez dutela erremediorik, eta hori dela egiaren egia erremediorik gabea? Horregatik erran ote zuen amak ezen hobe zela egiarik ez jakitea, zeren superstizioneak zulo horiek estal baititzake, eta arrazoinak, aldiz, ez, eta arrazoinaren argiak zulo ilun handiago
|
baterat
garamatzala edo eraman gaitzakeela, azken finean?
|